Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii

Transkrypt

1 INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE POZNA SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii REDAKCJA JACEK NOWAKOWSKI ANDRZEJ PRINKE W ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI POZNA 2005

2 ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin and what next? Aerial photographs in Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005, pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN Polish text with English summaries and captions. These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies. Recenzenci: prof. dr hab. Bogus aw Gediga prof. dr hab. S awomir Kadrow Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski 2005 Copyright by Authors Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dziekana Wydzia u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future (Ref. No / CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture Adjustacja streszczeƒ i t umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska Sk ad i amanie: ad rem, Poznaƒ Jacek Tomczak Projekt ok adki: Jolanta i Konrad Królowie ISBN Wydawca: ul. S owiaƒska 38A/ Poznaƒ tel./fax +48 / adrem@echostar.pl

3 Spis treêci Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej Cz Êç I: Troch historii czy tylko Biskupin? Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka próba podsumowania Lidia uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie? Dariusz Krasnod bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj ciami lotniczymi z lat Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji zdj ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej Cz Êç II: Zdj cia lotnicze i technologia S awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych Jerzy Mia dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu ekologicznego, poddanego antropopresji Jerzy Mia dun, Wst pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym Cz Êç III: Problemy z interpretacjà Lidia uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien interpretowaç zdj cia lotnicze s ów kilka Andrzej Kijowski, Stefan ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t o dla archeologicznej interpretacji zdj ç lotniczych Krzysztof Maciejewski, Wró enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne Cz Êç IV: Archiwizacja i udost pnianie zdj ç lotniczych w archeologii Wies aw St pieƒ, Karta obserwacji terenu z góry Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia uk, APh_Max baza danych o zdj ciach lotniczych dla potrzeb archeologii Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski, WczesnoÊredniowieczne za o enia obronne w Polsce pó nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej Cz Êç V: Zdj cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach, Archeologia niedestrukcyjna w pó nocno-wschodniej Polsce Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki, Weryfikacja terenowa zdj ç lotniczych Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che miƒskiej. Pierwsze doêwiadczenia, mo liwoêci, perspektywy Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz, Archeologiczny zwiad lotniczy wzd u trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego

4 Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym na przyk adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4) Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku Cz Êç VI: Od zdj ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ: dorobek i perspektywy Andrzej M. Wyrwa, Zdj cia lotnicze w ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza Krzysztof Maciejewski, W odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdj cia lotnicze oczekiwania i mo liwoêci Kazimierz Grà awski, Zdj cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy Dariusz Krasnod bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç czy pilot mo e zostaç archeologiem? Marcin Dziewanowski, Lidia uk, Zaleg oêci nie do odrobienia? Przyczynek do przydatnoêci zdj ç lotniczych w badaniach terenowych na przyk adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie Rafa Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz uchowa Mi osz Giersz, Maciej S omczyƒski, Mariusz Zió kowski, Archeologia lotnicza w polskich badaniach archeologicznych w Andach Violetta Julkowska, W odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz oêç! Zdj cia lotnicze w dydaktyce historii Cz Êç VII: Zdj cia lotnicze i krajobraz kulturowy Wies aw St pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego Cz Êç VIII: Jak si to robi w Europie? Robert Bewley, Archeologia lotnicza kilka myêli na przysz oêç Rog Palmer, Dlaczego niezb dna jest interpretacja zdj ç lotniczych i wykonywanie map? Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech z historii badaƒ Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku: integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S owacji Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie Juris Urtāns, Fotografia lotnicza w archeologii na otwie Indeks nazw osobowych Indeks nazw geograficznych Lista adresowa autorów

5 Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski Lataç, lataç i interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej 1. Lataç czy nie lataç? Kilka s ów wprowadzenia W 1999 roku w Barzkowicach ko o Szczecina odby a si konferencja pt. Konserwatorskie badania archeologiczne w Polsce i w Niemczech stan prawny, problematyka, osiàgni cia, na której przedstawiliêmy referat wskazujàcy na korzyêci konserwatorskie, wynikajàce ze stosowania zdj ç lotniczych w archeologii. Naszym celem by o przekonanie szerokiego Êrodowiska konserwatorsko-archeologicznego w Polsce, e zdj cia lotnicze mogà byç bardzo u ytecznym narz dziem na wielu p aszczyznach dzia aƒ konserwatorskich. Tekstem tym wpisywaliêmy si w prowadzonà wówczas przez Zbigniewa Kobyliƒskiego, ówczesnego zast pc Generalnego Konserwatora Zabytków ds. archeologicznych, polityk otwierania s u b konserwatorskich na nowe inspiracje i szersze wprowadzanie ró norodnych metod (np. Kobyliƒski 1999). By nasze wystàpienie by o bardziej przekonujàce, wykorzystaliêmy w nim wy àcznie zdj cia wykonane w Polsce przez polskich archeologów, pilotów lub geografów. Ewidentne przyk ady skutecznoêci stosowania zdj ç lotniczych w polskich warunkach spotka y si z ró nym przyj ciem od pe nej akceptacji po daleko posuni ty sceptycyzm (por. Bukowski 1999). W roku 1999 reforma s u b konserwatorskich spowodowa a, e upad y wszystkie programy prowadzenia wzgl dnie regularnego archeologicznego rekonesansu lotniczego (por. Maciejewski, Ràczkowski w tym tomie). Na szcz Êcie idea kontynuowania doêwiadczeƒ z fotografià lotniczà przetrwa a w kilku oêrodkach naukowych i konserwatorskich. By te rozproszone inicjatywy nie zosta y ca kowicie zaprzepaszczone i zapomniane, postanowiliêmy zorganizowaç konferencj, w trakcie której wszyscy zainteresowani mogliby przedstawiç swoje osiàgni cia, a potencjalni u ytkownicy zdj ç mogliby zapoznaç si z ogromem zasobu informacyjnego, jakie zdj cia ze sobà niosà. Konferencja odby a si w maju 2003 roku w Lesznie i pokaza a raczej a osny stan archeologii lotniczej w Polsce (por. uk 2003). Ten stan dotyczy dwóch zasadniczych aspektów: efektywnoêci dzia aƒ prowadzonych pod koniec lat 90. w obr bie s u b konserwatorskich i zainteresowania oêrodków naukowych potencja em oferowanym przez archeologi lotniczà. Pierwszy aspekt ujawnia, e w s u bach konserwatorskich w dalszym ciàgu nie ma ywego zainteresowania fotografià lotniczà (oczywiêcie sà chwalebne wyjàtki). Bardzo niewielu konserwatorów wzi o czynny lub bierny udzia w konferencji. Powodem ich nieobecnoêci móg byç albo brak zainteresowania, albo brak mo liwoêci finansowych. aden z tych powodów nie Êwiadczy dobrze o istniejàcym systemie. Równie wi kszoêç oêrodków naukowych, czy to uniwersyteckich, czy Polskiej Akademii Nauk, czy te muzealnych, nie wykaza o ywego zainteresowania tà problematykà. Naszym zdaniem Êwiadczy to o bardzo g boko tkwiàcym w ÊwiadomoÊci polskich archeologów przekonaniu o ma ej u ytecznoêci zdj ç lotniczych w polskich warunkach. Jest to efekt kilkudziesi ciu lat tradycji badaƒ naukowych i systemu edukacji aka- 11

