Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii

Transkrypt

1 INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE POZNA SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii REDAKCJA JACEK NOWAKOWSKI ANDRZEJ PRINKE W ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI POZNA 2005

2 ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin and what next? Aerial photographs in Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005, pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN Polish text with English summaries and captions. These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies. Recenzenci: prof. dr hab. Bogus aw Gediga prof. dr hab. S awomir Kadrow Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski 2005 Copyright by Authors Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dziekana Wydzia u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future (Ref. No / CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture Adjustacja streszczeƒ i t umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska Sk ad i amanie: ad rem, Poznaƒ Jacek Tomczak Projekt ok adki: Jolanta i Konrad Królowie ISBN Wydawca: ul. S owiaƒska 38A/ Poznaƒ tel./fax +48 / adrem@echostar.pl

3 Spis treêci Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej Cz Êç I: Troch historii czy tylko Biskupin? Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka próba podsumowania Lidia uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie? Dariusz Krasnod bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj ciami lotniczymi z lat Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji zdj ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej Cz Êç II: Zdj cia lotnicze i technologia S awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych Jerzy Mia dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu ekologicznego, poddanego antropopresji Jerzy Mia dun, Wst pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym Cz Êç III: Problemy z interpretacjà Lidia uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien interpretowaç zdj cia lotnicze s ów kilka Andrzej Kijowski, Stefan ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t o dla archeologicznej interpretacji zdj ç lotniczych Krzysztof Maciejewski, Wró enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne Cz Êç IV: Archiwizacja i udost pnianie zdj ç lotniczych w archeologii Wies aw St pieƒ, Karta obserwacji terenu z góry Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia uk, APh_Max baza danych o zdj ciach lotniczych dla potrzeb archeologii Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski, WczesnoÊredniowieczne za o enia obronne w Polsce pó nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej Cz Êç V: Zdj cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach, Archeologia niedestrukcyjna w pó nocno-wschodniej Polsce Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki, Weryfikacja terenowa zdj ç lotniczych Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che miƒskiej. Pierwsze doêwiadczenia, mo liwoêci, perspektywy Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz, Archeologiczny zwiad lotniczy wzd u trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego

4 Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym na przyk adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4) Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku Cz Êç VI: Od zdj ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ: dorobek i perspektywy Andrzej M. Wyrwa, Zdj cia lotnicze w ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza Krzysztof Maciejewski, W odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdj cia lotnicze oczekiwania i mo liwoêci Kazimierz Grà awski, Zdj cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy Dariusz Krasnod bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç czy pilot mo e zostaç archeologiem? Marcin Dziewanowski, Lidia uk, Zaleg oêci nie do odrobienia? Przyczynek do przydatnoêci zdj ç lotniczych w badaniach terenowych na przyk adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie Rafa Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz uchowa Mi osz Giersz, Maciej S omczyƒski, Mariusz Zió kowski, Archeologia lotnicza w polskich badaniach archeologicznych w Andach Violetta Julkowska, W odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz oêç! Zdj cia lotnicze w dydaktyce historii Cz Êç VII: Zdj cia lotnicze i krajobraz kulturowy Wies aw St pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego Cz Êç VIII: Jak si to robi w Europie? Robert Bewley, Archeologia lotnicza kilka myêli na przysz oêç Rog Palmer, Dlaczego niezb dna jest interpretacja zdj ç lotniczych i wykonywanie map? Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech z historii badaƒ Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku: integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S owacji Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie Juris Urtāns, Fotografia lotnicza w archeologii na otwie Indeks nazw osobowych Indeks nazw geograficznych Lista adresowa autorów

5 Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz Archeologiczny zwiad lotniczy wzd u trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego 1. Uwagi wst pne Truizmem jest stwierdzenie, e w dotychczasowej praktyce przygotowywania archeologicznej dokumentacji konserwatorskiej dla potrzeb inwestycji liniowych w Polsce nie wykorzystuje si zdj ç lotniczych. Równie na etapie badaƒ ratowniczych nie sà one traktowane jako narz dzie pozwalajàce na wyprzedzajàce, szczegó owe rozpoznanie struktury przestrzennej, stanu zachowania i granic stanowisk archeologicznych. Wynika to z braku doêwiadczeƒ i wiedzy na temat potencja- u, jaki niosà ze sobà zdj cia lotnicze. Na poczàtku lipca 1998 roku Generalny Konserwator Zabytków w Warszawie i Instytut Prahistorii UAM wraz z Aerial Archaeology Research Group i Fundacjà Res Publica Multiethnica zorganizowali w Lesznie tygodniowe warsztaty archeologii lotniczej dla konserwatorów (Barford 1998). Dla kilkunastu polskich uczestników by o to pierwsze praktyczne spotkanie z archeologià lotniczà. Udzia w lotach, rozpoznawanie struktur archeologicznych z powietrza i mo liwoêç ich fotografowania oraz dalszej analizy spowodowa y niek amany zachwyt wielu z nich. Zaowocowa- o to zwi kszeniem aktywnoêci konserwatorów na polu organizowania rekonesansu lotniczego (por. Kobyliƒski 1999). Jednym z pierwszych owoców leszczyƒskich warsztatów by a konserwatorska inicjatywa przeprowadzenia rekonesansu lotniczego na poznaƒskim odcinku planowanej autostrady A2 (Âwiecko Poznaƒ Warszawa). Do sfinansowania tego przedsi wzi cia zdo ano przekonaç Centrum Badaƒ Archeologicznych w Poznaniu (poczàtkowo jako Poznaƒski Zespó do Badaƒ Autostrad), które od 1996 roku realizowa o kompleksowy program ratowniczych badaƒ archeologicznych na poznaƒskim odcinku planowanej autostrady A2. 2. Organizacja i przebieg zwiadu lotniczego Celem zwiadu by o wykonanie serii zdj ç lotniczych stanowisk archeologicznych, po o onych w obr bie strefy zagro enia przez budow autostrady. Intencjà jego projektodawców by o, aby zdj cia te pomog y w dalszym planowaniu badaƒ ratowniczych (w szczególnoêci na stanowiskach, które nie by y jeszcze badane). Zak adano równie, e zdj cia pomogà skorygowaç zasi gi znanych ju stanowisk archeologicznych przeznaczonych do badaƒ ratowniczych, ewentualnie te pozwolà na odkrycie nowych stanowisk. Do przeprowadzenia rekonesansu u yto Êmig owca MI-2, nale àcego do przedsi biorstwa ALSI, sp. z oo. w Poznaniu. Zwiadem pokryto dwukrotnie ca à tras autostrady w granicach dawnego woj. poznaƒskiego, co pozwoli o na czterokrotne obj cie penetracjà z powietrza ka dego 247

