Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii

Transkrypt

1 INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE POZNA SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii REDAKCJA JACEK NOWAKOWSKI ANDRZEJ PRINKE W ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI POZNA 2005

2 ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin and what next? Aerial photographs in Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005, pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN Polish text with English summaries and captions. These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies. Recenzenci: prof. dr hab. Bogus aw Gediga prof. dr hab. S awomir Kadrow Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski 2005 Copyright by Authors Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dziekana Wydzia u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future (Ref. No / CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture Adjustacja streszczeƒ i t umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska Sk ad i amanie: ad rem, Poznaƒ Jacek Tomczak Projekt ok adki: Jolanta i Konrad Królowie ISBN Wydawca: ul. S owiaƒska 38A/ Poznaƒ tel./fax +48 / adrem@echostar.pl

3 Spis treêci Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej Cz Êç I: Troch historii czy tylko Biskupin? Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka próba podsumowania Lidia uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie? Dariusz Krasnod bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj ciami lotniczymi z lat Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji zdj ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej Cz Êç II: Zdj cia lotnicze i technologia S awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych Jerzy Mia dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu ekologicznego, poddanego antropopresji Jerzy Mia dun, Wst pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym Cz Êç III: Problemy z interpretacjà Lidia uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien interpretowaç zdj cia lotnicze s ów kilka Andrzej Kijowski, Stefan ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t o dla archeologicznej interpretacji zdj ç lotniczych Krzysztof Maciejewski, Wró enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne Cz Êç IV: Archiwizacja i udost pnianie zdj ç lotniczych w archeologii Wies aw St pieƒ, Karta obserwacji terenu z góry Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia uk, APh_Max baza danych o zdj ciach lotniczych dla potrzeb archeologii Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski, WczesnoÊredniowieczne za o enia obronne w Polsce pó nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej Cz Êç V: Zdj cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach, Archeologia niedestrukcyjna w pó nocno-wschodniej Polsce Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki, Weryfikacja terenowa zdj ç lotniczych Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che miƒskiej. Pierwsze doêwiadczenia, mo liwoêci, perspektywy Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz, Archeologiczny zwiad lotniczy wzd u trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego

4 Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym na przyk adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4) Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku Cz Êç VI: Od zdj ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ: dorobek i perspektywy Andrzej M. Wyrwa, Zdj cia lotnicze w ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza Krzysztof Maciejewski, W odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdj cia lotnicze oczekiwania i mo liwoêci Kazimierz Grà awski, Zdj cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy Dariusz Krasnod bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç czy pilot mo e zostaç archeologiem? Marcin Dziewanowski, Lidia uk, Zaleg oêci nie do odrobienia? Przyczynek do przydatnoêci zdj ç lotniczych w badaniach terenowych na przyk adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie Rafa Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz uchowa Mi osz Giersz, Maciej S omczyƒski, Mariusz Zió kowski, Archeologia lotnicza w polskich badaniach archeologicznych w Andach Violetta Julkowska, W odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz oêç! Zdj cia lotnicze w dydaktyce historii Cz Êç VII: Zdj cia lotnicze i krajobraz kulturowy Wies aw St pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego Cz Êç VIII: Jak si to robi w Europie? Robert Bewley, Archeologia lotnicza kilka myêli na przysz oêç Rog Palmer, Dlaczego niezb dna jest interpretacja zdj ç lotniczych i wykonywanie map? Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech z historii badaƒ Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku: integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S owacji Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie Juris Urtāns, Fotografia lotnicza w archeologii na otwie Indeks nazw osobowych Indeks nazw geograficznych Lista adresowa autorów