6 demickiej, i z pewnoêcià szybko tego nastawienia si nie zmieni (por. uk oraz Dolatowska, Prinke w tym tomie). Taki po owiczny sukces konferencji (sukcesem by o, e si w ogóle odby a) tym bardziej zmobilizowa nas do kontynuowania dzia aƒ na rzecz promocji archeologii lotniczej w Polsce. Uznali- Êmy za koniecznà publikacj materia ów z konferencji. Podczas przygotowywania tych materia ów okaza o si, e mo na znaleêç ca kiem spore grono osób, które w mniejszym lub wi kszym stopniu, zawodowo lub amatorsko, zajmowa y si archeologià lotniczà. Ich osiàgni cia, cz sto zupe nie nieznane, oferujà ogromne mo liwoêci poznawcze i interpretacyjne. Zatem niniejszy tom tekstów w sposób znaczàcy odbiega od tego, co zaprezentowane by o w Lesznie. RównoczeÊnie tom ten pokazuje bardzo szeroki wachlarz kierunków zainteresowaƒ i dzia aƒ z wykorzystaniem zdj ç lotniczych. Tym razem wi c, odpowiadajàc na pytanie Lataç czy nie lataç?, nie tylko mówimy zdecydowane TAK, lecz równie pokazujemy, dzi ki autorom poni szych tekstów, znaczàcy potencja fotografii lotniczej dla polskiej archeologii w rozmaitych aspektach. I tak przedstawiamy: rozwa ania nad historià polskiej archeologii lotniczej i w konsekwencji nad warunkami kszta towania refleksji nad jej przydatnoêcià w polskiej archeologii, technologie oferowane przez wspó czesnà nauk podnoszàce efektywnoêç informacyjnà zdj ç, z o onà problematyk interpretacji treêci zdj ç i silnie z tym problemem zwiàzanà kwesti ich archiwizacji i udost pniania, wszechstronnoêç wykorzystania zdj ç w dzia aniach konserwatorskich oraz w praktyce badawczej. Niewàtpliwie te zdj cia lotnicze pozwalajà spojrzeç na archeologi i przedmiot jej badania z innej perspektywy, zatem mogà byç dobrà podstawà do rekonceptualizacji wielu istotnych problemów, jak choçby rozumienia i metod badania krajobrazu kulturowego (por. Barford w tym tomie). 2. Zmagania z mitami W zbiorowej ÊwiadomoÊci polskich archeologów zdj cia lotnicze kojarzà si cz sto z Biskupinem, a to dzi ki wspania ej i bogatej kolekcji, dokumentujàcej spektakularne wyniki badaƒ wykopaliskowych z lat Dzieje jej powstania i prób kontynuacji w okresie powojennym omawia artyku Wojciecha Piotrowskiego. Mamy tu do czynienia z ciekawym paradoksem: doskona a jakoêç zarówno samych zdj ç, jak i wyjàtkowo dobry stan zachowania zadokumentowanych na nich obiektów archeologicznych nie inspirowa y do zadawania pytaƒ o charakterze interpretacyjnym. Pozostawa a jedynie funkcja ilustracyjna, a w rezultacie szerokiego upowszechnienia wybranych fotografii utrwali o si równie zaw ajàce podejêcie do samej metody zdj ç lotniczych. Zjawisko to mo na nazwaç swoistym mitem Biskupina. Diagnoz owego mitu i propozycje jego prze amania szczegó owo dyskutuje Lidia uk. Autorka przedstawia równie skutki wieloletniej dominacji owego mitu, a poprzez porównanie z miejscem tej metody w archeologii brytyjskiej identyfikuje liczne bia e plamy po stronie polskiej. Szczególnie znamienne dla trudnych dziejów metody zdj ç lotniczych w naszym kraju jest dokonane przez t autork zestawienie powtarzajàcych si w literaturze na przestrzeni kilkudziesi ciu lat apeli o jej szersze upowszechnienie. O tym, e w Polsce wykonywano istotne dla ochrony dziedzictwa kulturowego zdj cia lotnicze jeszcze przed epizodem biskupiƒskim mówi artyku Dariusza Krasnod bskiego przedstawiajàcy nowo odkryty album zdj ç z lat , którego twórcami byli lotnicy wojskowi. Dobitnà ilustracjà k opotów, jakie majà archeolodzy ze zdj ciami lotniczymi jest artyku Agnieszki Dolatowskiej i Danuty Prinke, omawiajàcy trzykrotne podejêcie badaczy do tego samego zespo u êróde fotograficznych. Najwa niejszy wniosek p ynàcy z tego studium przypadku to stwierdzenie, i kluczowym czynnikiem, decydujàcym o pomyêlnym zastosowaniu omawianej metody nie jest bynajmniej kwestia trudnoêci z wykonaniem samych zdj ç (w opisanym przypadku archeolodzy otrzymali je ju w formie gotowej), lecz w aêciwe sformu owanie celu badawczego 1 Zob: 12 LATAå, LATAå I INTERPRETOWAå: PROBLEMY I PERSPEKTYWY POLSKIEJ ARCHEOLOGII LOTNICZEJ