6 Tabl. I: A. G uchowo, gm. Komorniki, stan. 1 (AZP 53-26/133) i stan. 24 (AZP 53-26/223). Fot. A. Prinke, lipiec Tabl. I: B. Krzy owniki, gm. Kleszczewo, stan. 16 (AZP 54-29/137). Fot. B. Walkiewicz, lipiec 1998.

7 Tabl. II: A. Giecz, gm. Dominowo, stan. 50 (AZP 54-32/282). Fot. A. Prinke, lipec Tabl. II: B. Otusz, gm. Buk, stan. 36 (AZP 53-24/157). Fot. B. Walkiewicz, lipiec 1998.

8 stanowiska na tej trasie, a tym samym uzyskanie mo liwie kompletnych obserwacji i dokumentacji fotograficznej. Nawigacj podczas lotu prowadzono przy pomocy systemu GPS oraz map topograficznych w skali 1: Przedmiotem zdj ç wykonywanych podczas zwiadu by y: a) znane stanowiska archeologiczne (g ównie obiekty odkryte podczas badaƒ powierzchniowych); b) wszelkie Êlady mogàce wskazywaç na obecnoêç dalszych, nieznanych dotàd stanowisk (widocznych g ównie jako wyró niki roêlinne); c) stanowiska obj te wówczas badaniami wykopaliskowymi. Zdj cia wykonywano przy pomocy nast pujàcego sprz tu: aparaty ma oobrazkowe Canon EOS 500N i Pentax MZ50 oraz aparat formatu 6 x 6 (Pentacon six TL). Wykorzystano materia y fotograficzne firmy Kodak ma oobrazkowe przeêrocza barwne, ma oobrazkowe barwne filmy negatywowe, filmy barwne, negatywowe 6 x 6 oraz filmy czarno-bia e 6 x 6. Rekonesans przeprowadzono w drugiej po owie lipca 1998 roku. Wybór terminu nie by swobodnà decyzjà realizatorów, lecz stanowi wypadkowà kilku czynników: sytuacji agrotechnicznej (stopieƒ zaawansowania wegetacji roêlin uprawnych g ównie zbó ), stanu zaawansowania archeologicznych prac terenowych na trasie autostrady oraz za o eƒ przyj tych przez kierownictwo tych badaƒ. 3. Wyniki rekonesansu i interpretacja zdj ç W sumie w trakcie rekonesansu wykonano ponad 1000 zdj ç, a dokumentacja fotograficzna obj a 84 stanowiska archeologiczne na trasie autostrady. Uzyskane zdj cia lotnicze poddano interpretacji, której celem by o: a) wyró nienie Êladów mogàcych sygnalizowaç obecnoêç stanowisk / obiektów archeologicznych; b) okreêlenie ich relacji przestrzennej w stosunku do znanych stanowisk, zlokalizowanych innymi metodami (badania sonda e, wiercenia, badania wykopaliskowe); c) wskazanie zakresu i metod niezb dnej weryfikacji terenowej rezultatów uzyskanych w trakcie interpretacji zdj ç poprzez badania sonda e, wiercenia. Termin wykonania zdj ç (lipiec) wskazywa, e stanowiska archeologiczne mog y ujawniaç si praktycznie wy àcznie dzi ki wyró nikom roêlinnym. Sà to anomalie w stanie wegetacji roêlin i uzale nione sà od gatunków roêlin, wilgotnoêci gleby, struktury gleby itp. (por. np. Wilson 2000; Braasch 1999; Okupny 1998). Rok 1998 w Wielkopolsce sprzyja powstawaniu wyró ników roêlinnych ze wzgl du na doêç d ugà susz w maju, czyli w okresie bardzo wa nym dla wegetacji roêlin. Na niektórych stanowiskach doprowadzi o to do ujawnienia wyraênych wyró ników roêlinnych, wskazujàcych na zak ócenia w profilu glebowym (struktury litologiczne, obiekty archeologiczne, wspó czesne prace ziemne). Na wielu stanowiskach anomalie sà znacznie s abiej czytelne lub wr cz nieobecne. Mo e si to wiàzaç z kilkoma czynnikami. Najbardziej wra liwymi roêlinami, w efekcie dajàcymi najlepszy obraz struktur podziemnych, sà pszenica i j czmieƒ. Na ujawnienie si wyró ników roêlinnych ma równie wp yw stan zachowania obiektów archeologicznych oraz struktura gleby. Z dotychczasowych doêwiadczeƒ wynika, e obiekty g bokie, dobrze zachowane, sà znacznie lepiej czytelne ni obiekty p ytkie, o strukturze wype niska nie odbiegajàcej od utworów calcowych (por. Nowakowski, Prinke, Ràczkowski 1999). Nawet lokalny, przelotny deszcz w okresie wegetacji mo e w sposób znaczàcy zamaskowaç istnienie obiektów archeologicznych. Zatem praktycznie przed prowadzonym rekonesansem nie sposób precyzyjnie okreêliç prawdopodobieƒstwa ujawnienia si wyró ników roêlinnych, wskazujàcych na obecnoêç obiektów archeologicznych. Z drugiej strony genetyczna ró norodnoêç struktur zalegajàcych pod humusem mo e w sposób istotny maskowaç obecnoêç obiektów archeologicznych. W konsekwencji zatem, przy interpretacji obserwowanych wyró ników roêlinnych nale y wykazywaç szczególnà ostro noêç. ObecnoÊç ró norodnych anomalii w wegetacji roêlin mo e równie ujawniaç nie tylko obiekty ar- 248 V: ZDJ CIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