5 Martin Gojda Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku: integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna 1. Wprowadzenie Archeologia lotnicza dostarczajàca podstawowego zestawu informacji dla studiów nad przesz ym krajobrazem jest doceniana przez archeologów od lat 20. XX wieku. Stosowanie zarówno ukoênych, jak i pionowych zdj ç zmieni o g ówny nurt archeologii, od historii kultury i studiów pojedynczych stanowisk w kierunku poznawania przestrzeni i procesów w obr bie krajobrazu kulturowego. Mo liwoêci prowadzenia rekonesansu lotniczego, jakie wy oni y si w Ârodkowej i Wschodniej Europie po upadku elaznej Kurtyny, jak dotàd zosta y docenione zaledwie przez nielicznych archeologów. Czechy sà jednym z tych krajów, gdzie znaczenie archeologii lotniczej zosta o uznane zarówno przez specjalistów, jak i w adze Akademii Nauk. W pierwszej po owie lat 90. uwaga wi kszoêci archeologów zafascynowanych zwiadem lotniczym skoncentrowana by a na identyfikowaniu mo liwie jak najwi kszej liczby stanowisk na podstawie wyró ników roêlinnych (Tabl. I: A, B), a cz Êciowo równie na aspektach metodycznych. Obecnie dwa g ówne projekty wykorzystujàce archeologi lotniczà w Czechach zosta y w àczone do prowadzonych na szerokà skal studiów osadniczych wybranych jednostek krajobrazowych. Zestaw informacji uzyskanych dzi ki badaniom lotniczym jest brany pod uwag jako jedna z cz - Êci ca ej bazy zebranych i analizowanych danych. W ten sposób archeologi lotniczà w àczono do rozwiàzywania podstawowych problemów teoretycznych, jakie zosta y ostatnio zdefiniowane przez czeskà archeologi osadniczà. Doceniono równie nieinwazyjny charakter badaƒ lotniczych. Obecnie kombinacja ró nych nieinwazyjnych metod badawczych, uzupe nionych badaniami sonda owymi szczególnie interesujàcych stanowisk, jest stosowana jako standardowa metodyka badaƒ terenowych. 2. Archeologia krajobrazu a rozpoznanie lotnicze Studia nad krajobrazem w archeologii sà alternatywà dla Êrodkowoeuropejskiej tradycji tak zwanej archeologii osadniczej przynajmniej w trzech punktach. 1) Zainteresowanie du ymi jednostkami terytorialnymi, umo liwiajàcymi studiowanie procesów osadniczych zarówno na obszarach b dàcych przedmiotem zainteresowania (delimitowanych geomorfologià, hydrologià lub administracyjnie), jak i analitycznymi jednostkami terytorialnymi minionych spo ecznoêci. Jednym z podstawowych zadaƒ wspó czesnej archeologii jest tworzenie modeli (i ich testowanie) kszta towania przestrzeni (krajobrazu), w której minione spo ecznoêci y y oraz pokazanie, jak idee i praktyki naszych przodków zosta y odzwierciedlone w krajobrazie. 449

6 Tabl. I: A. Lobkovice (okr. Mělník, Êrodkowe Czechy). Plan wczesnoneolitycznej d ugiej chaty widocznej jako wyró nik roêlinny (druga po owa VI tysiàclecia BC). Tabl. I: B. Černouček (okr. Litoměřice, pó nocne Czechy). Dwa otoczone rowami obiekty z widocznymi plamami, wewnàtrz wskazujàcymi na obecnoêç jam grobowych. Prostokàtny obiekt by badany wykopaliskowo w 1997 roku i datowany na okres lateƒski.

7 Tabl. II: A. Benátky nad Jizerou (okr. Mladá Boleslav, Êrodkowe Czechy). Neolityczny obiekt typu Rondelle zlokalizowany na brzegu rzeki Jizera (pierwsza po owa V tysiàclecia BC). Tabl. II: B. Ledčice (okr. Mělnik, Êrodkowe Czechy). Dwucz Êciowy obiekt o nieznanej chronologii. Wykopaliskowe badania weryfikacyjne przeprowadzono na nim latem 2004 roku w trakcie praktyk studentów z Uniwersytetu Zachodnich Czech w Pilznie.

