Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii

Transkrypt

1 INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE POZNA SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii REDAKCJA JACEK NOWAKOWSKI ANDRZEJ PRINKE W ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI POZNA 2005

2 ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin and what next? Aerial photographs in Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005, pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN Polish text with English summaries and captions. These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies. Recenzenci: prof. dr hab. Bogus aw Gediga prof. dr hab. S awomir Kadrow Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski 2005 Copyright by Authors Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dziekana Wydzia u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future (Ref. No / CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture Adjustacja streszczeƒ i t umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska Sk ad i amanie: ad rem, Poznaƒ Jacek Tomczak Projekt ok adki: Jolanta i Konrad Królowie ISBN Wydawca: ul. S owiaƒska 38A/ Poznaƒ tel./fax +48 / adrem@echostar.pl

3 Spis treêci Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej Cz Êç I: Troch historii czy tylko Biskupin? Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka próba podsumowania Lidia uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie? Dariusz Krasnod bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj ciami lotniczymi z lat Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji zdj ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej Cz Êç II: Zdj cia lotnicze i technologia S awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych Jerzy Mia dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu ekologicznego, poddanego antropopresji Jerzy Mia dun, Wst pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym Cz Êç III: Problemy z interpretacjà Lidia uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien interpretowaç zdj cia lotnicze s ów kilka Andrzej Kijowski, Stefan ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t o dla archeologicznej interpretacji zdj ç lotniczych Krzysztof Maciejewski, Wró enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne Cz Êç IV: Archiwizacja i udost pnianie zdj ç lotniczych w archeologii Wies aw St pieƒ, Karta obserwacji terenu z góry Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia uk, APh_Max baza danych o zdj ciach lotniczych dla potrzeb archeologii Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski, WczesnoÊredniowieczne za o enia obronne w Polsce pó nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej Cz Êç V: Zdj cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach, Archeologia niedestrukcyjna w pó nocno-wschodniej Polsce Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki, Weryfikacja terenowa zdj ç lotniczych Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che miƒskiej. Pierwsze doêwiadczenia, mo liwoêci, perspektywy Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz, Archeologiczny zwiad lotniczy wzd u trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego

4 Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym na przyk adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4) Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku Cz Êç VI: Od zdj ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ: dorobek i perspektywy Andrzej M. Wyrwa, Zdj cia lotnicze w ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza Krzysztof Maciejewski, W odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdj cia lotnicze oczekiwania i mo liwoêci Kazimierz Grà awski, Zdj cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy Dariusz Krasnod bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç czy pilot mo e zostaç archeologiem? Marcin Dziewanowski, Lidia uk, Zaleg oêci nie do odrobienia? Przyczynek do przydatnoêci zdj ç lotniczych w badaniach terenowych na przyk adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie Rafa Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz uchowa Mi osz Giersz, Maciej S omczyƒski, Mariusz Zió kowski, Archeologia lotnicza w polskich badaniach archeologicznych w Andach Violetta Julkowska, W odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz oêç! Zdj cia lotnicze w dydaktyce historii Cz Êç VII: Zdj cia lotnicze i krajobraz kulturowy Wies aw St pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego Cz Êç VIII: Jak si to robi w Europie? Robert Bewley, Archeologia lotnicza kilka myêli na przysz oêç Rog Palmer, Dlaczego niezb dna jest interpretacja zdj ç lotniczych i wykonywanie map? Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech z historii badaƒ Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku: integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S owacji Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie Juris Urtāns, Fotografia lotnicza w archeologii na otwie Indeks nazw osobowych Indeks nazw geograficznych Lista adresowa autorów