9 cheologiczne (por. Kijowski, ynda w tym tomie). Natomiast brak wyró ników roêlinnych nie jest adnym dowodem na nieobecnoêç obiektów archeologicznych. Znacznie bardziej uzasadnione (choç nie ostateczne) wnioski mo na wysuwaç dopiero po przeprowadzeniu ca ej serii lotów rekonesansowych (np. Allen 1984; Riley 1980). W wyniku przeprowadzonej interpretacji, na 128 zdj ciach z 55 stanowisk rozpoznano Êlady lub domniemane Êlady obiektów archeologicznych (Tabl. I: A, B; II: B; III: A, B; IV: A, B). Ze wzgl du na zró nicowanie czytelnoêci wyró ników roêlinnych nie mo na jednoznacznie oceniç ich zwiàzku ze strukturami kulturowymi, a tym samym mo emy mówiç tylko o wi kszym lub mniejszym stopniu prawdopodobieƒstwa, e odwzorowujà one zachowane obiekty archeologiczne (por. Tabela 1). Tabela 1. Wykaz stanowisk archeologicznych sfotografowanych w trakcie archeologicznego zwiadu lotniczego na trasie autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego. Nr na A2 MiejscowoÊç nr stanowiska Gmina AZP Funkcja-kultura Liczba zdj ç Interpretacja archeologiczna Proponowane metody weryfi kacji 2 WytomyÊl/20 9 WytomyÊl/25 Nowy TomyÊl Nowy TomyÊl 18 Wàsowo/34 KuÊlin 53-21/81 21 Wàsowo/29 KuÊlin 53-21/ /2 PO K ; PO /75 ÂO KAK; CM K 2 ÂO KAK; ÂO WÂ (E-F); ÂO ÂO EK; ÂO KPom; PO OR; OS WÂ (C-E); ÂO 25 Głuponie/4 KuÊlin 53-22/4 PO PÂ niewielkie anomalie w zaawansowaniu wegetacji zbo a wiercenia 30 G uponie/6 KuÊlin 53-22/6 PO WB; ÂO K ; ÂO KP; ÂO WÂ (B); OS WÂ (D-E); PO PÂ; PO ;?? 14 elementy liniowe i koliste 35 Michorzewo/11 KuÊlin 53-22/66 ÂO PÂ/NOW 3 37 Michorzewo/12 KuÊlin 53-22/68 ÂO PÂ/NOW 3 38 Michorzewo/13 KuÊlin 53-22/70 ÂO KPL;?? 5 49 S dzinko/44 Duszniki 53-23/87 ÂO S dzinko/52 Duszniki 53-23/95 64 Wilkowo/28 Duszniki 53-23/ Wilkowo/30 Duszniki 53-23/112 ÂO KPL; ÂO K?; PO WÂ (C); ÂO WÂ (E-F); ÂO PO KPL; OS KAK;PO EK; PO K ; ÂO KP; ÂO WÂ (E-F); ÂO ÂO MEZOLIT; ÂO K ; ÂO PÂ; ÂO 72 Wysoczka/36 Buk 53-24/139 ÂO - KPL (IV-V); PO WÂ (E); ÂO PÂ; ÂO 1 83 Wysoczka/46 Buk 53-24/149 ÂO EK; PO 2 domniemane obiekty archeologiczne, m.in. 1 kolisty obiekty koliste, owalne i czworokàtne (Tabl. IV: B) wiercenia sonda e 9 obiekty archeologiczne? wiercenia 9 9 liczne koliste obiekty o Êrednicy 0,5-1 m wiercenia 86 Wysoczka/15 Buk 53-24/8 ÂO EK; PO K ; ÂO KPom; ÂO OR; ÂO WÂ (E-F); ÂO PÂ; PO 13 8 stref potencjalnego wyst powania obiektów archeologicznych (kolistych, owalnych, czworokàtnych i liniowych), w tym 3 w pasie autostrady ARCHEOLOGICZNY ZWIAD LOTNICZY WZD U TRASY PLANOWANEJ AUTOSTRADY A2 249