7 i sposobów analizy dost pnych zdj ç. To z kolei uzale nione jest od stopnia znajomoêci metody, jej mo liwoêci i ograniczeƒ. Dwie pierwsze opisane próby dlatego skoƒczy y si niepowodzeniem, gdy nie sformu owano prawid owo celów, jakie chciano przy jej pomocy osiàgnàç ani te nie zastosowano w aêciwych tej metodzie szczegó owych procedur badawczych. Jak wiele takich przypadków by o w polskiej archeologii i jaki mia y wp yw na kszta towanie refleksji nad przydatno- Êcià zdj ç lotniczych? To sà ju tylko pytania retoryczne. 3. Nie tylko technologia Zastosowanie balonu na uwi zi do wykonywania zdj ç w trakcie badaƒ w Biskupinie da o znakomite efekty w postaci zdj ç dokumentujàcych prace badawcze. Metoda ta jest do dzisiaj wykorzystywana przy u yciu latawca z podwieszonym aparatem (np. urawski 1995 oraz Giersz, S omczyƒski, Zió kowski w tym tomie) i znakomicie si sprawdza w badaniach du ych za o eƒ architektonicznych czy te w badaniach szerokop aszczyznowych, dostarczajàc znakomitej dokumentacji fotograficznej badanej powierzchni. Pierwsze zdj cia wykonywane by y na szklanych p ytach w technice czarno-bia ej. Zastosowanie b ony filmowej znacznie u atwi o wykonywanie zdj ç z powietrza, a byç mo e mia o równie wp yw na dalszy gwa towny rozwój tej metody. Z kolei post p technologiczny w lotnictwie spowodowa upowszechnienie samolotów i Êmig owców. Dla rozwoju technologii znaczenie mia o jej wykorzystywanie dla celów militarnych (Bewley 1997). Du e zapotrzebowanie na zdj cia i ich powszechne zastosowanie dla celów wojskowych (por. Smith 2004) przyczyni o si w znaczàcy sposób do rozwoju nowych technik: fotografii barwnej, zdj ç w podczerwieni, obrazów satelitarnych czy fotografii cyfrowej. Te nowe technologie bardzo szybko zosta y zaadaptowane równie przez archeologów w rekonesansie lotniczym. Obrazy satelitarne stajà si stopniowo jednym z wa niejszych sposobów dokumentowania krajobrazu kulturowego (por. Guo 2004). W dalszym ciàgu istotnym problemem pozostaje tu kwestia rozdzielczoêci na poziomie gruntu (por. Królewicz w tym tomie). Coraz cz Êciej do analizy, interpretacji i archiwizacji zdj ç lotniczych wykorzystywane sà techniki komputerowe (por. Bewley, Ràczkowski 2002), co szerzej zosta o omówione w cz Êci IV. Wszystkie nowe technologie, a przede wszystkim ich dost pnoêç, bardzo u atwiajà wykonywanie i wykorzystywanie zdj ç lotniczych dla potrzeb archeologii. Niemniej jednak technologia nie zastàpi archeologa, który decyduje o sposobach jej u ycia. 4. Interpretacja zdj ç lotniczych dylematy kompetencyjne Mo liwoêç prowadzenia rekonesansu lotniczego zawdzi czamy w znaczàcym stopniu wynalazkom z zakresu technologii nie by oby mo liwe wykonywanie zdj ç lotniczych bez aparatu fotograficznego czy dysponowania sprz tem pozwalajàcym na wzniesienie si w powietrze (por. Ràczkowski 2002). Technologia jednak nie rozstrzyga o efektywnoêci zdj ç, dostarcza jedynie materia u do interpretacji, a to interpretacja w aênie zdaje si byç najwa niejszym aspektem archeologii lotniczej. Proces interpretacji zachodzi na ka dym etapie zwiàzanym z wykonywaniem i wykorzystywaniem zdj ç lotniczych, od wyboru obszaru b dàcego przedmiotem rekonesansu, poprzez decyzje dotyczàce wykonywania zdj ç i analizy ich treêci, po ostateczne w àczenie ich w narracj archeologicznà (por. Ràczkowski 2001; 2002). I je eli zaakceptujemy ju poglàd o kluczowej roli interpretacji w procesie wykonywania i u ytkowania zdj ç, to pojawia si pytanie, czy sà jakieê kryteria lub regu y pozwalajàce na okreêlenie, kto i jak mo e/powinien interpretowaç zdj cia. Wspó czesna refleksja dotyczàca interpretacji, odwo ujàca si do inspiracji hermeneutycznej jednoznacznie wskazuje, e takie kryteria sà efektem kulturowych uzgodnieƒ. Spojrzenie z tej perspektywy u atwia zrozumienie wielu problemów z zakresu historii polskiej archeologii lotniczej LATAå, LATAå I INTERPRETOWAå: PROBLEMY I PERSPEKTYWY POLSKIEJ ARCHEOLOGII LOTNICZEJ 13

8 oraz cz ste inicjatywy podejmowania wspó pracy z przedstawicielami nauk geograficznych (np. Miszalski 1966; Ostoja-Zagórski 1980; Kijowski, Wyrwa 1989). Stan refleksji teoretycznej czy rodzaj wczeêniejszych doêwiadczeƒ okreêlajà sposób myêlenia o zdj ciach i ich wykorzystaniu. WÊród archeologów rozpowszechnione sà zasadniczo dwa sprzeczne poglàdy w ramach jednego z nich archeolodzy sàdzà, e wystarczy zrobiç zdj cie i wszystko tam ju widaç, a w ramach drugiego archeolog si na tym nie zna, wi c trzeba poprosiç kogoê, kto zdj cie wykona i zinterpretuje. Ta pierwsza postawa wskazuje, e archeolog jest przekonany, i wystarczy spojrzeç na zdj cie, by w sposób naturalny informacja o przesz oêci by a do jego dyspozycji (por. Ràczkowski 2004b). Przy takim podejêciu nie mo e dziwiç, e archeolodzy cz sto dochodzà do wniosku, e zdj cia nie dostarczajà niezb dnych informacji (por. Dolatowska, Prinke w tym tomie) i zarzucajà jakàkolwiek myêl o ich wykorzystaniu nic przecie na nich nie widaç, a wi c sà bezu yteczne. Niektórzy jednak nie zarzucajà myêli o wykorzystywaniu zdj ç i w konsekwencji zwracajà si o pomoc do osób bardziej doêwiadczonych, najcz Êciej geografów (postawa druga). I tu te cz sto dochodzi do rozczarowaƒ, gdy geograf szuka czego innego ni archeolog (por. uk w tym tomie). W konsekwencji utrwala si przekonanie o nieprzydatnoêci zdj ç lotniczych w polskiej archeologii. Hermeneutyka uczy nas, e w procesie interpretacji istotnà rol odgrywa doêwiadczenie, wcze- Êniejsze sàdy, oczekiwania itp. Zatem interpretujàc zdj cie lotnicze, musimy ten aspekt braç pod uwag. Struktury archeologiczne na zdj ciu lotniczym mo e rozpoznaç ktoê, kto ma wiedz archeologicznà. Zatem nie mo emy oczekiwaç od geografa, e odpowie na nasze pytania, dotyczàce archeologii. OczywiÊcie doskonale mo e nam odpowiedzieç na pytania z zakresu np. ewolucji paleo- Êrodowiska (np. Wyrwa w tym tomie). Z drugiej strony geograf mo e nam pomóc w rozwiàzaniu wielu wàtpliwoêci interpretacyjnych, gdy struktury litologiczne zak ócajà obraz i maskujà lub imitujà struktury archeologiczne (por. Kijowski, ynda w tym tomie). Jeszcze dobitniejszy przyk ad roli hermeneutyki w archeologii lotniczej ujawnia tekst Krzysztofa Maciejewskiego. Co ma zrobiç osoba, która nie ma ani wykszta cenia archeologicznego, ani z zakresu geografii? Czy ma zrezygnowaç z wykonywania zdj ç lotniczych i wspó pracy z archeologami? Wniosek z tego wynika dla nas nast pujàcy nie ma jednej obowiàzujàcej, wyczerpujàcej interpretacji zdj ç lotniczych. Taka interpretacja jest kulturowo konstruowana i historycznie zmienna. Dla celów badawczych lub konserwatorskich archeolog sam (po pewnym przygotowaniu) powinien interpretowaç zdj cia lotnicze. Interpretacja jest nastawiona na rozwiàzywanie okreêlonego problemu badawczego i z tej perspektywy jest zmienna. Wspó praca z przedstawicielami innych nauk jest jak najbardziej wskazana wówczas, gdy pytania badawcze wykraczajà poza kompetencje archeologa. Takie postawienie sprawy stawia jednak nowe wyzwania w zakresie archiwizacji i udost pniania zdj ç, oraz ich interpretacji. 5. Poczàtek i koniec jest w archiwum Powszechnie przyjmuje si, e dane naukowe zwielokrotniajà swojà wartoêç w miar zwi kszania ich liczby. Prawid owoêç ta jest szczególnie aktualna w przypadku, gdy przedmiotem badaƒ jest obiekt tak zdekompletowany, jak stanowisko archeologiczne, bàdê szerzej krajobraz archeologiczny. Stàd te tak istotne w realizacji ka dego kolejnego projektu badawczego sà dwie czynnoêci: 1) w fazie przygotowawczej oparcie go na ca oêci dost pnej wiedzy archeologicznej o danym terenie, a wi c w praktyce na wynikach kwerendy archiwalnej i bibliograficznej oraz 2) w fazie koƒcowej prawid owe zarchiwizowanie uzyskanych wyników i udost pnienie ich w formie publikacji, dokumentacji archiwalnej i/lub rekordów bazy danych w celu poszerzenia dotychczasowej wiedzy w tym zakresie. W przypadku tak masowych danych, jak inwentarz stanowisk archeologicznych (oko o 50 cech opisowych, potencjalnie ponad pó miliona stanowisk w skali ogólnopolskiej) jedynym skutecznym podejêciem do kwestii ich archiwizacji jest zastosowanie technologii komputerowej (zapisu cyfrowego). Przyk adem zintegrowanego systemu baz 14 LATAå, LATAå I INTERPRETOWAå: PROBLEMY I PERSPEKTYWY POLSKIEJ ARCHEOLOGII LOTNICZEJ

