Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii

Transkrypt

1 INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE POZNA SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii REDAKCJA JACEK NOWAKOWSKI ANDRZEJ PRINKE W ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI POZNA 2005

2 ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin and what next? Aerial photographs in Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005, pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN Polish text with English summaries and captions. These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies. Recenzenci: prof. dr hab. Bogus aw Gediga prof. dr hab. S awomir Kadrow Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski 2005 Copyright by Authors Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dziekana Wydzia u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future (Ref. No / CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture Adjustacja streszczeƒ i t umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska Sk ad i amanie: ad rem, Poznaƒ Jacek Tomczak Projekt ok adki: Jolanta i Konrad Królowie ISBN Wydawca: ul. S owiaƒska 38A/ Poznaƒ tel./fax +48 / adrem@echostar.pl

3 Spis treêci Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej Cz Êç I: Troch historii czy tylko Biskupin? Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka próba podsumowania Lidia uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie? Dariusz Krasnod bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj ciami lotniczymi z lat Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji zdj ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej Cz Êç II: Zdj cia lotnicze i technologia S awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych Jerzy Mia dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu ekologicznego, poddanego antropopresji Jerzy Mia dun, Wst pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym Cz Êç III: Problemy z interpretacjà Lidia uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien interpretowaç zdj cia lotnicze s ów kilka Andrzej Kijowski, Stefan ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t o dla archeologicznej interpretacji zdj ç lotniczych Krzysztof Maciejewski, Wró enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne Cz Êç IV: Archiwizacja i udost pnianie zdj ç lotniczych w archeologii Wies aw St pieƒ, Karta obserwacji terenu z góry Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia uk, APh_Max baza danych o zdj ciach lotniczych dla potrzeb archeologii Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski, WczesnoÊredniowieczne za o enia obronne w Polsce pó nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej Cz Êç V: Zdj cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach, Archeologia niedestrukcyjna w pó nocno-wschodniej Polsce Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki, Weryfikacja terenowa zdj ç lotniczych Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che miƒskiej. Pierwsze doêwiadczenia, mo liwoêci, perspektywy Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz, Archeologiczny zwiad lotniczy wzd u trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego

4 Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym na przyk adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4) Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku Cz Êç VI: Od zdj ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ: dorobek i perspektywy Andrzej M. Wyrwa, Zdj cia lotnicze w ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza Krzysztof Maciejewski, W odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdj cia lotnicze oczekiwania i mo liwoêci Kazimierz Grà awski, Zdj cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy Dariusz Krasnod bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç czy pilot mo e zostaç archeologiem? Marcin Dziewanowski, Lidia uk, Zaleg oêci nie do odrobienia? Przyczynek do przydatnoêci zdj ç lotniczych w badaniach terenowych na przyk adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie Rafa Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz uchowa Mi osz Giersz, Maciej S omczyƒski, Mariusz Zió kowski, Archeologia lotnicza w polskich badaniach archeologicznych w Andach Violetta Julkowska, W odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz oêç! Zdj cia lotnicze w dydaktyce historii Cz Êç VII: Zdj cia lotnicze i krajobraz kulturowy Wies aw St pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego Cz Êç VIII: Jak si to robi w Europie? Robert Bewley, Archeologia lotnicza kilka myêli na przysz oêç Rog Palmer, Dlaczego niezb dna jest interpretacja zdj ç lotniczych i wykonywanie map? Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech z historii badaƒ Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku: integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S owacji Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie Juris Urtāns, Fotografia lotnicza w archeologii na otwie Indeks nazw osobowych Indeks nazw geograficznych Lista adresowa autorów