10 Nr na A2 MiejscowoÊç nr stanowiska Gmina AZP Funkcja-kultura Liczba zdj ç Interpretacja archeologiczna Proponowane metody weryfi kacji 99 Otusz/36 Buk 53-24/157 PO KPL; PO WB; OS K ; ÂO KP; ÂO WÂ (E); PO PÂ; PO 20 obiekty koliste i owalne (Tabl. II: B) 100 Niepruszewo/43 Buk 53-24/162 ÂO KAK; ÂO K ; ÂO OR; ÂO WÂ (C-D); ÂO WÂ (F); OS PÂ (XV w.); PO 20 obiekty koliste i owalne 101 CieÊle/16 Buk 53-24/163 PO KPL (III); ÂO PRADZ.; ÂO WÂ (F); ÂO PÂ; ÂO 15 strefa wyst powania obiektów archeologicznych? 102 CieÊle/19 Buk 53-24/173 PO KPL; ÂO ; ÂO? 14 rozległa strefa wyst powania obiektów archeologicznych? 108 CieÊle/11 Buk 53-25/72 PO KAK; OS K ; OS KP (C-D); PO WÂ (E-F); PO Pod oziny/5 Dopiewo 53-25/61 PO K ; PO OR; PO WÂ; ÂO 18 bardzo wyraêne obiekty liniowe, koliste i owalne 114 Pod oziny/3 Dopiewo 53-25/59 PO K ; PO KP;ÂO WÂ (D-E); ÂO Pod oziny/28 Dopiewo 53-25/171 PO OR; ÂO WÂ (E) Pod oziny/56 Dopiewo 53-25/56 ÂO PRADZ; ÂO Dopiewo/71 Dopiewo 53-25/179 ÂO Dopiewo/65 Dopiewo 53-25/ Dopiewo/34 Dopiewo 53-25/ Dopiewo/70 Dopiewo 53-25/178 ÂO EK; ÂO K ; ÂO N- KP; PO WÂ (E-F); PO PÂ; PO ÂO KPL; ÂO K?; ÂO WÂ (E-F); PO PÂ; PO ÂO K ; OS OR; ÂO WÂ (B-C); OS WÂ (D-F); ÂO PÂ; PO ;?? Dopiewo/29 Dopiewo 53-25/29 ÂO NEOL; ÂO WB?; OS K ; OS OR; ÂO OWL?; OS WÂ (C-F); ÂO PÂ; ÂO ; ÂO? 21 strefa wyraênych anomalii w zbo u (obiekty archeologiczne?) 135 Konarzewo/5 Dopiewo 53-26/ Konarzewo/4 Dopiewo 53-26/ Konarzewo/62 Dopiewo 53-26/ G uchowo/1 Komorniki 53-26/ G uchowo/24 Komorniki 53-26/223 ÂO EK; PO K ; OS OR; ÂO WÂ (D); ÂO PÂ; ÂO ;?? ÂO NEOL; ÂO K ; PO OR; ÂO WÂ (D-E); ÂO PÂ; ÂO ÂO KAK; OS K ; PO OR; ÂO PO KPL; CM K ; OS KP (PL); OS WÂ (C-E); OS PÂ; PO ; ÂO? ÂO KPL; ÂO KP (POR); PO WÂ (D-E); ÂO PÂ?; ÂO 18 2 strefy kolistych anomalii w zbo u niewielkie strefy anomalii (jamy?) szereg wyraênych wyró ników roêlinnych (Tabl. I: A) bardzo wyraêne, koliste wyró niki roêlinne 250 V: ZDJ CIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