8 2) W archeologii krajobrazu w analizie brane sà pod uwag nie tylko stanowiska i zabytki, ale równie sk adniki przesz ych ywych kultur, które si nie zachowa y (czy te które nie sà widoczne przy zastosowaniu tradycyjnych metod). 3) Stosowanie nieinwazyjnych metod w gromadzeniu danych dostarcza archeologii krajobrazu wyników z trudem osiàgalnych tradycyjnymi metodami (np. w badaniu rozwoju aktywnoêci osadniczej na okreêlonym obszarze, rekonstrukcji form osadniczych, problemu kontynuacji/dyskontynuacji zasiedlenia stref osadniczych itd.). Ten sposób zbierania danych jest równie bardziej odpowiedni z perspektywy zarzàdzania zasobami dziedzictwa archeologicznego i mo e wnieêç swój wk ad do ochrony stanowisk i zabytków. Celem archeologii lotniczej jest rozpoznanie krajobrazu (du ych jednostek terytorialnych) z lotu ptaka, zbieranie i archiwizowanie nowych danych, sporzàdzenie dokumentacji fotograficznej zniwelowanych (lub cz Êciowo zniwelowanych) i istniejàcych zabytków krajobrazu kulturowego, a tak e przygotowanie danych do dalszego wykorzystania zarówno w pracy teoretycznej, jak i w zarzàdzaniu (ochronie) dziedzictwem. Informacje o przesz ym krajobrazie wydobyte ze zdj ç lotniczych stanowià specyficznà ewidencj charakteru i rozplanowania aktywnoêci osadniczej od czasów prahistorycznych a do wspó czesnoêci. Wi kszoêç stanowisk odkrytych za pomocà technik nieinwazyjnych (teledetekcyjne zdj cia z powietrza, badania powierzchniowe, badania geofizyczne) nigdy nie zostanie zbadana wykopaliskowo i dlatego wymagane sà odpowiednie procedury. 3. Wschód i Zachód adna kwestia w Êwiecie archeologii nie b dzie tak symbolicznie odzwierciedlaç podzia u Europy, jak archeologia lotnicza. Ogromne zbiory zdj ç lotniczych, z niewyobra alnà liczbà zdj ç ukoênych wykonanych dla potrzeb archeologii, oraz studia nad krajobrazem, a tak e d ugoletnia tradycja przenoszenia interpretowanych danych ze zdj ç na mapy i ostatecznie rozwój metodologii w krajach takich, jak Wielka Brytania, Francja i Niemcy pozostaje w ostrym kontraêcie ze s abym stanem (czy nawet brakiem w wielu przypadkach) archeologii lotniczej w Êwiecie za elaznà Kurtynà. Nieliczni naukowcy w by ych krajach sowieckich usi owali otworzyç ten zakazany Êwiat poznania (zob. np. Bálek 1995; Kovárník 1995; Visy 1997). W aêciwe wyzwanie przysz o jednak dopiero na poczàtku lat 90., kiedy upad y w Europie re imy komunistyczne. Nale y postawiç pytanie: jak dalece archeologi lotniczà w Europie zmieni o ponad 10 lat, które up yn o od czasu, kiedy wyzwanie to zosta o podj te? Czy jedna dekada jest okresem na tyle wystarczajàcym dla dyscypliny takiej, jakà jest archeologia lotnicza, aby umo liwiç pionierom dogonienie specjalistów z Zachodu, majàcych przewag siedmiu dekad? OczywiÊcie nie. Zwodnicze mog oby byç ogólne porównanie i wskazanie, jak dalece post p w Europie Ârodkowej i Wschodniej zredukowa dystans dzielàcy przedstawicieli dwóch ró nych Êwiatów. Dyscyplina jest zbyt obszerna i zawiera wiele subdyscyplin. Bardziej efektywne by oby oddzielne ich rozwa anie i analizowanie jakoêci i intensywnoêci badaƒ lotniczych, post powania badawczego po przeprowadzonych lotach, archiwizacji itp., ale równie kwestie takie, jak nauczanie archeologii lotniczej na uniwersytetach, aktywnoêç wydawnicza i wystawiennicza. Byç mo e bardzo wa ne jest postawienie pytaƒ: jak dalece archeologia lotnicza zostawa a zaakceptowana przez profesjonalne gremia w obu cz Êciach Europy, czy dyscyplina ta zosta a wprowadzona do wspólnego programu studiów prahistorycznych i nad wczesnym Êredniowieczem, czy dane uzyskane i oferowane przez archeologi lotniczà sà wykorzystywane w podobny sposób i w podobnej ilo- Êci, jak si to czyni w przypadku np. planów badanych wykopaliskowo stanowisk, rysunków obiektów i ich opisów. Jednà z wa niejszych rozwijajàcych si dziedzin aktywnoêci jest wymiana informacji pomi dzy badaczami w Europie. Pod tym wzgl dem archeologia lotnicza znajduje si w czo ówce. Oto kilka przyk adów: brytyjska Aerial Archaeology Research Group (której strona internetowa, co znamienne, zosta a opracowana i jest zarzàdzana z Wiednia) stopniowo przekszta ci a si w mi dzy- 450 VIII: JAK SI TO ROBI W EUROPIE?