5 Krzysztof Wieczorek Widaç, nie widaç czy pilot mo e zostaç archeologiem? 1. Wprowadzenie dlaczego archeologia lotnicza? Setki godzin sp dzone w samolocie sportowym nad Ma opolskà utrwali y mi w pami ci malowniczy krajobraz, jaki tworzà lessowe wzgórza i wapienne ska y poprzecinane dolinami rzek i licznymi strumieniami. Taki w aênie krajobraz obserwowa em, pokonujàc kilkadziesiàt razy tras mi dzy lotniskami sportowymi w Krakowie-Pobiedniku i Cz stochowie-rudnikach. Wydawa o mi si, e znam na pami ç kszta t ka dej wioski, ka dy wapienny ostaniec wkomponowany w zakola D ubni. Moje postrzeganie krajobrazu bardzo zmieni o si, gdy zapozna em si z pracà pod redakcjà Zbigniewa Kobyliƒskiego Krajobraz archeologiczny (1999), gdzie po raz pierwszy zetknà- em si ze zdj ciami lotniczymi grodzisk i innych obiektów archeologicznych. Szybkie skanowanie pami ci ale tak, przecie podobne ju widywa em. Nigdy nie kojarzy em ich z odleg à przesz o- Êcià, a postrzega em je jako naturalne ukszta towanie terenu. Od tego dnia podczas ka dego lotu moja percepcja wzrokowa wyczuli a si na poszukiwanie i rozpoznawanie krajobrazu archeologicznego. Kolejny przelot nad dolinà D ubni i jakie jest moje zdziwienie, e w Zagórowej (Tabl. I: A, B) kilka wst g pól nie dochodzi brzegu terasy, lecz oddzielonych jest poprzecznymi ukami. Doskona e miejsce na lokalizacj grodziska. Ale tak, to w aênie tu jest grodzisko. Mam wielkà satysfakcj to ja je odkry em. Jestem dumny ze swego odkrycia. Koniecznie musz sprawdziç, czy przypadkiem ktoê inny nie zrobi tego przede mnà. Niecierpliwie przerzucam kartki Wielkich grodów dorzecza górnej Wis y El biety Dàbrowskiej (1973) i có si okazuje by o znane badaczom przesz oêci du o wczeêniej zanim bracia Wright wzbili si w powietrze w 1903 roku. Gwa townie ostudzony uspakajam si, e przecie nie jest tak êle wczeêniej grodziska w ogóle nie zauwa a em. Lektura ksià ki Leo Deuela Lot w przesz oêç (1984) wprowadza mnie w zagadnienie wyró ników fotointerpretacyjnych. I teraz ju wiem, e ich znajomoêç oraz moje zainteresowania w po àczeniu z atwym dost pem do samolotu mo e okazaç si bardzo po yteczna. 2. Zdj cia lotnicze i badania archeologiczne czy mo na zmieniç dotychczasowe ustalenia? Powstaje pomys pracy licencjackiej Stanowiska archeologiczne w Pe czyskach w Êwietle AZP i zdj ç lotniczych, pisanej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego (Wieczorek 2002). Wybór Pe czysk nie jest przypadkowy. Po o one sà blisko lotniska sportowego Aeroklubu Krakowskiego w Pobiedniku. Wyst puje tam du a liczba stanowisk archeologicznych z ró nych okresów. 321

6 Tabl. I: A. Dolina D ubni w Zagórowej, gm. Trzycià. Fot. K. Wieczorek, Tabl. I: B. Grodzisko wczesnoêredniowieczne w Zagórowej, gm. Trzycià. Fot. K. Wieczorek,

7 Tabl. II: A. Grodzisko wczesnoêredniowieczne w Pe czyskach, gm. Z ota Piƒczowska z przylegajàcym za o eniem obronnym, czytelnym jako wyró nik wegetacyjny. Fot. K. Wieczorek, Tabl. II: B. Kompleksowe uj cie zespo u osadniczego w Stradowie, gm. Czarnocin z okaza ym grodem centralnym oraz widocznym przebiegiem nowo odkrytej fosy na prawo do grodu. Fot. K. Wieczorek,

8 Ryc. 1. Grodzisko w Stradowie wed ug Jacka Poleskiego (1996). Legenda: a wa y widoczne w terenie; b przebieg wa ów grodziska rekonstruowany na podstawie prospekcji powierzchniowej i analizy zdj ç lotniczych; c fosy widoczne w terenie; d, e wykopy archeologiczne; f przebieg fos odtworzony na podstawie analizy zdj ç lotniczych (wed ug E. Dàbrowskiej, U. Maj i H. Zoll-Adamikowej z uzupe nieniami J. Poleskiego w oparciu o analiz wykonanych przez niego zdj ç lotniczych). Badania wykopaliskowe na osadzie i cmentarzysku prowadzi Marcin Rudnicki z ramienia Uniwersytetu Warszawskiego. Mog wi c odbyç praktyki wykopaliskowe na stanowisku, które fotografuj. Po analizie mapy AZP Pe czysk dochodz do wniosku, e du ym u atwieniem w lokalizacji stanowisk archeologicznych w terenie b dzie ich przeniesienie z mapy na pionowe zdj cie lotnicze. Operacja taka w odniesieniu do mapy i zdj cia wykonanych w zbli onej skali nie stwarza a adnych problemów. W czasie trzech sesji fotograficznych wykonano oko o 400 zdj ç lotniczych stanowisk archeologicznych, g ównie nachylonych i ukoênych (por. Okupny 1998). Zebrane doêwiadczenie podczas wykonywania zdj ç lotniczych, ich fotointerpretacja i porównanie z AZP stanowi o inspiracj do o wiele trudniejszego wyzwania, jakim jest weryfikacja stanowisk archeologicznych odkry- 322 VI: OD ZDJ å LOTNICZYCH DO WIELOASPEKTOWYCH I ZINTEGROWANYCH BADA : DOROBEK I