11 Nr na A2 MiejscowoÊç nr stanowiska Gmina AZP Funkcja-kultura Liczba zdj ç Interpretacja archeologiczna Proponowane metody weryfi kacji 156 Komorniki/39 Komorniki 53-26/ Luboƒ/46 Luboƒ 53-27/ Poznaƒ-Wilda/ 62 Poznaƒ-Nowe Miasto/316 Poznaƒ-Nowe Miasto/24 Poznaƒ-Nowe Miasto /25 Poznaƒ-Nowe Miasto/29 Poznaƒ-Nowe Miasto/314 Poznaƒ-Nowe Miasto/278 Poznaƒ-Nowe Miasto/284 Poznaƒ-Nowe Miasto/226 Poznaƒ-Nowe Miasto/150 Poznaƒ 53-27/121 ÂO KCWR; ÂO K ; PO OR; ÂO WÂ (F) PO KAK; OS K ; PO WÂ (D-F); ÂO? ÂO KCW?; ÂO K ; ÂO KP; OS WÂ (D); ÂO Poznaƒ 53-27/120 ÂO WÂ (D-E); ÂO 6 Poznaƒ 53-28/4 Poznaƒ 53-28/5 Poznaƒ 53-28/9 Poznaƒ 54-28/118 Poznaƒ 54-28/90 Poznaƒ 54-28/96 Poznaƒ 54-28/103 Poznaƒ 54-28/114 ÂO K ; ÂO WÂ (AB); ÂO PO K ; ÂO KP;ÂO PÂ; ÂO ÂO PRADZ.?; ÂO PÂ; PO ÂO K ; ÂO KP; ÂO WÂ; ÂO PÂ? ÂO EK; PO K ; OS KP; OS WÂ; ÂO ÂO KPL; OS K ; OS KP; ÂO WÂ? OS P L; OS OR; OS WÂ; OS WÂ (CD); ÂO WÂ (F); ÂO obiekty archeologiczne? ÂO WB; ÂO K /KPom; ÂO KP; ÂO ; ÂO? erniki/9 Kórnik 54-29/7 ÂO PÂ; ÂO 3 bardzo problematyczne Êlady obiektów archeologicznych 2 strefy licznych, wyraênych wyró ników roêlinnych (koliste, owalne, liniowe, nieregularne) (Tabl. III: B) 2 strefy licznych, wyraênych wyró ników roêlinnych (koliste, owalne, liniowe, nieregularne) (Tabl. III: B) wyraêna strefa wyró ników roêlinnych 4 du e obiekty (ziemianki?) niewielkie, niezbyt czytelne wyró niki roêlinne obiekty archeologiczne? 2 domniemane obiekty na skraju wykopu archeologicznego i strefa wyró ników roêlinnych wzd u cieku 2 domniemane obiekty na skraju wykopu archeologicznego i strefa wyró ników roêlinnych wzd u cieku 2 strefy wyró ników roêlinnych ujawniajàcych liczne domniemane obiekty archeologiczne (ziemianki, jamy, elementy liniowe) 2 strefy wyró ników roêlinnych ujawniajàcych liczne domniemane obiekty archeologiczne (ziemianki, jamy, elementy liniowe) (Tabl. IV: A) wiercenia wiercenia sonda e sonda e wiercenia sonda e sonda e 203 erniki/25 Kórnik 54-29/9 209 Komorniki/18 Kórnik 54-29/ Krzy owniki/16 Kleszczewo 54-29/ Krzy owniki/6 Kleszczewo 54-29/74 ÂO EK; ÂO KP?; OS WÂ (E-F); OS PÂ; OS? ÂO EK; ÂO KAK; OS KCS/WB; ÂO K ; ÂO KP (POR); ÂO WÂ (DE); ÂO? OS KPL; ÂO KAK; OS K ; ÂO KP; OS WÂ (DE); PO ; ÂO? ÂO KPL; OS K ; ÂO KP; OS WÂ; ÂO PÂ; PO NOW; ÂO? koncentryczne, półkoliste linie oraz strefa wyró ników roêlinnych (obiekty archeologiczne?) w pobli u wykopu archeologicznego słabo czytelne wyró niki roêlinne (obiekty archeologiczne?) wyró niki roêlinne: regularne (koliste) i nieregularne koliste i owalne obiekty archeologiczne? sonda e poza strefà badaƒ wykop. sonda e ARCHEOLOGICZNY ZWIAD LOTNICZY WZD U TRASY PLANOWANEJ AUTOSTRADY A2 251

12 Tabl. III: A. P awce, gm. Âroda Wlkp., stan. 8 (AZP 54-31/120). Fot. A. Prinke, lipiec Tabl. III: B. Poznaƒ Nowe Miasto, gm. Poznaƒ, stan. 24 (AZP 53-28/4) i stan. 25 (53-28/5). Fot. B. Walkiewicz, lipiec 1998.

13 Tabl. IV: A. Poznaƒ Nowe Miasto, gm. Poznaƒ, stan. 150 (AZP 54-28/114) i stan. 226 (54-28/103). Fot. A. Prinke, lipiec Tabl. IV: B. S dzinko, gm. Duszniki, stan. 44 (AZP 53-23/87). Fot. B. Walkiewicz, lipiec 1998.

14 Nr na A2 MiejscowoÊç nr stanowiska Gmina AZP Funkcja-kultura Liczba zdj ç Interpretacja archeologiczna Proponowane metody weryfi kacji 225 Krerowo/20 Kleszczewo ÂO KAK; OS K (Ha); OS KP; OS WÂ; OS ; PO? Kleszczewo/26 Kleszczewo 54-30/ Krerowo/22 Kleszczewo 54-30/ Krerowo/23 Kleszczewo 54-30/ Markowice/23 Kleszczewo 54-30/ Markowice/21 Kleszczewo 54-30/ Markowice/30 Kleszczewo 54-30/ Markowice/14 Kleszczewo 54-30/ P awce/ Pławce/7 255 P awce/8 Âroda Wlkp. Âroda Wlkp. Âroda Wlkp / / /120 ÂO EK; ÂO K ; ÂO KP; OS WÂ (DE); ÂO 25 szereg wyró ników roêlinnych ró nej wielkoêci ÂO KP; PO WÂ (E-F); ÂO PÂ; ÂO ÂO K ; PO KP; PO WÂ (E-F); ÂO CM K ; ÂO KP; ÂO WÂ (E-F); ÂO ÂO EK; ÂO OR; ÂO WÂ; OS WÂ (D-E); ÂO ÂO KPL; ÂO KAK; PO K ; PO KP; PO WÂ (D-E); ÂO ÂO KPL; ÂO KAK; ÂO EK; OS K ; ÂO KPom; PO KP; PO WÂ (D-E); ÂO PÂ; ÂO PO K ; ÂO OR; PO WÂ (E-F); ÂO PO KPL; PO K ; PO KP; PO WÂ (E); ÂO OS KPL; OS K ; PO OR; OS WÂ (D-E); ÂO PÂ; ÂO 25 5 szereg wyró ników roêlinnych ró nej wielkoêci, w tym 3 Êlady koliste rozorane kurhany? szereg wyró ników roêlinnych (cz Êç z nich potencjalne obiekty archeologiczne) 3 skupisko kolistych obiektów sonda e szereg obiektów (głównie owalnych); zarys czworokàtnego obiektu z małymi, kolistymi obiektami w naro ach (chata?) szereg obiektów (głównie owalnych); kràg o Êrednicy 5-6 m (zniwelowany kurhan?) niewielka enklawa anomalii; w jej centrum pojedynczy kràg niewielka enklawa anomalii; w jej centrum pojedynczy kràg 14 liczne obiekty koliste i owalne 10 wyró niki roêlinne wzd u d u szych kraw dzi wykopu archeologicznego (Tabl. III: A) 259 Borzejewo/28 Dominowo 54-31/185 ÂO ;?? 3 rozległy czworokàt i owalne plamy 264 Borzejewo/22 Dominowo 54-31/ Ch apowo/35 Dominowo 54-31/ Ch apowo/38 Dominowo 54-32/ Ch apowo/2+21 Dominowo 277 Giecz/21+22 Dominowo 54-32/ / Giecz/50 Dominowo 54-32/ Dzier nica/44 Dominowo 54-32/285 ÂO KPL; ÂO KAK; ÂO K ; ÂO KP; ÂO WÂ; ÂO PÂ/NOW; ÂO ;? -? PO WÂ; PO PÂ/NOW;?? ÂO KPL; PO K ; ÂO KP; PO WÂ (E); ÂO OS KPL; CM K (IV-V EB); OS WÂ; ÂO PÂ PO KPL; ÂO K ; OS OR (KP); OS WÂ (DE); ÂO ÂO WÂ (B-C); PO WÂ (D-E); ÂO PÂ OS KPL (III); ÂO WB; PO K?; ÂO OR?; OS WÂ (C-D); ÂO strefy wyst powania warstwy kulturowej (po zdj ciu humusu) poszerzenie badaƒ wykopaliskowych 19 obiekty koliste i owalne (Tabl. II: A) V: ZDJ CIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