9 danych, s u àcego do gromadzenia ró norodnych danych (tekstowych, kartograficznych i fotograficznych) o stanowiskach archeologicznych jest program AZP_Max, opisany w artykule Andrzeja Prinkego. System ten, opracowany w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu, u ytkowany jest przez szereg instytucji archeologicznych, w tym zw aszcza placówek konserwatorskich, oraz przez indywidualnych badaczy. Jest on przyk adem narz dzia do skutecznej realizacji obu wymienionych powy ej czynnoêci kwerend i archiwizacji nowych danych. W drugim ze swych referatów Andrzej Prinke (wspólnie z Katarzynà Bronk-Zaborowskà i Lidià uk) przedstawi najnowszy cz on ww. systemu program APh_Max, s u àcy do tworzenia baz danych zdj ç lotniczych stanowisk archeologicznych. Innym przyk adem ju zrealizowanego i wdro onego narz dzia do archiwizacji zdj ç lotniczych jest Karta ewidencji terenu z góry autorstwa Wies awa St pnia. System informacji archeologicznej, omówiony przez Jerzego Mia duna, Izabel Mirkowskà i W odzimierza Ràczkowskiego, nale y do nast pnej generacji narz dzi komputerowych dla archeologów. Oparto go o technologi internetowà i uwzgl dniono nowe, procesualne pojmowanie klasyfikacji obiektów i zjawisk archeologicznych. To w aênie ta propozycja podejmuje prób budowy takiej bazy danych z interpretacjami zdj ç, która nadawa aby si do rozwiàzywania ró norodnych problemów badawczych, niezale nie od ograniczeƒ wynikajàcych z kwestionariusza pytaƒ. Projekt opisanego systemu zrealizowano dotàd w wersji pilota owej, obejmujàcej dane o wczesnoêredniowiecznych obiektach obronnych wpolsce pó nocno-wschodniej. 6. Zdj cie lotnicze nowy or w r kach konserwatora Zadaniem konserwatora jest ochrona dziedzictwa kulturowego i zachowanie go dla przysz ych pokoleƒ. Aby to zadanie skutecznie wykonaç, musi on dysponowaç szczegó owà informacjà o danym terenie czy stanowisku archeologicznym. Wi kszoêç konserwatorów dysponuje ju bazà danych w postaci kart KESA uzyskanych w ramach AZP (por. rola archiwizacji). Materia ten nie jest jednak w pe ni wiarygodnà informacjà o stanowisku archeologicznym. Problem ten staraliêmy si wyczerpujàco omówiç we wspomnianym ju artykule Lataç czy nie lataç? Jednà z metod komplementarnych sà zdj cia lotnicze. Dostarczajà bowiem tych informacji, których nie mo na uzyskaç stosujàc tradycyjne metody prospekcji terenowej (szczegó owo o metodach niedestrukcyjnych i ich efektywnoêci piszà Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz i Dariusz Wach w tym tomie). Nale à do nich wielkoêç i granice stanowiska, a cz sto te jego rozplanowanie w postaci widocznych na zdj ciach jam i innych obiektów. Metoda ta równie pozwala spenetrowaç tereny niedost pne dla tradycyjnych metod, jak dna dolin poroêni te trawà, àki, uprawy wieloletnie (por. Nowakowski, Ràczkowski 2000). U atwia równie penetracj tych terenów, na które z jakichê wzgl dów w aêciciel zabroni wst pu (zjawisko to mo e si w najbli szym czasie nasilaç). Zdj cia lotnicze pozwalajà równie na odkrywanie nowych, nieznanych stanowisk na obszarach, które zosta y ju spenetrowane powierzchniowo w ramach AZP (por. Maciejewski, Ràczkowski 2001). Pami taç jednak trzeba, e efektywne wykorzystanie zdj ç lotniczych nie polega na fotografowaniu stanowiska jako takiego, czyli znanego g ównie z badaƒ powierzchniowych (np. AZP). Niestety jest to doêç cz stà praktykà, która wynika z braku zrozumienia samej istoty archeologii lotniczej. G ównym celem archeologii lotniczej jest, z naszej perspektywy, fotografowanie widocznych wyró ników roêlinnych lub glebowych. Dopiero one, po przeprowadzonej interpretacji, znaczàco wzbogacajà naszà wiedz o stanowisku archeologicznym. Idea wykonywania zdj ç lotniczych stanowisk jako takich ma, naszym zdaniem, sens tylko wówczas, gdy wykonujemy dokumentacj stanu zachowania stanowisk wpisanych do rejestru zabytków (por. ni ej uwagi o monitoringu). Analiza zdj cia i jego rektyfikacja daje nam doskona y plan stanowiska (por. Dziewanowski, uk w tym tomie). To w aênie te informacje jako podstawowe powinny stanowiç punkt wyjêcia dla LATAå, LATAå I INTERPRETOWAå: PROBLEMY I PERSPEKTYWY POLSKIEJ ARCHEOLOGII LOTNICZEJ 15