9 tych podczas rozpoznania lotniczego. Materia em wyjêciowym by y zdj cia nowych stanowisk, bàdê zdj cia ukazujàce stanowiska archeologiczne w innej perspektywie ni znane z dotychczasowych badaƒ. Wykonane w czasie koƒcowego okresu wegetacji zbó zdj cia grodzisk w Pe czyskach i Stradowie ukazujà, poprzez wyraênie czytelny pozytywny wyró nik wegetacyjny, miejsca o naruszonej strukturze warstw podpowierzchniowych na skutek dzia ania czynników antropogenicznych. W przypadku grodziska w Pe czyskach (Tabl. II: A) uda o si uchwyciç zasi g prostokàtnego za o- enia obronnego, przylegajàcego do grodziska od wschodu. Jest to niewàtpliwie du y sukces fotografii lotniczej, poniewa lokalizuje i potwierdza istnienie fos czy wa ów znanych z opisu Ambro- ego Grabowskiego (1822), a niewidocznych obecnie w terenie. Na zdj ciach lotniczych zespo u grodowego w Stradowie (Tabl. II: B, III: A), wykonanych przeze mnie w latach , od strony wschodniej, jak i zachodniej wyraênie czytelne sà monumentalne za o enia obronne otaczajàce gród centralny z podgrodziami. Wyst pujàcy na zdj ciach pozytywny wyró nik wegetacyjny po zachodniej stronie grodziska zamyka znane za o enia obronne grodu, zwi kszajàc jego powierzchni z oko o 25 do oko o 50 hektarów. Dotychczasowy stan wiedzy o za o eniach obronnych Stradowa przedstawiony jest na ryc. 1. Wst pna analiza zdj ç lotniczych pozwala na wyznaczenie przebiegu nieznanych dotychczas fos od strony zachodniej, jak i pó nocnej (Tabl. III: B). Za podk ad do ryciny pos u y a mapa w skali 1:10000, na której zaznaczono równie dotychczas znane za o enia obronne. Kolejnym odkryciem jest nieznany dotàd, rozorany kurhan w miejscowoêci Krzy (Tabl. IV: A), czytelny bardzo wyraênie dzi ki pozytywnemu wyró nikowi wegetacyjnemu. Tworzy on na anie pszenicy regularny kolisty zarys z zaznaczonym centrum. W trakcie penetracji powierzchniowej przeprowadzonej w kwietniu 2003 roku, na zaoranym wówczas polu w miejscu uprzednio czytelnego okr gu odcina si od otoczenia obszar z wyraênie ciemnym fototonem, czytelnym dzi ki wyró nikowi wilgotnoêciowemu. Mo e on byç wynikiem wi kszej wilgotnoêci gleby w miejscu o naruszonej strukturze wewn trznej. Obydwa wyró niki: wegetacyjny pozytywny i wilgotnoêciowy, zaobserwowane kolejno w tym samym miejscu na opisywanym stanowisku, mogà wskazywaç, e jest to kurhan kultury ceramiki sznurowej z grobem niszowym. Opisane powy ej odkrycia, jak równie kilka innych b dà podstawà pracy magisterskiej powstajàcej w Instytucie Archeologii UW. Jednym z celów tej pracy jest przeprowadzenie nieinwazyjnych badaƒ na stanowiskach rozpoznanych i zidentyfikowanych dzi ki rekonesansowi lotniczemu. W przypadku grodziska w Pe czyskach b dà to wiercenia sonda owe. W pobliskim Miernowie dla podobnego jak w Krzy u kurhanu badania georadarem. Dla wszystkich stanowisk wykonywana jest seria zdj ç lotniczych z dwu lat, a w przypadku Pe czysk z trzech lat w okresie od wiosny do jesieni. 3. Wnioski wykorzystaç istniejàcy potencja Dotychczasowe doêwiadczenia zebrane w lotniczym rekonesansie archeologicznym, jak równie w procesie interpretacji zdj ç lotniczych pozwalajà mi wyraziç opini, e dla pilota nie zaznajomionego z fotografià lotniczà w archeologii opisywane stanowiska archeologiczne sà tylko naturalnym elementem mozaiki, jakà w Ma opolsce tworzà wàskie i d ugie zagony pól uprawnych. Jako przyk ad nie zauwa ania przez pilotów oczywistych obiektów archeologicznych, oprócz wspomnianego grodziska w Zagórowej, podam jeszcze WiÊlic. Bardzo cz sto w trakcie szkolenia samolotowego instruktorzy wybierali jako jeden z punktów trasy przelotu w aênie WiÊlic. Du a miejscowoêç z koêcio em, po o ona poêród àk nad Nidà. Dla poczàtkujàcego adepta sztuki latania to bardzo wa ne b dzie mu atwiej znaleêç takà miejscowoêç. Ale ani uczeƒ, ani instruktor nie zauwa y grodziska na àce tu przy WiÊlicy, grodziska, które k uje w oczy pilota archeologa (Tabl. IV: B). Mo na nauczyç pilotów rozpoznawania stanowisk archeologicznych poprzez publikacj stosownych artyku ów w czasopismach lotniczych. Inicjatywa ta mo e zaowocowaç powstaniem niema ej kolekcji zdj ç lotniczych. Ale co dalej? Konieczne wydaje si utworzenie oêrodka, WIDAå, NIE WIDAå CZY PILOT MO E ZOSTAå ARCHEOLOGIEM? 323