15 Nr na A2 MiejscowoÊç nr stanowiska Gmina AZP Funkcja-kultura Liczba zdj ç Interpretacja archeologiczna Proponowane metody weryfi kacji 287 Dzier nica/35 Dominowo 54-32/ St pocin/33+34 Nekla 54-32/ St pocin/35 Nekla 54-32/155 PO MN?; CM? K (H); OS KP (PL); PO WÂ; ÂO PO - KPL; PO - K ; OS - KP; OS - WÂ (C-D/E); ÂO - PÂ; ÂO - NOW;? -? PO KPL; ÂO K ; ÂO KP; ÂO WÂ (F); ÂO 290 Chwalszyce/10 Nekla 54-32/185 ÂO KPL; ÂO Mała Górka/9 Nekla 54-32/288 ÂO WÂ Ma a Górka/12 Nekla 54-33/ Mała Górka /14 Nekla 54-33/ Chocicza/4 WrzeÊnia 54-33/ Chocicza/1 WrzeÊnia 54-33/ Bia yce/5 WrzeÊnia 54-33/ Bia yce WrzeÊnia 54-33/ Bia yce/8 WrzeÊnia 54-33/ Bia yce/9 WrzeÊnia 54-33/58 ÂO K ; ÂO KP; PO WÂ (B-E); ÂO PO K ; ÂO KP; ÂO ÂO M-N; ÂO WÂ (B); ÂO WÂ (D); ÂO PÂ PO K ; PO OR; PO WÂ (E-F); ÂO ; ÂO? PO K ; PO KP (PL); ÂO PO K ; PO KP; PO WÂ (B-C); OS WÂ (E-F); ÂO? Legenda: Funkcja: OS osada, PO punkt osadniczy, ÂO Êlad osadniczy, CM cmentarzysko,? nieznana. Chronologia: EK epoka kamienia, M-N mezolit, neolit, NEOL neolit, WB wczesna epoka bràzu, EB epoka bràzu, PL póêny okres lateƒski, OR okres wp ywów rzymskich, OWL okres w drówek ludów, WÂ wczesne Êredniowiecze (w nawiasie podane fazy), PÂ póêne Êredniowiecze, NOW okres nowo ytny. Kultura: KCW kultura ceramiki wst gowej, KPL kultura pucharów lejkowatych, KAK kultura amfor kulistych, KCGD kultura ceramiki grzebykowo-do kowej, KCSz kultura ceramiki sznurowej, K kultura u ycka, KPom kultura pomorska, KP kultura przeworska ÂO KPL; PO K ; OS OR; PO WÂ; ÂO 12 ÂO M-N; PO K ; PO OR; PO WÂ (D-E); ÂO 15 rozproszone elementy koliste, zwłaszcza w pobli u wykopów archeologicznych cztery enklawy wyró ników roêlinnych, w tym grupa regularnych, kolistych obiektów cztery enklawy wyró ników roêlinnych, w tym grupa regularnych, kolistych obiektów nieregularna strefa wyró ników roêlinnych doêç wyraêne anomalie roêlinne regularne koliste obiekty oraz 1 obiekt prostokàtny (ziemianka?) 4 strefy anomalii, w tym 3 z prawdopodobnymi obiektami archeologicznymi 4 strefy anomalii, w tym 3 z prawdopodobnymi obiektami archeologicznymi wyraêne anomalie roêlinne (litologia lub archeologia) niezbyt wyraêne anomalie roêlinne na skraju wykopu archeologicznego (cd. stanowiska?) ewentualna kontynuacja stanowiska poza wykopem archeologicznym W rezultacie przeprowadzonej analizy zdj ç zaproponowano przeprowadzenie dodatkowych badaƒ powierzchniowych na 17 stanowiskach, wiercenia na 46 stanowiskach, a sonda e na 47 stanowiskach. W przypadku jednego stanowiska ( erniki, stan. 25; nr na A2 203) sugerowano rozszerzenie obszaru badaƒ wykopaliskowych. Przy propozycjach dotyczàcych wykonania wierceƒ lub sonda y akcentowano potrzeb ich lokalizacji w obr bie wyst powania anomalii roêlinnych, widocznych na zdj ciach lotniczych, a nie jedynie w ramach ogólnego zasi gu danego stanowiska. ARCHEOLOGICZNY ZWIAD LOTNICZY WZD U TRASY PLANOWANEJ AUTOSTRADY A2 253