10 polityki ochrony dziedzictwa archeologicznego (por. Nowakowski w tym tomie). Stanowiska archeologiczne (najcz Êciej w postaci zespo ów ró nego rodzaju jam) widoczne dzi ki udokumentowanym na zdj ciach wyró nikom roêlinnym, sà z regu y dobrze zachowane (jak wykaza a dotychczasowa praktyka), o du ej wartoêci naukowej, i te, w pierwszej kolejnoêci, powinny zostaç zachowane dla przysz ych pokoleƒ. Takie stanowiska powinny zostaç wpisane do rejestru zabytków albo byç chronione odpowiednimi zapisami w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Z kolei w przypadku koniecznoêci przeprowadzenia badaƒ wykopaliskowych na terenach wielkich inwestycji, zdj cia lotnicze pozwalajà na precyzyjnie okreêlenie wielkoêci terenu przeznaczonego do badaƒ, dok adne zlokalizowanie wykopów, oszacowanie czasu i kosztów badaƒ. Kolejny aspekt konserwatorskiej przydatnoêci rekonesansu lotniczego to monitoring stanowisk archeologicznych, w szczególnoêci stanowisk o w asnej formie krajobrazowej. Dla tej grupy stanowisk zagro eniem cz sto nie sà inwestycje, ale raczej ludzka bezmyêlnoêç. Zdarzajà si przypadki wybierania piasku z wa ów. Jednak najwi ksze zagro enie w chwili obecnej stanowi grupa ludzi zajmujàca si poszukiwaniem skarbów przy pomocy wykrywaczy metalu. W tym przypadku rozpoznanie lotnicze po àczone z wykonywaniem zdj ç lotniczych mo e w sposób istotny przyczyniç si do szybkiej identyfikacji zjawisk zachodzàcych w obr bie stanowiska (np. wykopy rabunkowe) i w konsekwencji do ochrony obiektów, cz sto po o onych z dala od siedzib ludzkich, a wi c b dàcych przedmiotem jedynie sporadycznej lustracji konserwatorskiej. Wa nym elementem dzia aƒ konserwatorskich jest edukacja spo eczeƒstwa o potrzebie ochrony stanowisk archeologicznych. Zabytki bowiem powinny s u yç cz owiekowi, sà elementem mówiàcym o przesz oêci i historii danego terenu. Dlatego tak du e znaczenie posiada udost pnianie informacji o zabytkach i historii danego regionu w postaci folderów, plakatów i przewodników, gdzie zamieszczone zdj cia lotnicze stanowisk i innych zabytków sà elementem przemawiajàcym do wyobraêni odbiorców (por. Kobyliƒski 2001). 7. Zdj cia lotnicze w rozwiàzywaniu problemów badawczych oraz konceptualizacji Historia archeologii lotniczej, w szczególnoêci w Wielkiej Brytanii, pokazuje, e ta odmienna perspektywa stwarza mo liwoêci nowego spojrzenia na wiele problemów archeologii (por. Ràczkowski 2002). Mo e to dotyczyç ró nych zakresów badawczych w archeologii. Polska archeologia jest zdominowana przez podejêcie kulturowo-historyczne. Mo na by zatem sàdziç, e ch ç odkrywania nowych stanowisk b dzie na tyle silna, e archeologia lotnicza zrobi natychmiastowà karier. Tak si nie sta o. Archeologia lotnicza natomiast pozwala na odkrywanie nowych, nieznanych dotàd stanowisk, a tym samym wpisuje si te dobrze w zapotrzebowanie archeologów nastawionych na indukcyjne wnioskowanie o przesz oêci. Oprócz odkrywania nowych stanowisk zdj cia lotnicze dostarczajà równie informacji o ich strukturach przestrzennych, pozwalajàcych na wnioskowanie o ich funkcji, a tak e o relacjach chronologicznych; dostarczajà zatem nowych informacji, niedost pnych przy pomocy innych metod (metoda wykopaliskowa jest kosztowna, czasoch onna i niszczàca), a taka wiedza mo e wskazywaç na potrzeb rewizji dotychczasowych ustaleƒ (por. Czerniak, Ràczkowski, Sosnowski 2003). Regularny rekonesans lotniczy mo e równie dostarczyç informacji o nowych typach stanowisk archeologicznych, które wczeêniej nie by y znane. Jednym z najbardziej spektakularnych odkryç tego typu by o sfotografowanie Woodhenge (Insall 1927), ale i w Polsce mamy do czynienia z takimi sytuacjami (por. uk w tym tomie). Wprowadzenie archeologii lotniczej w Wielkiej Brytanii w sposób istotny zmieni o sposób my- Êlenia archeologów w takich kwestiach, jak stanowisko archeologiczne i krajobraz kulturowy (por. 16 LATAå, LATAå I INTERPRETOWAå: PROBLEMY I PERSPEKTYWY POLSKIEJ ARCHEOLOGII LOTNICZEJ

11 Crawford 1953; Bowden 2001; Barford w tym tomie). W polskiej archeologii kategoria stanowiska archeologicznego jest kategorià podstawowà i w sposób istotny okreêla podejêcie do studiów osadniczych czy analiz przestrzennych. Znalaz a ona bardzo istotne zastosowanie w programie AZP. W konsekwencji te trudno zrozumia e i doêç oryginalnie aplikowane sà niektóre koncepcje teoretyczne, w tym równie przenoszona z archeologii anglosaskiej koncepcja krajobrazu kulturowego (landscape). Tymczasem zdj cia lotnicze pozwalajà lepiej zrozumieç to anglosaskie my- Êlenie. Przyk ad konfrontacji wyników badaƒ powierzchniowych i efektów rekonesansu lotniczego w okolicach Krzywinia pokazuje, jak rozbie ne mogà byç obrazy przesz oêci, je eli ograniczymy si wy àcznie do stosowania jednej metody (por. Kiarszys w tym tomie). Integrowanie ró norodnych metod (powierzchniowych, wykopaliskowych, zdj ç lotniczych, geofizycznych, geochemicznych itp.) mo e przynieêç daleko idàce zmiany na p aszczyênie epistemologicznej w archeologii. 8. Perspektywy Pomimo pewnego rozczarowania, wynikajàcego z ma ego oddêwi ku w Êrodowisku archeologicznym czy to inicjatyw Zbigniewa Kobyliƒskiego (jako zast pcy Generalnego Konserwatora Zabytków ds. archeologicznych), czy te pojawiajàcych si w oêrodku poznaƒskim, jesteêmy przekonani, e archeologia lotnicza w Polsce jest skazana na sukces. Ten nasz optymizm (zapewne niepoprawny) wynika z trzech g ównych przes anek. Pierwsza z nich to osiàgni cia ostatnich lat. Stopniowo roênie liczba odkrywanych i fotografowanych stanowisk archeologicznych, które mogà staç si przedmiotem szczegó owej interpretacji i znaleêç swe miejsce w zintegrowanych bazach danych. Coraz cz Êciej archeolodzy podejmujàcy problemy badawcze i penetrujàcy dost pne informacje b dà natrafiaç zarówno na zdj cia lotnicze, jak i na mapy z interpretacjà ich treêci. I nie mamy wàtpliwoêci, e w takim materiale znajdà wiele odpowiedzi na swoje pytania, a przynajmniej b dà mogli dostrzec nowe kwestie wymagajàce wnikliwych studiów. Druga przes anka wià e si z coraz bardziej kapitalistycznà gospodarkà. Pieni dzy na archeologi b dzie coraz mniej i ich dysponenci b dà uwa nie przyglàdaç si ich wydawaniu. Jest rzeczà oczywistà, e badania wykopaliskowe sà niezwykle kosztowne, a wprowadzane nowe standardy b dà te koszty jeszcze podnosiç. Coraz istotniejsze zatem b dzie bardzo precyzyjne przygotowywanie badaƒ poprzez szczegó owe rozpoznanie istniejàcych struktur w obr bie stanowisk, ich relacji przestrzennych, typów, stanu zachowania itp. jeszcze przed podj ciem decyzji o zakresie badaƒ wykopaliskowych. Zatem w aênie archeologia lotnicza (w powiàzaniu z innymi metodami nieinwazyjnymi) b dzie mog a dostarczaç bardzo wielu informacji pozwalajàcych na precyzyjne i ekonomiczne zaplanowanie badaƒ wykopaliskowych. Trzecia przes anka ÊciÊle wià e si z poprzednià. W polskiej archeologii w dalszym ciàgu bardzo cz sto uto samia si badania archeologiczne z badaniami wykopaliskowymi. Wspó czesne tendencje w konserwatorstwie zwracajà jednak uwag na potrzeb ochrony stanowisk archeologicznych in situ, i w miar mo liwoêci rezygnacj z badaƒ wykopaliskowych. Silnie ta tendencja jest akcentowana w Karcie Lozaƒskiej z 1990 roku i w Konwencji Maltaƒskiej z 1992 roku (Kobyliƒski 1998). Polska ratyfikowa a te dokumenty i nie mo e ignorowaç ich ducha. Co prawda w Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 roku nie ma mowy o metodach nieinwazyjnych w archeologii, ale wczeêniej czy póêniej Polska b dzie musia a wprowadziç przepisy, które b dà odpowiadaç standardom mi dzynarodowym. Wówczas w aênie nadejdzie czas archeologii lotniczej jako jednej z metod nieinwazyjnych. Czy musimy jednak czekaç, a ktoê z zewnàtrz wymusi na nas zmian poglàdów na rozumienie konserwatorstwa archeologicznego? OczywiÊcie nie. To w aênie w gronie s u b konserwatorskich mogà pojawiç si inicjatywy formu owania nowych standardów. Te standardy powinny akcentowaç rol metod nieinwazyjnych na ka dym etapie badaƒ archeologicznych, a szczególnie takich, które prowadzà w konsekwencji do destrukcji substancji zabytkowej. LATAå, LATAå I INTERPRETOWAå: PROBLEMY I PERSPEKTYWY POLSKIEJ ARCHEOLOGII LOTNICZEJ 17