5 Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki Weryfikacja terenowa zdj ç lotniczych 1. Uwagi wst pne W 2001 roku na terenie województwa warmiƒsko-mazurskiego realizowany by program pod nazwà Archeologia niedestrukcyjna. Celem przedsi wzi cia, realizowanego przez trzy instytucje Wojewódzki Oddzia S u by Ochrony Zabytków w Olsztynie 1, Instytut Archeologii i Etnologii PAN oraz Fundacj Res Publica Multiethnica, by o wykonanie prospekcji lotniczej w celu zewidencjonowania stanowisk archeologicznych, a nast pnie przeprowadzenie weryfikacji powierzchniowej oraz weryfikacji przy pomocy metod geofizycznych wytypowanych obszarów lub poszczególnych stanowisk archeologicznych (por. Kobyliƒski, Misiewicz, Wach w tym tomie). Po àczenie prospekcji lotniczej, uznawanej obecnie przez wielu za najbardziej obiecujàcà metod rozpoznawania zasobów dziedzictwa archeologicznego (por. Kobyliƒski 2001: 146), z tradycyjnym rozpoznaniem powierzchniowym i w àczeniem nowoczesnych metod geofizycznych powinno przynieêç najlepsze rezultaty. Prospekcja lotnicza obj a kilka terenów województwa warmiƒsko-mazurskiego, a wykonana zosta a przez Otto Braascha i Dariusza Wacha. Obszarem, na którym ewidencja lotnicza przynios a najciekawsze rezultaty jest teren Pojezierza I awskiego, w okolicy miejscowo- Êci Pó wieê, po o onej nad Jeziorem Ewingi, na zachód od miasta Zalewo (ryc. 1). Wykonawcy, po odbyciu lotów, dokonali selekcji materia u zdj ciowego, który zosta przekazany s u bom konserwatorskim celem przeprowadzenia badaƒ powierzchniowych i w ten sposób zweryfikowania efektów prospekcji lotniczej. Na zdj ciach oznaczono obszary, na których (wed ug wykonawców lotów) powinny wyst powaç stanowiska archeologiczne. Pó wieê Olsztyn Ryc. 1. Lokalizacja wybranych obszarów próbnych do badaƒ weryfikacyjnych. 1 Obecnie Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków w Olsztynie. 237