16 Uzyskane fotografie zosta y wst pnie zarchiwizowane w postaci skanów, zpisanych na p ycie CD-R. Przewiduje si dalszà ich archiwizacj poprzez wprowadzenie do bazy danych o zdj ciach lotniczych systemu informacji archeologicznej AZP_Max, przy pomocy sprz onego z nim modu- u APh_Max (por. artyku y A. Prinkego oraz K. Bronk-Zaborowskiej, A. Prinkego i L. uk w tym tomie). Rozwiàzanie to pozwoli na szybkie wybranie fotografii z interesujàcego nas terenu wraz z ca ym kontekstem informacji archeologicznej, zawartej w dokumentacji AZP. 4. Wnioski W kilka lat po tym doêwiadczeniu mo emy z dystansem spojrzeç na jego pozytywne i negatywne aspekty. Niewàtpliwie bardzo korzystnà stronà tego przedsi wzi cia by o to, e je zrealizowano. Jest bardziej ni prawdopodobne, e by a to pierwsza taka próba w Polsce. CoÊ, co w wielu krajach Europy jest standardem, u nas zrodzi o si na fali entuzjazmu wywo anego rezultatami warsztatów archeologii lotniczej. Rekonesans lotniczy dostarczy zdj ç wielu stanowisk archeologicznych, które przeznaczone by y do badaƒ ratowniczych. Ze wzgl du na natur wyró ników roêlinnych trudno by o przewidzieç, do jakiego stopnia pozwolà one zidentyfikowaç stanowiska archeologiczne i wzbogaciç wiedz o nich. To mo e cz Êciowo t umaczyç, dlaczego oko o 30 stanowisk znanych z badaƒ powierzchniowych w aden sposób si nie ujawni o w formie wyró ników roêlinnych. Dodatkowo oczywiêcie nie na wszystkich polach by y uprawy najlepsze z punktu widzenia archeologii lotniczej. Kolejny aspekt tego rekonesansu, z dzisiejszej perspektywy, wià e si z pytaniem, co dalej. Co si sta o z wynikami zwiadu? Jakie by y konsekwencje przeprowadzonych interpretacji i propozycji konserwatorskich? Decyzja o przeprowadzeniu zwiadu podj ta by a w bardzo krótkim czasie (bezpoêrednio po leszczyƒskich warsztatach) i chyba zabrak o czasu na pe nà, wspólnà (zleceniodawcy i wykonawcy) refleksj nad ca ym projektem. Taki projekt nie mo e bowiem koƒczyç si na wykonaniu i opisaniu/zinterpretowaniu zdj ç. RównoczeÊnie ca oêciowa refleksja nad celem i sposobem u ycia zdj ç wp ywa na wiele decyzji, poczàwszy od metody wykonywania zdj ç po ich dalszà obróbk, interpretacj, integracj z innymi danymi i w konsekwencji decyzje konserwatorskie (por. Ràczkowski 2002: 136, ). Te wszystkie dzia ania powinny byç z góry zaplanowane, uwzgl dnione w projekcie. Istotnym sensem konserwatorskiego wykorzystania zdj ç lotniczych jest zintegrowanie informacji wyp ywajàcych ze zdj ç z innymi danymi i zbudowania mo liwie kompleksowej wiedzy o stanowisku. Taka zintegrowana wiedza pozwala na podejmowanie optymalnych decyzji w danych warunkach. By interpretacje obiektów archeologicznych widocznych na zdj ciach sta y si cz Êcià szerszej wiedzy, muszà byç przeniesione na map. W omawianym przypadku nie dosz o do konsekwentnego spe nienia tego postulatu. OczywiÊcie, jak zwykle, jest to efekt z o onych czynników. Do najwa niejszych chyba nale a y brak determinacji zleceniodawcy (i tak wszystkie decyzje dotyczàce badaƒ ratowniczych by y ju wczeêniej podj te) oraz brak punktów kontrolnych na wielu zdj ciach. Ten drugi problem by do pokonania, lecz wymaga by dodatkowych kosztów (np. zakup aktualnych zdj ç pionowych, wykonanie szczegó owych planów sytuacyjno-wysokoêciowych, uwzgl dniajàcych granice pól, czy te wykonania pomiarów terenowych przy pomocy GPS) i jeszcze wi kszej determinacji. Brak dociàgni cia projektu do tego etapu powoduje, e odczuwamy dziê pewien niedosyt. Szansa, która si wówczas pojawi a nie do koƒca zosta a wykorzystana. OczywiÊcie, sà jeszcze pewne mo liwoêci u ycia istniejàcego zasobu fotograficznego (mimo, e autostrada na tym odcinku jest prawie zbudowana). Powa nym problemem w polskiej archeologii jest brak doêwiadczeƒ z wykorzystywaniem zdj ç lotniczych i nieufnoêç wobec widocznych plam, linii, kr gów itp. W dyskusjach zawsze pojawia si wàtpliwoêç, czy nie jest to struktura litologiczna lub coê wspó czesnego. Na obecnym etapie archeologii lotniczej w Polsce warto wi c konfrontowaç obserwowane na zdj ciach wyró niki roêlinne (najcz Êciej) z wynikami badaƒ wykopaliskowych. Projekt zwiadu lotniczego na poznaƒskim odcinku autostrady 254 V: ZDJ CIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