12 Tu pojawia si szansa dla archeologii lotniczej na przynajmniej dwóch p aszczyznach. Pierwsza to konserwatorskie opiniowanie zagro eƒ dla dziedzictwa archeologicznego, wynikajàcych z planowanych wielkich inwestycji. Dotychczas wszelkie decyzje podejmowane by y na podstawie wy- àcznie badaƒ powierzchniowych oraz wykopów sonda owych (na wybranych stanowiskach). Nikt g oêno nie mówi, jak wiele takich decyzji by o chybionych. Nikt te nie wspomina, ile stanowisk nie zosta o zidentyfikowanych i w konsekwencji zniszczonych. Nikt nie mówi o kosztach, jakie si z tym wià à. A przecie od dawna wiadomo, e metoda badaƒ powierzchniowych nie pozwala na wykrycie wszystkich istniejàcych stanowisk czy na okreêlenie stanu ich zachowania (por. Mazurowski 1980a: 23-34; 1980b; Jaskanis 1996). To w interesie s u b konserwatorskich jest taka modyfikacja standardów post powania przygotowawczego, by uzyskane dane by y mo liwie wiarygodne. Kolejnym elementem, który budzi nasz optymizm jest stan zaawansowania AZP. Ju na etapie planowania AZP znalaz si wàtek dotyczàcy wykorzystania zdj ç lotniczych (por. Kobyliƒski 1999), lecz nigdy ten pomys nie zosta wprowadzony w ycie. DziÊ program AZP powoli si koƒczy. Pomimo powszechnie znanych wielu pozytywnych jego aspektów, wiadomo te, e nie spe ni wszystkich pok adanych w nim nadziei (por. Jaskanis 1996). Coraz cz Êciej w dyskusjach pojawia si pytanie: co dalej? RoÊnie ÊwiadomoÊç potrzeby kontynuowania rozbudowy baz danych o zasobach dziedzictwa archeologicznego i to takich, które b dà nawiàzywa y do standardów mi dzynarodowych (tu punktem odniesienia mo e byç zintegrowany system wprowadzany w Royal Commission on the Ancient and Historic Monuments of Scotland por. Murray 2002) i b dà w pe ni wykorzystywa y mo liwoêci wspó czesnej technologii (por. np. García Sanjuán, Wheatley 2002). Nie wyobra amy sobie, by zdj cia lotnicze ze swym niebywa ym potencja em, w szczególnoêci przydatnym s u bom konserwatorskim, mog y si znaleêç poza dyskusjà nad ostatecznym kszta tem tzw. drugiego etapu AZP. Wiele z przedstawionych w tym tomie tekstów wyraênie pokazuje, e zdj cia lotnicze (wraz z interpretacjà i przeniesieniem jej na map ) mogà i powinny zajàç jedno z g ównych miejsc przy konceptualizacji dalszych dzia aƒ zwiàzanych z AZP. Dotychczas koncentrowaliêmy naszà uwag na perspektywach konserwatorskiego wykorzystywania zdj ç lotniczych. Nie mo e to dziwiç, gdy ju od lat 60. XX wieku taka tendencja sta a si dominujàca w aplikacjach zdj ç lotniczych w Europie (por. Bewley, Ràczkowski 2002; Ràczkowski 2002). Zdj cia lotnicze pojawi y si jednak równie jako istotne narz dzie rozwiàzywania problemów badawczych w archeologii (Crawford 1923) o czym nie mo emy zapominaç. Zatem kolejnym perspektywicznym kierunkiem dla polskiej archeologii lotniczej jest zainteresowanie badaczy akademickich jej potencja em. Wydaje si, e sprzyjajàcà okolicznoêcià mo e byç tu tradycyjna popularnoêç studiów osadniczych. Dla generalnie empirycznie zorientowanych studiów tego typu w polskiej archeologii (np. Ostoja-Zagórski 1995) informacyjny potencja zdj ç lotniczych jest wr cz nieograniczony. W zale noêci od poziomu analizy przestrzennej (Hensel 1968; Clarke 1977) zinterpretowane zdj cia lotnicze mogà dostarczyç informacji o pojedynczych obiektach osadniczych, ich skupieniach, relacjach przestrzennych, ca oêciowych strukturach czy nawet o ca ych mikroregionach. W polskiej tradycji studia osadnicze zorientowane sà na aspekt funkcjonalny zarejestrowanych stanowisk archeologicznych. Nie ma wr cz porównania pomi dzy mo liwoêciami, jakie w tym wzgl dzie daje analiza zdj ç lotniczych (ogromna ró norodnoêç form osadniczych) a wynikami badaƒ powierzchniowych (daleko idàcy redukcjonizm). Przedmiotem analizy mo e staç si nie tylko zespó punktów na mapie, ale tak e obszary pomi dzy stanowiskami, tworzàce integralnà cz Êç przesz ego krajobrazu. Mo emy jeszcze do tego dodaç szeroki zasób informacji na temat warunków paleoêrodowiskowych analizowanych systemów osadniczych. Mamy nadziej, e w koƒcu badacze osadnictwa odkryjà to narz dzie. Oprócz studiów osadniczych polscy archeolodzy bardzo cz sto orientujà swoje badania na okre- Êlone typy stanowisk (np. grody typu biskupiƒskiego, osady typu BrzeÊç Kujawski, kurhany KCSz itp.). I ponownie przy takim podejêciu zdj cia lotnicze stajà si istotnym êród em informacji, nieporównywalnym z innymi metodami badaƒ archeologicznych, a dodatkowo pozwalajà od- 18 LATAå, LATAå I INTERPRETOWAå: PROBLEMY I PERSPEKTYWY POLSKIEJ ARCHEOLOGII LOTNICZEJ