6 2. Powierzchniowe badania weryfikacyjne na wybranych obszarach próbnych Jesienià 2001 roku pracownicy s u b konserwatorskich przeprowadzili badania powierzchniowe na wytypowanych obszarach (Tabl. I: A, II: A). Warto zaznaczyç, i dotychczas na terenach tych nie by y prowadzone badania powierzchniowe w ramach Archeologicznego Zdj cia Polski. Przeprowadzona prospekcja terenowa przynios a znakomite rezultaty. Na obu obj tych badaniami obszarach zarejestrowanych zosta o dwanaêcie stanowisk archeologicznych. Na pierwszym obszarze pi ç stanowisk (Tabl. I: B), zaê na obszarze drugim siedem (Tabl. II: B). Rozk ad chronologiczny materia u jest bardzo szeroki od neolitu po okres póênego Êredniowiecza. Ponadto na jednym ze stanowisk zarejestrowano silnie rozorywane obiekty, choç nie zarejestrowano materia u zabytkowego na powierzchni, co uniemo liwi o ustalenie jego chronologii (na Tabl. II: B oznaczone linià przerywanà). Z kolei cz Êç znalezionego materia u zabytkowego podczas wykonanej prospekcji terenowej by a za ma o charakterystyczna, aby mo liwe by o dok adne okreêlenie chronologii. Materia y te zosta y okreêlone jako staro ytne. Wed ug podzia u na dwa poddane weryfikacji powierzchniowej obszary, chronologia zarejestrowanych stanowisk przedstawia si nast pujàco: obszar 1 (Tabl. I: B): stanowiska nr 1 i 4 stanowisko nr 2 stanowisko nr 5 stanowiska nr 2 i 3 obszar 2 (Tabl. II: B): stanowiska nr 2, 3, 5 stanowiska nr 1, 4, 6 neolit / wczesna epoka bràzu lub staro ytnoêç okres wp ywów rzymskich wczesne Êredniowiecze póêne Êredniowiecze staro ytnoêç wczesne Êredniowiecze Analiza porównawcza wyników rozpoznania lotniczego i prospekcji terenowej omawianych obszarów pozwala na wyciàgni cie kilku ciekawych wniosków. Najwa niejszy jest oczywiêcie ten, e wyniki rozpoznania lotniczego potwierdzi y si podczas badaƒ powierzchniowych. Nale y jednak zwróciç uwag na kilka charakterystycznych zjawisk, które ujawni y si podczas prospekcji terenowej. Zjawiska te sà oczywiêcie charakterystyczne jedynie dla omawianego terenu i nie muszà, a nawet wr cz nie mogà stanowiç adnej regu y. Mianowicie, nie wszystkie wskazane przez wykonawców zdj ç lotniczych wyró niki roêlinne przynios y pozytywne rezultaty w postaci materia u zabytkowego na powierzchni. W niektórych miejscach wskazanych jako potencjalne czy niemal pewne stanowiska archeologiczne (na Tabl. I: B zaznaczone kolorem ó tym) nie zarejestrowano ani materia u zabytkowego, ani pozosta oêci obiektów, czy warstwy kulturowej. W trakcie badaƒ powierzchniowych okaza o si, e wskazane zaciemnienia, sugerujàce wyst powanie wyró ników roêlinnych, zwiàzane sà w obni eniem terenu, miejscem b dàcym pozosta oêcià po cieku wodnym o wi kszej wilgotnoêci, co ujawni o si w postaci intensywniejszego (ciemniejszego) zabarwienia roêlinnoêci. Nie oznacza to oczywiêcie, e w sytuacjach, gdy wynik prospekcji terenowej nie potwierdza si podczas badaƒ powierzchniowych, nale y odrzuciç wnioski p ynàce z rozpoznania lotniczego jako niewiarygodne. Taka mo liwoêç istnieje, ale trzeba te braç pod uwag, e to byç mo e w aênie wyró niki roêlinne pozwoli y zarejestrowaç stanowisko archeologiczne, które z jakiejê przyczyny nie manifestuje si na powierzchni materia em zabytkowym. Znakomicie potwierdzi y si stanowiska, na których nie wyst puje warstwa kulturowa, a tylko pojedyncze obiekty. Chodzi tu stanowisko 2 na obszarze 1 (Tabl. I: B) i stanowisko 7 na obszarze 2 (Tabl. II: B). Na tej podstawie mo na by wysnuç wniosek, e przez to, i brak jest widocznej 238 V: ZDJ CIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