9 narodowe forum gromadzàce wielu naukowców z obu cz Êci Europy (w 2001 roku zorganizowa a swoje doroczne spotkanie w Austrii pierwszy raz w swej historii poza wyspami brytyjskimi), mi dzynarodowy projekt Z powietrza archeologia lotnicza w Europie Ârodkowej, finansowany przez Uni Europejskà w ramach programu RAPHAEL (w Czechach w 1997 roku), dwa letnie treningowe szkolenia wykonywania zdj ç lotniczych i ich interpretacji (na W grzech w 1996 roku iwpolsce w 1998 roku) i w koƒcu NATO Advanced Research Workoshop w Polsce w 2000 roku wszystkie te inicjatywy zosta y zorganizowane przez grup badaczy, którzy promujà wprowadzenie i rozwój archeologii lotniczej w poszczególnych krajach. 4. Czechy, Republika Czech: aktualne priorytety w dwóch wiodàcych projektach archeologii lotniczej Pomimo sporadycznych prób stosowania zdj ç lotniczych czy nawet organizowania lotów w przesz oêç, zastosowanie zdj ç lotniczych i doêwiadczenia zwiadu lotniczego zosta o wprowadzone do archeologii Republiki Czech (czy lepiej Czech, poniewa w tym kontekêcie nie bierzemy pod uwag Moraw) na poczàtku lat 90. XX wieku. Pradzieje ( ) i historia wspó czesna (lata 90.) tej dyscypliny w Czechach zosta y opisane w innym miejscu, zarówno skrótowo (Gojda 1993; 1995), jak równie szczegó owo (Gojda 1997) Ogólna charakterystyka Od poczàtków lat 90. uformowa y si w Czechach dwa centra archeologii lotniczej jednym jest Instytut Archeologii Czeskiej Akademii Nauk (w Pradze), a drugim Zespó Archeologii Kontraktowej dla Pó nocno-zachodnich Czech (w MoÊcie). Programy obydwu tych instytutów rozwijajà si w podobny sposób z powodu Êcis ych kontaktów autora tego artyku u (odpowiedzialnego za projekt praski) i Z. Smrža (odpowiedzialnego za program Zespo u w MoÊcie). W pierwszych latach podstawà by o uczenie si, jak identyfikowaç stanowiska archeologiczne z powietrza (g ównie na podstawie wyró ników roêlinnych, ale równie na podstawie wyró ników glebowych), a w aêciwie, jak odró niç obiekty archeologiczne od geologicznych, oraz od Êladów wspó czesnych technik agrotechnicznych. Nie mieliêmy doêwiadczenia w fotografowaniu z samolotu ani te przygotowania do nawigacji z mapà. Podstawowà dyrektywà w tych czasach by o gromadzenie zdj ç zniwelowanych stanowisk, zarówno atrakcyjnych, jak i domniemanych. Innymi s owy dokumentowanie enclosures, takich jak pierêcieniowate (Tabl. II: A) czy prostokàtne rowy (Tabl. II: B; III: A), by o najlepszym sposobem, aby przekonaç spo ecznoêç akademickà, e zasady pracy zwiàzane z odkrywaniem stanowisk sà prowadzone w taki sam sposób, jak w innych krajach. Musz podkreêliç, e bardzo wa ne by o przedstawienie pozytywnych rezultatów rekonesansu lotniczego naukowcom (archeologom i przedstawicielom ró nych nauk spo ecznych), b dàcym cz onkami komisji paƒstwowej decydujàcej o finansowaniu projektów badawczych. W tym wzgl dzie wykonaliêmy kawa dobrej roboty program badaƒ lotniczych Instytutu Archeologii Czeskiej Akademii Nauk w Pradze jest finansowany w sposób ciàg y od 1994 roku. Z drugiej strony projekt Most jest prawie w ca oêci finansowany ze Êrodków przedsi biorstwa górniczego, jako e wi kszoêç lotów zosta a wykonana na obszarze zagro onym. Stanowi to wyborny przyk ad, jak teoretyczna podstawa studiów nad krajobrazem kulturowym mo e byç po àczona z archeologicznymi badaniami ratowniczymi. Od samego poczàtku pozytywnà okolicznoêcià w obu programach by o wczeêniejsze zaanga owanie ich kierowników w badania regionalne i studia osadnicze, zanim archeologia lotnicza zosta- a wprowadzona do Czech. Z. Smrž realizowa du y projekt ratowniczy (w latach ; mniej intensywnie badania prowadzone sà a do dnia dzisiejszego) na obszarze ogromnego niszczenia dolin rzecznych w rejonie kopalni odkrywkowej w gla brunatnego w pó nocno-zachodnich ARCHEOLOGIA LOTNICZA W CZECHACH W KO CU XX WIEKU: INTEGRACJA STUDIÓW 451

10 Tabl. III: A. Rakovice (okr. Písek, po udniowe Czechy). Czworokàtny obiekt zwany celtyckim Viereckschanze, widoczny dzi ki wyró nikowi roêlinnemu. Weryfikacyjne badania wykopaliskowe przeprowadzono w 2000 roku. Tabl. III: B. Ledčice (okr. Mělník, Êrodkowe Czechy). Osada i cmentarzysko widoczne dzi ki wyró nikom roêlinnym. Badania powierzchniowe dostarczy y fragmentów ceramiki datowanych na czasy od eneolitu po okres rzymski.

11 Tabl. IV: A. Přerov nad Labem (okr. Nymburk, Êrodkowe Czechy). Pot ne grodzisko z widocznym jako wyró nik glebowy wa em i podwójnym rowem. Tabl. IV: B. Nechanice (okr. Jičín, wschodnie Czechy). Dzi ki wyró nikom roêlinnym uwidoczni o si otoczone fosà Êredniowieczne grodzisko, usytuowane tu za granicà miasteczka.