13 krywaç nowe typy pozosta oêci osadniczych, które dotàd by y bardzo s abo znane lub w ogóle nie znane. Otwierajà si zatem nowe perspektywy dla tego typu studiów. Perspektywy wykorzystywania zdj ç lotniczych, przynajmniej w naszej opinii, rysujà si zatem optymistycznie. Pojawia si jednak problem, skàd wziàç te zdj cia, które majà byç narz dziem dla konserwatorów i badaczy. Rozwiàzaƒ jest kilka. Po pierwsze nale y korzystaç z ogromnych zasobów zdj ç pionowych, znajdujàcych si w zasobach Centralnego OÊrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Warszawie ( Zdj cia te co prawda nie by y wykonywane z uwzgl dnieniem specyficznych potrzeb archeologii, lecz mogà staç si êród em informacji o stanowiskach archeologicznych (np. Gradowski lub Grà awski, lub Dziewanowski, uk w tym tomie). Analiza zdj ç archiwalnych pozwala dotrzeç do informacji o stanowiskach, które dziê ju mogà nie istnieç (por. Dolatowska, Prinke w tym tomie). DoÊç regularny rekonesans prowadzony jest przez Krajowy OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków ( iwkonsekwencji w odzi znajduje si obszerna kolekcja zdj ç ukoênych (g ównie autorstwa Wies awa St pnia). Wzgl dnie regularny rekonesans lotniczy prowadzony jest w niektórych oêrodkach konserwatorskich, m.in. w Lesznie, Pile, Poznaniu, Toruniu (np. Sosnowski w tym tomie) czy przez niektóre instytucje archeologiczne (np. Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Instytut Prahistorii UAM, Muzeum Archeologiczne w Poznaniu), gdzie równie mo na dotrzeç do zdj ç lotniczych (ukoênych). Zupe nie nieznane, a o niebywa ej wprost wartoêci, sà zdj cia wykonywane dla celów wojskowych przez ró ne armie bioràce udzia w dzia aniach zbrojnych na terenie Polski w okresie II wojny Êwiatowej oraz po wojnie jako materia y szpiegowskie. Jedna z takich kolekcji znajduje si na Uniwersytecie w Keele w Wielkiej Brytanii ( Obejmuje ona zdj cia oraz fotomapy i mozaiki wykonane przez Luftwaffe w latach (por. Ràczkowski 2004a), sà tam równie zdj cia wykonywane pod koniec wojny i po wojnie przez brytyjski RAF i amerykaƒski Air Force. Cz Êç tej kolekcji znajduje si równie w Bibliotece Kongresu USA w Waszyngtonie zbiory specjalne w Maryland ( a niektóre z fotomap mo na równie znaleêç w Instytucie Badaƒ Czwartorz du UAM. Archiwalne zdj cia lotnicze znajdujà si tak e w Instytucie Herdera w Marburgu (Niemcy). Z pewnoêcià istniejà jeszcze inne archiwa, cz sto ma e lub nawet prywatne (por. Krasnod bski w tym tomie), w których znajdujà si zdj cia lotnicze. Jest jeszcze jedno istotne êród o zdj ç lotniczych, tym razem wspó czesnych. èród em tym sà amatorzy lotnictwa. Termin amator ma bardzo negatywne konotacje w Êrodowisku archeologów. O ile w wielu krajach amatorzy sà partnerami profesjonalnych archeologów, to w Polsce amator jest t piony i postrzegany jako szkodnik ; takiego cz owieka nale y odciàç od wszelkich informacji o stanowiskach archeologicznych. W szczególnoêci, choç nie tylko, dotyczy to osób wykorzystujàcych wykrywacze metali (por. Brzeziƒski, Kobyliƒski 1999), a przecie grono amatorów-archeologów nie mo e byç sprowadzane wy àcznie do osób wykorzystujàcych wykrywacze metali. Jest bardzo wiele osób, których dzia alnoêç przynosi wiele korzyêci profesjonalnym archeologom. Do takiej grupy nale à np. piloci, którzy mogà fotografowaç stanowiska archeologiczne. W àczenie takich osób w rekonesans lotniczy mo e przynieêç same korzyêci. Daje tym osobom niebywa à przyjemnoêç i emocje zwiàzane z odkrywaniem przesz oêci, a przy okazji nie ma to adnego negatywnego wp ywu na stopieƒ zachowania substancji zabytkowej. Niezb dne jest jednak wyjêcie z inicjatywami w kierunku tych ludzi, poinstruowanie ich o potrzebach i wymaganiach archeologów (por. Maciejewski, Ràczkowski 2002). Mo na powiedzieç, e wzorcowe rozwiàzania takiej wspó pracy stosowane sà przez English Heritage w Wielkiej Brytanii (por. Bewley 1993; te Bewley w tym tomie). Jak widaç z powy szych rozwa aƒ, perspektywy dla rozwoju archeologii lotniczej w Polsce sà i to w wielu ró nych aspektach. Pozostaje tylko drobiazg przekonaç do tego archeologów, konserwatorów archeologicznych, urz dników decydujàcych o przyznawaniu grantów na badania czy opracowujàcych standardy post powania w archeologii, wprowadziç archeologi lotniczà do programów edukacji uniwersyteckiej. LATAå, LATAå I INTERPRETOWAå: PROBLEMY I PERSPEKTYWY POLSKIEJ ARCHEOLOGII LOTNICZEJ 19