7 warstwy kulturowej, a na stanowisku wyst pujà tylko pojedyncze obiekty, wytworzy y si warunki umo liwiajàce zarejestrowanie wyraênych wyró ników, które mog yby byç zak ócone i mniej widoczne, gdyby na stanowisku wyst powa a tak e warstwa kulturowa. Niektóre stanowiska nie manifestujà si w sposób widoczny na zdj ciach lotniczych. Doskona ym tego przyk adem sà stanowisko numer 4 na obszarze nr 1 (Tabl. I: B) i stanowisko nr 5 na obszarze nr 2 (Tabl. II: B). W obu przypadkach charakterystyczne jest to, e stanowiska te znajdujà si na glebie piaszczystej. Podczas badaƒ powierzchniowych nie zarejestrowano na nich ani obiektów, ani warstwy kulturowej, a chronologia obu wskazuje na okres neolitu, wzgl dnie na staro ytnoêç. Mo na by wi c zaryzykowaç stwierdzenie, e w obr bie omawianej jednostki fizjograficznej, jakim jest Pojezierze I awskie, charakter stanowisk z okresu neolitu znacznie utrudnia ich rozpoznanie na zdj ciach lotniczych. Na wszystkich zlokalizowanych stanowiskach datowanych na okres wczesnego Êredniowiecza, czyli nr 5 na obszarze nr 1 (Tabl. I: B) i 1, 4, 6 na obszarze nr 2 (Tabl. II: B) zarejestrowano rozorywanà warstw kulturowà, która na zdj ciach lotniczych mo e by a zinterpretowana jako jednolite zaciemnienie. 3. Wnioski Ostateczne wnioski p ynàce z przeprowadzonych weryfikacji powierzchniowych zdj ç lotniczych nie prowadzà do jakichê odkrywczych ustaleƒ, sà one jednak wa ne i nie wolno o nich zapominaç. Po pierwsze, wydaje si, e wykonanie zdj ç lotniczych lub te analiza ju wykonanych powinny byç poprzedzone szczegó owà analizà map glebowych danego terenu, rozpoznaniem sytuacji geomorfologicznej, stosunków wodnych itd. Jedynie takie wszechstronne przygotowanie pozwoli na trafniejszà analiz zgromadzonego materia u zdj ciowego. Po drugie, zdj cia lotnicze wymagajà bezwzgl dnie weryfikacji terenowej. Oba sposoby budowania ewidencji stanowisk archeologicznych sà metodami uzupe niajàcymi si. Warto w tym miejscu zaznaczyç, e za o enia programu AZP przewidywa y wykonywanie zdj ç lotniczych (np. Kobyliƒski 1999). Niestety, z ró nych przyczyn ten element programu nie zosta zrealizowany. Jednoczesne ich stosowanie pozwala na skuteczniejsze i lepsze ewidencjonowanie stanowisk archeologicznych, co w konsekwencji prowadzi do skuteczniejszej ochrony i lepszego zarzàdzania nimi. Po trzecie, nie nale y zapominaç te o stosowaniu innych, niedestrukcyjnych metod rozpoznawania dziedzictwa archeologicznego. Co prawda omówione przyk ady wskazujà, i wnioski p ynàce ze zdj ç lotniczych nie zawsze znajdujà potwierdzenie podczas badaƒ powierzchniowych, ale absolutnie nie mo e to stanowiç przes anki do uznania tych e wniosków na b dne. Wydaje si, e obecnie sprawna ochrona dziedzictwa archeologicznego i skuteczne zarzàdzenie nim powinno opieraç si przede wszystkim na budowaniu zintegrowanej ewidencji, opartej o mo liwie jak najszersze spektrum metod rozpoznawczych (Kobyliƒski 2001: 173). Nie mo na poprzestawaç jedynie na rozpoznaniu powierzchniowym, nie mo na te zadowalaç si jedynie wynikami rozpoznania lotniczego. Absolutnym minimum jest àczenie tych dwóch sposobów ewidencji, które w razie potrzeby powinny byç rozszerzane o inne, znane metody niedestrukcyjnego rozpoznawania i badania stanowisk archeologicznych. Bibliografia Kobyliƒski Z Siedemdziesiàt lat archeologii lotniczej w Polsce, Âwiatowit 1 (nowa seria), fasc. B: Kobyliƒski Z Teoretyczne podstawy konserwacji dziedzictwa archeologicznego. Warszawa: Fundacja Res Publica Multiethnica, Instytut Archeologii i Etnologii PAN. WERYFIKACJA TERENOWA ZDJ å LOTNICZYCH 239

8 Tabl. I: A. Pó wieê, woj. warmiƒsko-mazurskie. Na zdj ciu, na podstawie jego interpretacji, zaznaczono obszar, na którym powinny wyst powaç stanowiska archeologiczne. Fot. D. Wach, Tabl. I: B. Pó wieê, woj. warmiƒsko-mazurskie. Lokalizacja stanowisk archeologicznych zarejestrowanych w trakcie weryfikacyjnych badaƒ powierzchniowych (kolor niebieski). Fot. D. Wach,