12 Czechach i dane zebrane w czasie badaƒ terenowych wykorzysta do modelowania jednostek osadniczych i rekonstrukcji prahistorycznego krajobrazu tych dolin (Smrž 1987; 1994). M. Gojda pracowa natomiast nad rekonstrukcjà wczesnoêredniowiecznych jednostek osadniczych w sàsiedztwie wa nego grodu w Czechach Ârodkowych (Gojda 1988). Istotnym elementem w jego projekcie, w cz Êci terenowej, by o wprowadzenie badaƒ powierzchniowych. Potencjalne walory tej metody badawczej dla badaƒ nad krajobrazem, a tak e ogólne rozwa ania nad jej efektywnoêcià w archeologii, zosta y opublikowane (jako jedna z pierwszych na ten temat w Czechach) w oddzielnej pracy (Gojda 1989). Konsekwencjà jest zastosowanie badaƒ lotniczych w studiach nad krajobrazem na poziomie mikro- i mezoregionalnym, który zosta uznany przez liderów projektów archeologii lotniczej w Czechach jako najwa niejszy. W Czechach jest ju kilku innych archeologów zwiàzanych z archeologià lotniczà. Sà oni g ównie skoncentrowani na pracy w swoich regionach. Powi kszajàca si ich liczba jest trendem, który powinien zostaç doceniony Cechy obu projektów 1) Uznanie archeologii lotniczej jako jednej z najwa niejszych metod pozyskiwania danych do badaƒ nad krajobrazem i formami osadniczymi. 2) Dane na zdj ciach lotniczych nie sà oceniane jako takie, ale pod wzgl dem ich u ytecznoêci w rozwiàzywaniu problemów (zdefiniowanych na poziomie teoretycznym), z którymi boryka si wspó czesna archeologia. W konsekwencji podstawowe dane zostajà poddane przetworzeniu, a ich wykorzystanie zale y od strategii i rodzaju analizy. Dane muszà byç wst pnie przetworzone, np. zinterpretowane, a podstawowe fakty takie jak topografia i morfologia stanowiska, data wykonania zdj cia, nr inwentarza slajdów i negatywów itd. zapisane w bazie danych. 3) Po àczenie wyników badaƒ z powietrza z danymi uzyskanymi w wyniku stosowania innych metod prospekcji dla du ych jednostek terytorialnych, takich jak badania powierzchniowe, i stosowanie badaƒ geofizycznych na wybranych stanowiskach majà znaczenie pierwszorz dne. Ich nieinwazyjnoêç podnosi znaczenie tych metod, poza faktem, e sà niezastàpione w przypadku badaƒ krajobrazu. 4) Geograficznie oba te projekty sà prowadzone w regionach najbardziej urodzajnych nizin (Êrodkowego i dolnego dorzecza g ównych czeskich rzek), które w czasach prahistorycznych by y terytoriami intensywnie zamieszka ymi. 5) Wa nym elementem w obu projektach jest zastosowanie badaƒ wykopaliskowych na starannie wybranych stanowiskach, z preferencjà szczególnie zagro onych. Wykopaliskowo badane sà przede wszystkim najwa niejsze typy stanowisk (zazwyczaj enclosures ró nej wielkoêci i chronologii), które nie by y dotàd rejestrowane (ani przebadane ca kowicie). Dotychczas pi ç stanowisk w rejonie Mostu zosta o zbadanych ratowniczo w latach 90., a 10 innych, znajdujàcych si na liêcie, wkrótce zostanie przebadanych. Wszystkie te badania terenowe zosta y wykonane jako badania kontraktowe. G ównà byç mo e cechà projektu Most jest to, e stanowiska zarejestrowane z powietrza zostanà zbadane za pieniàdze tych, których aktywnoêç budowlana im zagra a. Program praski obejmowa badania wykopaliskowe na pi ciu stanowiskach w latach , a aktywnoêç w tym wzgl dzie wzroênie w najbli szej przysz oêci. 6) Oba projekty zak adajà metodologi, w której wykorzystanie zdj ç lotniczych jest wa nym sk adnikiem i okreêlajà g ówne strategie rekonesansu lotniczego w oparciu o doêwiadczenia zdobyte w czasie ju przeprowadzonych lotniczych badaƒ rozpoznawczych i oceny efektywno- Êci tej metody w czeskim krajobrazie. Ró nice pomi dzy oboma projektami sà oczywiêcie oparte na ró nym charakterze misji i charakterze Instytutu w Pradze i MoÊcie. Ponadto dwa ró ne sposoby finansowania (por. wy ej) bardzo zbli a projekt Most do archeologii ratowniczej, co odró nia podstawy obu projektów. 452 VIII: JAK SI TO ROBI W EUROPIE?