17 A2 w dalszym ciàgu stwarza takie mo liwoêci. Czy starczy determinacji, by kiedyê taki pomys zrealizowaç? Z doêwiadczeƒ opisanego powy ej projektu wynika jeszcze jeden, bardzo wa ny postulat. Przy kolejnych projektach inwestycyjnych nale y zaczàç myêleç o wykorzystywaniu zdj ç lotniczych ju na wst pnym etapie prac projektowych. Wówczas mo na osiàgnàç naprawd bardzo dobre rezultaty. Podejmowanie takich prób, gdy najwa niejsze decyzje sà ju podj te, prowadzi do sytuacji, w której ani zleceniodawca, ani wykonawca nie sà do koƒca usatysfakcjonowani. Bibliografia Allen G. W. G Discovery from the Air, Aerial Archaeology 10, Barford P Reflections of on the Leszno Aerial Archaeology School, AARGnews 17: Braasch O Z innego punktu widzenia prospekcja lotnicza w archeologii, [w:] Metodyka ratowniczych badaƒ archeologicznych, (red.) Z. Kobyliƒski. Warszawa: Paƒstwowe Muzeum Archeologiczne, Kobyliƒski Z Siedemdziesiàt lat archeologii lotniczej w Polsce, Âwiatowit 1 (nowa seria), fasc. B: Nowakowski J., Prinke A., Ràczkowski W Lataç czy nie lataç?: zdj cia lotnicze jako kolejny element standardowej procedury w ochronie stanowisk archeologicznych, [w:] Acta Archaeologica Pomoranica, t. II: Konserwatorskie badania archeologiczne w Polsce i w Niemczech stan prawny, problematyka, osiàgni cia, (red.) M. Dworaczyk, K. Kowalski, A. Porzeziƒski, S. S owiƒski, E. Wilgocki. Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Okupny B Fotografia lotnicza w archeologii. Uwagi metodyczne, [w:] Nauki przyrodnicze i fotografia lotnicza w archeologii, (red.) W. Âmigielski. Poznaƒ: Muzeum Archeologiczne wpoznaniu, Ràczkowski W Archeologia lotnicza metoda wobec teorii. Poznaƒ: Wydawnictwo Naukowe UAM. Riley D. N Early Landscape from the Air. Sheffield: University of Sheffield. Wilson D. R Air Photo Interpretation for Archaeologists. Stroud: Tempus Publishing Ltd, (2. wydanie). Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz Archaeological aerial survey along the planned A2 motorway in Wielkopolska Summary Aerial reconnaissance as an indispensable part of a major archaeological rescue project has not gained wide recognition in Poland yet. One of the first opportunities to apply it on a wider scale was the extensive motorway construction project (ca 2500 km of motorways to be built within the next years). In order to locate all endangered sites, a pilot project to systematically take and interpret aerial photographs was executed in Mid-western Poland (Poznaƒ area) in along a 100 km length of the planned motorway. After taking over 1000 air photos during two helicopter flights, they were analysed and interpreted in order to identify traces of archaeological sites. On 128 photos, which illustrate 55 sites, possible traces of archaeological features were recognized. The main result of the survey was the suggestion to the directors of the A2 Motorway Rescue Project to carry out additional surface surveys (at 17 sites), drilling (at 46 sites) as well as test trenches (at 47 sites). Captions: Table 1. List of the archaeological sites photographed during archaeological aerial reconnaissance over the A2 motorway. ARCHEOLOGICZNY ZWIAD LOTNICZY WZD U TRASY PLANOWANEJ AUTOSTRADY A2 255

18 Legend: Function: OS settlement, PO settlement point, ÂO trace of settlement, CM cemetery,? unknown. Chronology: EK Stone Age, M-N Mesolithic or Neolithic, NEOL Neolithic, WB Early Bronze Age, EB Bronze Age, PL late La Téne period, OR Roman Iron Age, OWL Migration Period, WÂ Early Middle Ages (phases in breaks), PÂ Late Middle Ages, NOW Modern Times. Culture: KCW Linear Pottery Culture, KPL TRB, KAK Globular Amphorae Culture, KCGD Pit and Comb Pottery Culture, KCSz Corded Ware Culture, K Lausitz Culture, KPom Pomeranian Culture, KP Przeworsk Culture. Plate I: A. G uchowo, Poznaƒ Dist., site 1 (AZP 53-26/133) and site 24 (AZP 53-26/223). Photo: A. Prinke, July Plate I: B. Krzy owniki, Poznaƒ Dist., site 16 (AZP 54-29/137). Photo: B. Walkiewicz, July Plate II: A. Giecz, Âroda Wlkp. Dist., site 50. Photo: A. Prinke, July Plate II: B. Otusz, Poznaƒ Dist., site 36 (AZP 53-24/157). Photo: B. Walkiewicz, July Plate III: A. P awce, Âroda Wlkp. Dist., site 8 (AZP 54-31/120). Photo: A. Prinke, July Plate III: B. Poznaƒ-Nowe Miasto, site 24 (AZP 53-28/4) and site 25 (53-28/5). Photo: B. Walkiewicz, July Plate IV: A. Poznaƒ-Nowe Miasto, site 150 (AZP 54-28/114) and site 226 (54-28/103). Photo: A. Prinke, July Plate IV: B. S dzinko, Szamotu y Dist., site 44 (AZP 53-23/87). Photo: B. Walkiewicz, July V: ZDJ CIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