14 9. Zakoƒczenie Ostatnia cz Êç tej ksià ki prezentuje teksty poêwi cone doêwiadczeniom i problemom z wykorzystywaniem zdj ç lotniczych w innych krajach europejskich. We wszystkich tych krajach toczà si zmagania o uznanie fotografii lotniczej za istotne narz dzie w procedurach badawczych oraz w ochronie i zarzàdzaniu dziedzictwem kulturowym. Nawet w Wielkiej Brytanii, gdzie w powszechnym przekonaniu ÊwiadomoÊç walorów archeologii lotniczej jest szeroko akceptowana, sta ym problemem pozostaje przekonywanie urz dników o jej ogromnym potencjale i potrzebie dalszego jej stosowania (por. Bewley w tym tomie). OczywiÊcie jest to inny poziom zmagaƒ, lecz jest to dla nas wskazówka, e proces, który rozpoczà si 70 lat temu w Biskupinie jeszcze d ugo b dzie wymaga od nas (i kolejnych generacji zara onych archeologià lotniczà) intensywnej pracy. Przyk ady aplikacji zdj ç lotniczych w ró nych krajach pokazujà, e problemem nie jest mo liwoêç stosowania metody w ró nych warunkach klimatyczno-geomorfologiczno-glebowych. Kluczowà kwestià jest przekonanie decydentów oraz potencjalnych u ytkowników, e warto w t metod inwestowaç. Dwa sàsiadujàce ze sobà kraje, Litwa i otwa, to przyk ady, jak ró ne mogà byç konsekwencje prowadzenia promocji metody. W obu krajach w po owie lat 90. inicjatyw wprowadzenia archeologii lotniczej podjà Jan Norrman, szwedzki fotograf lotniczy. DziÊ na Litwie prowadzony jest, finansowany centralnie, kilkuletni program dokumentowania lotniczego krajobrazów kulturowych (w tym stanowisk archeologicznych) (por. Jarockis w tym tomie). Natomiast na otwie dalej nie udaje si wyjêç poza niewielkie grono osób próbujàcych wprowadziç t metod (por. Urtāns w tym tomie). Paradoksem jest równie, e po Êmierci Jana Norrmana, archeologia lotnicza w Szwecji te praktycznie umar a, mimo e wczeêniej mog a poszczyciç si bardzo dobrymi wynikami (por. Norrman 1995). Ten z kolei przyk ad pokazuje, e nie mo na efektywnie budowaç archeologii lotniczej jedynie w oparciu o jednostki; by archeologia lotnicza istnia a i rozwija a si, niezb dne jest wprowadzenie jej w struktury s u b konserwatorskich lub instytucji dokumentujàcych i monitorujàcych dziedzictwo kulturowe (por. Schwarz, Wetzel w tym tomie). Wspó czesne technologie oferujà coraz wi cej mo liwoêci prowadzenia badaƒ nieinwazyjnych. Oprócz fotografii lotniczej ró nego typu (pionowe lub ukoêne, ma oskalowe lub wielkoskalowe, wykonywane z latawca lub ze specjalnie przygotowanych samolotów, panchromatyczne lub wielospektralne) dysponujemy dziê równie obrazami satelitarnymi czy laserowym skanowaniem terenu (por. np. Bewley, Ràczkowski 2002). W wielu krajach zdj cia lotnicze sà ÊciÊle integrowane z badaniami geofizycznymi (np. w Austrii, Czechach, w Niemczech czy na S owacji). W adnym stopniu nie sà to metody wzajemnie konkurujàce wr cz przeciwnie uzupe niajà si. Tym samym te zintegrowanie ró nych metod teledetekcyjnych pozwala na wszechstronne rozpoznanie zasobów dziedzictwa archeologicznego. Koƒczàc, chcielibyêmy wyraziç nadziej, e przedstawiona Paƒstwu ksià ka stanie si istotnym czynnikiem rozwoju metod nieinwazyjnych w Polsce. Wierzymy, e archeolodzy (i nie tylko) zajmujàcy si zawodowo (ale te amatorsko) ró nymi dziedzinami badaƒ nad przesz oêcià znajdà w tej pracy inspiracje dla nowych pomys ów, e zostanà zara eni (tak jak my jesteêmy). Bibliografia Bewley R. H Development of Remote Sensing. Part 1: Aerial photography for archaeology, [w:] Archaeological Resource Management in the UK. An Introduction, (red.) J. Hunter, I. Ralston. Stroud: Alan Sutton, Bewley R. H From military to civilian: A brief history of the early development of aerial photography for archaeology, [w:] Aus der Luft Bilder unserer Geschichte: Luftbildarchäologie in Zentraleuropa, (red.) J. Oexle. Dresden: Landesamt für Archäologie mit Landesmuseum für Vorgeschichte, LATAå, LATAå I INTERPRETOWAå: PROBLEMY I PERSPEKTYWY POLSKIEJ ARCHEOLOGII LOTNICZEJ

15 Bewley R. H., Ràczkowski W. (red.) Aerial Archaeology Developing Future Practice. Amsterdam: IOS Press. Bowden M Mapping the Past: O. G. S. Crawford and the Development of Landscape Studies, Landscapes 2 (2): Brzeziƒski W., Kobyliƒski Z. (red.) Wykrywacze metali a archeologia. Warszawa: Generalny Konserwator Zabytków, SNAP. Bukowski Z [g os w dyskusji], [w:] Acta Archaeologica Pomoranica, vol. II: Konserwatorskie badania archeologiczne w Polsce i w Niemczech stan prawny, problematyka, osiàgni cia, (red.) M. Dworaczyk, K. Kowalski, A. Porzeziƒski, S. S owiƒski, E. Wilgocki. Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Clarke D. L Spatial Information in Archaeology, [w:] Spatial Archaeology, (red.) D. L. Clarke. London: Academic Press, Crawford O. G. S Air Survey and Archaeology, The Geographical Journal 61 (5): Crawford O. G. S Archaeology in the field. London: Phoenix House LTD. Czerniak L., Ràczkowski W., Sosnowski W New prospects for the study of Early Neolithic longhouses in the Polish Lowlands, Antiquity 77 (297). Adres internetowy: ac.uk/projgall/czerniak/czerniak.html. García Sanjuán L., Wheatley D. W. (red.) Mapping the Future of the Past. Managing the Spatial Dimension of the European Archaeological Resource. Sevilla: Universidad de Sevilla. Guo H. (red.) International Conference on Remote Sensing Archaeology, October 18-21, 2004, Beijing, China: Proceedings and Programme. Beijing: Joint Laboratory of Remote Sensing Archaeology. Hensel W W sprawie metody mikrogeograficznej w archeologii, Sprawozdania z prac naukowych Wydzia u Nauk Spo ecznych PAN 3: [Insall V. C. ] Woodhenge, Antiquity 1 (1): Jaskanis D. (red.) Archeologiczne Zdj cie Polski metoda i doêwiadczenia. Próba oceny. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki. Kijowski A., Wyrwa A. M Fotointerpretacja i weryfikacja archeologiczna zdj ç lotniczych ze stanowiska nr 3 w eknie, Studia i materia y do dziejów Pa uk 1: Kobyliƒski Z. (red.) Mi dzynarodowe zasady ochrony i konserwacji dziedzictwa archeologicznego. Warszawa: SNAP, Oddzia Warszawski. Kobyliƒski Z Siedemdziesiàt lat archeologii lotniczej w Polsce, Âwiatowit 1 (nowa seria), fasc. B: Kobyliƒski Z Teoretyczne podstawy konserwacji dziedzictwa archeologicznego. Warszawa: Fundacja Res Publica Multiethnica, Instytut Archeologii i Etnologii PAN. Maciejewski K., Ràczkowski W Z oty róg czy sznur? Amatorzy w archeologii lotniczej a s u by konserwatorskie, Wielkopolski Biuletyn Konserwatorski 1: Mazurowski R. 1980a. Metodyka archeologicznych badaƒ powierzchniowych. Warszawa, Poznaƒ: Paƒstwowe Wydawnictwo Naukowe. Mazurowski R. 1980b. Podstawy wnioskowania o stopniu zniszczenia obiektów archeologicznych w oparciu o analiz materia u ceramicznego z powierzchni stanowisk, Przeglàd Archeologiczny 27: Miszalski J Ârodowisko geograficzne grodu wczesnoêredniowiecznego w Chodliku w Êwietle interpretacji zdj ç lotniczych, Fotointerpretacja w Geografii 3: Murray D. M The integration of data sources, [w:] Mapping the Future of the Past. Managing the Spatial Dimension of the European Archaeological Resource, (red.) L. García Sanjuán, D. W. Wheatley. Sevilla: Universidad de Sevilla, Norrman J Organizing a flying programme in Sweden, [w:] Luftbildarchäologie in Ost- und Mitteleuropa. Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, (red.) J. Kunow. Potsdam: Brandenburgisches Landesmuseum für Ur- und Frühgeschichte, LATAå, LATAå I INTERPRETOWAå: PROBLEMY I PERSPEKTYWY POLSKIEJ ARCHEOLOGII LOTNICZEJ 21