13 4.3. Projekt Pó nocno-zachodnie Czechy Od 1992 roku, kiedy projekt archeologii lotniczej zosta uruchomiony, spojrzenie na przesz e formy osadnictwa na obszarach wytypowanych jako potencjalnie korzystne dla badaƒ lotniczych radykalnie si zmieni o. Obszary te sà usytuowane w dorzeczu Orhe, g ównej rzeki pó nocno-zachodnich Czech, i w dolinie jej g ównego dop ywu. Jest to typowy region piaszczysto- wirowy, w którym wydobycie surowca zosta o przyspieszone od poczàtku lat 90. Ta sytuacja mo e byç porównywalna z tym, co wydarzy o si w Wielkiej Brytanii w latach 50., kiedy stanowiska usytuowane na wirach rzecznych zacz y podlegaç niszczeniu w alarmujàcym tempie (RCHM 1960; Gates 1975). Dla przyk adu, prawie 12% krajobrazu na jednym z najbardziej intensywnie badanym obszarze zosta o ca kowicie zniszczone w wyniku wydobycia piasków i wirów. Aktualna ocena dotychczas uzyskanych wyników wskazuje, e archeologia lotnicza w pó nocno- -zachodnich Czechach jest bardzo efektywnà metodà w zdobywaniu informacji o zasobach archeologicznych w krajobrazie. Dla przyk adu, na obszarze mikroregionu o powierzchni 32 km 2 usytuowanego u zbiegu rzeki Ohre i jej dop ywu (rzeczki Liboc) 32 stanowiska zosta y odkryte w czasie krótszym ni 5 godzin lotu (w ciàgu czterech lat). Potwierdza to przekonanie, e krajobraz jest mniej lub bardziej ciàg y, wype niony Êladami przesz ej aktywnoêci ludzkiej, a nie jest to przestrzeƒ z pojedynczymi stanowiskami. Te 32 stanowiska odkryte w wyniku badaƒ lotniczych w ciàgu czterech lat, zestawione z 18 stanowiskami odkrytymi w wyniku badaƒ wykopaliskowych i badaƒ powierzchniowych w ciàgu 13 lat, stanowi bezdyskusyjny dowód na efektywnoêç tej nowej metody, zastosowanej w tej cz Êci Czech. Na ca ym terytorium pó nocno-zachodnich Czech ca kowita liczba stanowisk archeologicznych odkrytych przy u yciu archeologii lotniczej w latach wynosi 400 (informacja ustna), z tego 234 (informacja ustana) zosta o spenetrowanych powierzchniowo. Porównanie danych z istniejàcej bazy stanowisk w Instytucie w MoÊcie z informacjami z archiwum zdj ç lotniczych pokaza o, e w ciàgu kilku dziesi cioleci aktywnoêci archeologicznej na tym obszarze tylko niespe na 30% stanowisk zidentyfikowanych z powietrza by o równie znanych z badaƒ powierzchniowych i wykopaliskowych (Smrž 1999) Program praski Program badaƒ lotniczych i dokumentacji fotograficznej historycznych krajobrazów jest jednym z tematów definiujàcych prace Instytutu Archeologii Czeskiej Akademii Nauk 1 (IA CAN). Jest on cz Êcià strategii promowania nieinwazyjnych technik badawczych w archeologii dla potrzeb badaƒ teoretycznych i ochrony dziedzictwa kulturowego. Strategia ta zosta a zastosowana w archeologii od wczesnych lat 90. Podstawowe zadania programu archeologii lotniczej w IA CAN sà czytelne w programie. 1) Teoria. W nawiàzaniu do teoretycznie sformu owanych pytaƒ dotyczàcych krajobrazu i archeologii osadniczej (rozwiàzanie, których jest jednym z podstawowych zadaƒ IA CAN) podj cie archeologicznych badaƒ lotniczych, identyfikowanie nowych obszarów osadnictwa prahistorycznego i/lub wczesnoêredniowiecznego, i w obu przypadkach sporzàdzenie mapy i przetworzenie informacji odnoênie do topografii osadnictwa. Poza tym testowanie teorii archeologicznej, jak równie ochrona dziedzictwa kulturowego. 2) Metodologia. Pog bienie metodologicznych relacji pomi dzy archeologià lotniczà a pozosta ymi nieinwazyjnymi metodami badaƒ. 3) Archiwizacja. Stopniowe tworzenie centralnego archiwum zdj ç lotniczych odkrywanych stanowisk i dokumentacji stanowisk i krajobrazu. Archiwum to jest znane pod ogólnà nazwà Archiwum Zdj ç Lotniczych, które obejmuje bibliotek zdj ç lotniczych razem z archiwum negatywów, p yt CD i cyfrowych filmów, opisowe i obrazowe bazy danych. 1 Adres internetowy: ARCHEOLOGIA LOTNICZA W CZECHACH W KO CU XX WIEKU: INTEGRACJA STUDIÓW 453