9 Tabl. II: A. Pó wieê, woj. warmiƒsko-mazurskie. Na zdj ciu, na podstawie jego interpretacji, zaznaczono obszar, na którym powinny wyst powaç stanowiska archeologiczne. Fot. D. Wach, Tabl. II: B. Pó wieê, woj. warmiƒsko-mazurskie. Lokalizacja stanowisk archeologicznych zarejestrowanych w trakcie weryfikacyjnych badaƒ powierzchniowych (kolor niebieski). Fot. D. Wach,

10 Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki Archaeological Surface Verification of Aerial Photographs Summary In the year 2001 in the Warmia and Mazury Province a project called Non-destructive Archaeology was being realised. Three institutions were involved in this project: the Provincial Department of Monuments Protection Service in Olsztyn, the Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish Academy of Science and the Res-Publica Multiethnica Foundation. The most important aim of the project was to verify the results of aerial photographs taken of chosen parts of the Province by field-walking survey and geophysics. Aerial photographs were taken in the spring and early summer of 2001 in a few chosen areas of the Warmia and Mazury Province. The most interesting results were observed in the area of the I awa Lake District (west part of the Province) near the village Pó wieê situated on the lake shore of the Ewingi Lake, west of Zalewo town (fig. 1). In autumn 2001, on the basis of the results of the aerial photographs, a field-walking survey was made near the village Pó wieê in two areas (Plate I: A; Plate II: A). In both of them the results of the research were excellent twelve archaeological site were found. Their chronology, established on basis of pottery and other artefacts discovered, is very wide from the Neolithic to Medieval Age. The comparative analysis of the results of the aerial photographs and the field-walking survey leads us to make to some conclusions. The most important and most obvious of which is that the results of the aerial photographs were confirmed by field-walking. However, it is very important to notice that not all the marks pointed out by the authors of the photographs were really cropmarks indicating archaeological sites. During field-walking it appeared that some of them indicated, for example, damper soil which caused the growing crops to have a more intensive colour. Of course, that does not mean that in such cases the results of aerial photographs are unreliable. Such a possibility does exist but there is also another one: an archaeological site can be also visible on the earth s surface, for some reason, only through cropmarks but not through artefacts and the remains of cultural layers or features. Archaeological sites without any cultural layers and only with separate features were very well confirmed. Perhaps the lack of the cultural layer on these sites influenced how well cropmarks indicated archaeological remains under the surface. On the other hand, some of archaeological sites discovered during the field-walking were not visible on aerial photographs. There were no cultural layers or features visible on the surface and the sites were discovered on very sandy soil. Their chronology was identified as Neolithic. The character of these sites probably hinders their observation in an aerial survey. All archaeological sites dating back to the Early Medieval Age had a badly deteriorated cultural layer which appeared as a solid dark patch. Final suggestions are as follows: 1. The taking of planned aerial photographs, or the analysis of those already made should be preceded by a very careful analysis of soil maps, the geomorphology and hydrology of the given area. This will prove very helpful during the analysis of the photographs. 2. Aerial photographs should be always verified by field-walking. Both methods of discovering archaeological sites should be complementary to each other. 3. There are also some other non-destructive methods of discovering and investigating archaeological sites. Involving them all in the process of integrated protection is today the only solution in managing and protecting archaeological heritage. Captions: Fig. 1. Location of selected test areas for verification surveys. Plate I: A. Pó wieê, Warmia-Mazury. On the basis of the interpretation, the area in which archaeological sites should be present was marked on the photograph. Photo: D. Wach, Plate I: B. Pó wieê, Warmia-Mazury. Location of archaeological sites registered during field-walking survey (in blue). Photo: D. Wach, Plate II: A. Pó wieê,warmia-mazury. On the basis of the interpretation, the area in which archaeological sites should be present was marked on the photograph. Photo: D. Wach, Plate II: B. Pó wieê, Warmia-Mazury. Location of archaeological sites registered during field-walking survey (in blue). Photo: D. Wach, V: ZDJ CIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