14 Poni ej przedstawiam podstawowe dokonania do dnia dzisiejszego. 1) Znaczny przyrost liczby znanych stanowisk, szczególnie w centralnej i wschodniej cz Êci pó nocno-zachodnich Czech. Odnosi si to szczególnie do tych cz Êci krajobrazu z dobrze wykszta conymi terasami lekkich gleb piaszczystych, g ównie wzd u Êrodkowego i dolnego dorzecza g ównych czeskich rzek, takich jak We tawa, aba i Ohre oraz ich dop ywów. Do dnia dzisiejszego 600 stanowisk zosta o zidentyfikowanych na podstawie wyró ników roêlinnych (Tabl. III: B) i glebowych. Odkryto nowego rodzaju obiekty, których obecnoêç w historycznym czeskim krajobrazie by a faktycznie nieznana. Sà to enclosures czy rowy (zarówno pojedyncze, jak i z o one) oraz rowy palisadowe, które otaczajà specyficzny obszar (zazwyczaj kolisty lub owalny w zarysie), cz sto z zaznaczonymi wejêciami. Ârednica takich obiektów wynosi od kilku do kilkuset metrów. 2) Odkrycie nowych (wczeêniej nieznanych) ufortyfikowanych stanowisk wy ynnych (grodów) (Tabl. IV: A). 3) Zarzàdzanie i sta e powi kszanie archiwum zdj ç lotniczych i cyfrowych filmów video historycznego krajobrazu Czech czy pojedynczych jego elementów (osad, Êladów w rzeêbie terenu, obiektów prahistorycznych, zamków, ufortyfikowanych dworów, fortec, centrów historyczny miast, wsi, klasztorów, pojedynczych koêcio ów itd.) i krajobrazowych stref/ekostref osadniczych (Tabl. IV: B). Archiwum zawiera dokumentacj ponad 1000 stanowisk. W 1997 roku IA CAN opublikowa monografi o archeologii lotniczej w Czechach, jej histori i wyniki badaƒ Jako e IA CAN jest przede wszystkim jednostkà badawczà, g ównym celem programu archeologii lotniczej jest stosowanie jej wyników w problemach dotyczàcych archeologii krajobrazu i archeologii przestrzennej. Obecny program stanowi g ównà cz Êç d ugoterminowego projektu Prahistoryczne modele osadnicze w Czechach 2, którego celem by y studia nad zwiàzkami spo ecznoêci pradziejowych ze Êrodowiskiem naturalnym i rekonstrukcja krajobrazu kulturowego, dotarcie do struktury sieci osadniczej i diachronicznych zmian w odniesieniu do demografii prahistorycznych spo ecznoêci, identyfikacji obszarów aktywnoêci (mieszkalne, kultowe, produkcyjne) i ich zwiàzków (przy wykorzystaniu teorii spo ecznej) oraz analiza krytyczna podstawowych êróde informacji wykorzystywanych w projekcie, z uwzgl dnieniem odmiennoêci poszczególnych regionów i okresów. Projekt zosta zakoƒczony. Ksià ka b dàca jego podsumowaniem ukaza a si w wydawnictwie Academia w j zyku angielskim i zawiera oko o 250 ilustracji dokumentujàcych najwa niejsze wyniki projektu (Gojda 2004). 5. Wnioski Wprowadzenie badaƒ lotniczych do praktyki czeskiej archeologii przynios o nowy wymiar badaniom archeologicznym, a w konsekwencji przyczyni o si do zrozumienia osadnictwa prahistorycznego i struktur krajobrazu. Bardzo wa nym jest te fakt, e zosta y w Czechach rozpoznane nowe typy obiektów, które pozostawa y nieznane a do lat 90. Poza tym, znaczàcà korzyêcià jest jakoêç êróde archeologicznych, jak równie ogromny wzrost liczby rozpoznanych stanowisk na obszarach tradycyjnych regionów osadniczych w dorzeczu g ównych rzek Czech. Osiàgni cia te sà widoczne w rezultacie aktualnie realizowanych d ugoterminowych projektów nad modelami przesz ego osadnictwa. Wyniki prowadzonego w sposób ciàg y rekonesansu lotniczego stanowczo przyczyniajà si do rozwiàzywania podstawowych problemów ewolucji form i struktur osadniczych w pradziejach Czech oraz równoczeênie sà wykorzystywane dla tworzenia dokumentacji fotograficznej i ochrony dziedzictwa kulturowego. 2 Strona internetowa: T um. z j. ang. Jacek Nowakowski 454 VIII: JAK SI TO ROBI W EUROPIE?

15 Bibliografia Bálek M Bisherige Ergebnisse der Luftprospektion in Südmähren und ihr Beitrag zur Erforschung von Feldmarschlagern aus der römischen Kaiserzeit, [w:] Luftbildarchäologie in Ost- und Mitteleuropa. Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, (red.) J. Kunow. Potsdam: Brandenburgisches Landesmuseum für Ur- und Frühgeschichte, Gojda M The Development of the Settlement Pattern in the Basin of the Lower Vltava (Central Bohemia) A.D. Oxford: BAR Int.S., 447. Gojda M Příspěvek povrchové prospekce (sběru ) k topografii raně středověky ch sídelních poloh v mezoregionu dolního Povltaví, Archeologické rozhledy 41: Gojda M Bohemia from the Air: Seven Decades after Crawford, Antiquity 67: Gojda M Zum Projekt de Luftbildarchäologie in Böhmen, Konzeption und Methoden, [w:] Luftbildarchäologie in Ost- und Mitteleuropa. Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, (red.) J. Kunow. Potsdam: Brandenburgisches Landesmuseum für Ur- und Frühgeschichte, Gojda M Letecká archeologie v Čechách Aerial Archaeology in Bohemia. Praha: Institute of Archaeology. Gojda M. (red.) Ancient Landscape, Settlement Dynamics and Non-Destructive Archaeology. Czech Research Project Praha: Academia. Gates T The Middle Thames Valley. An Archaeological Survey of the River Gravels. Reading: Berkshire Archaeological Committee. Kovárník J Luftbildarchäologie in Mähren (und in der ehemaligen Tschechoslowakei) , [w:] Luftbildarchäologie in Ost- und Mitteleuropa. Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, (red.) J. Kunow. Potsdam: Brandenburgisches Landesmuseum für Urund Frühgeschichte, RCHM 1960, A Matter of Time. London: HMSO. Smrž Z Vy voj a struktura osídlení v mikroregionu Lužického potoka na Kadaňsku, Archeologické rozhledy 39: Smrž Z Vy sledky studia pravěkého přírodního prostředí v mikroregionu Lužického potoka na Kadaňsku, [w:] Archeologie a krajinná ekologie, (red.) J. Beneš, V. Bru na. Most: Nadace Projekt sever, Smrž Z Příspěvek letecké archeologie k poznání archeologického potenciálu území mezi Libočany a Soběsuky na Žatecku The Contribution of Aerial Archaeology to Knowledge of the Archaeological Potential of the Area between Libočany and Soběsuky near Žatec, Archeologické rozhledy 51: Visy Z Stand und Entwicklung der archaeologischen Prospektion in der DDR, der Tschechoslowakei und Ungarn in den Jahren 1945 bis 1990, [w:] Aus der Luft Bilder unserer Geschichte. Luftbildarchäologie in Zentraleuropa, (red.) J. Oexle. Dresden: Landesamt für Archäologie mit Landesmuseum für Vorgeschichte, Martin Gojda Aerial archaeology in Bohemia at the turn of the twentieth century: the integration of landscape studies and non-destructive archaeology Summary The paper presents a set of information on the principle aims, strategy and results of aerial archaeology in Bohemia, Czech Republic, with special emphasis on its meaning in the study of past landscapes and settlement patterns. The principal characteristics of landscape archaeology and aerial photography in the introductory part are followed by a brief comparison of different levels of aerial archaeology in Western and ARCHEOLOGIA LOTNICZA W CZECHACH W KO CU XX WIEKU: INTEGRACJA STUDIÓW 455

16 Eastern Europe ten years ago when this discipline started to be effectively applied by countries once hidden beyond the Iron Curtain and today. The main part of the paper presents thoughts on current developments in aerial archaeology in Bohemia as represented by two of the country s leading projects, one in the Institute of Archaeology, Czech Academy of Sciences (Prague) and one in the Contract Archaeology Unit for North-West Bohemia (Most). A short note on strategies and a review of the most important results achieved in these projects are also included. Captions: Plate I: A. Lobkovice, Mělník Dist., central Bohemia. A cropmarked plan of an early Neolithic longhouse (2nd half of 6th millennium BC.). Plate I: B. Černouček, Litoměřice Dist., northern Bohemia. Two small ditched enclosures with central macule indicating the position of grave-pit. The rectangular one was excavated in 1997 and dates to the early La Téne period. Plate II: A. Benátky nad Jizerou, Mladá Boleslav Dist., central Bohemia. A Neolithic Rondelle situated on the bank of the river Jizera (1st half of the 5th millenium BC). Plate II: B. Ledčice, Mělnik Dist., central Bohemia. A two-part enclosure of unknown date. It was test-excavated in summer 2004 in the course of the summer training practice of students of archaeology, University of West Bohemia, Pilsen. Plate III: A. Rakovice, Písek Dist., southern Bohemia. A quadrangular enclosure of the so-called Celtic Viereckschanze visible as cropmark. Test excavated in Plate III: B. Ledčice, Mělník Dist., central Bohemia. Cropmarked residential and funerary area. Analytical field-walking collected pottery fragments from the Eneolithic to the Roman Iron Age. Plate IV: A. Přerov nad Labem, Nymburk Dist., central Bohemia. A large local hillfort divided by a double ditch and ramparts visible through soilmarks. Plate IV: B. Nechanice, Jičín Dist., eastern Bohemia. A cropmarked ruined medieval moated site situated outside the core of a country town. 456 VIII: JAK SI TO ROBI W EUROPIE?