10 Tabl. III: A. Stradów, gm. Czarnocin. Przebiegajàcy ukowato Êlad za o enia obronnego, czytelny jako pozytywny wyró nik wegetacyjny. Fot. K. Wieczorek, Tabl. III: B. Stradów, gm. Czarnocin. Rozmieszczenie i uk ad za o eƒ obronnych (wa y i fosy) w oparciu o dotychczasowe ustalenia (wed ug Poleskiego 1996 a, b, c, d) oraz wst pnà interpretacj zdj ç lotniczych, wykonanych przez autora w latach w latach (e). Legenda: a wa y widoczne w terenie; b domniemany przebieg wa ów; c fosy widoczne; d domniemany przebieg fos; e szkic przebiegu fos na podstawie analizy zdj ç lotniczych. Oprac. K. Wieczorek.

11 Tabl. IV: A. Krzy, gm. Czarnocin. Wyró nik roêlinny ujawniajàcy kurhan (byç mo e KCSz). Fot. K. Wieczorek, Tabl. IV: B. WiÊlica, gm. WiÊlica z grodziskiem wczesnoêredniowiecznym w sàsiedztwie. Fot. K. Wieczorek,

12 do którego piloci mogliby przesy aç zdj cia i informacje o swoich odkryciach. Dobrze uk adajàca si wspó praca pilotów i archeologów mo e spowodowaç, e szybko nadrobimy zaleg oêci w polskiej archeologii lotniczej. Bibliografia Dàbrowska E Wielkie grody dorzecza górnej Wis y. Wroc aw: Ossolineum. Deuel L Lot w przesz oêç. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe. Grabowski A Historyczny opis miasta Krakowa i jego okolic. Kraków: Drukarnia J. Mateckiego. Kobyliƒski Z. (red.) Krajobraz archeologiczny. Warszawa: Res Publica Multiethnica. Okupny B Fotografia lotnicza w archeologii. Uwagi metodyczne, [w:] Nauki przyrodnicze i fotografia lotnicza w archeologii, (red.) W. Âmigielski. Poznaƒ: Muzeum Archeologiczne wpoznaniu, Poleski J Grody plemienne i wczesnopaƒstwowe w Ma opolsce, [w:] Poczàtki sàsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-s owackie w Êredniowieczu, (red.) M. Parczewski. Rzeszów: Muzeum Okr gowe w Rzeszowie, Wieczorek K Stanowiska archeologiczne w Pe czyskach w Êwietle AZP i zdj ç lotniczych. Warszawa: Instytut Archeologii UW (maszynopis pracy licencjackiej). Krzysztof Wieczorek See it or see it not can a pilot be an archaeologist? Summary All the information is thanks to many hours of flight over Ma opolska. Surprisingly enough, more is discovered after books on the subject of aerial photography are read. The same view looks different to an ordinary pilot and to a pilot who has some knowledge of field archaeology. All these opinions and reflections are in the author s bachelor degree thesis. There is a full description of the remaining ramparts of a defensive system placed in Pe czyska and Stradów. More information about these places and additional exploration of the above is in the author s Master thesis. For this thesis about 400 aerial photos were carried out. The most interesting were the ramparts in Stradów and tumuluses in Krzy and Miernów which were presented in the thesis. They show previously unknown archaeological sites or extend the knowledge about site features which are already known. In the case of Stradów they changed our knowledge about the archaeological site. After having analysed the photos of Stradów it turned out that the site area was extended from 25 to 50 hectares. The author would like to emphasise just how important it is for a pilot to have some archaeological knowledge in the analyses of aerial photography. Captions: Fig. 1. Stronghold in Stradów according to Jacek Poleski (1996). Legend: a ramparts; b reconstruction of location of stronghold ramparts on the basis of surface prospection and aerial photographs analysis; c moats; d, e archaeological trenches; f location of moats defined on the basis of aerial photographs analysis (according to E. Dàbrowska, U. Maj and H. Zoll-Adamikowa with help from J. Poleski and the analysis of his aerial photographs) Plate I: A. D ubnia valley in Zagórowa, Olkusz Dist. Photo: K. Wieczorek, Plate I: B. Medieval stronghold in Zagórowa, Olkusz Dist. Photo: K. Wieczorek, Plate II: A. Medieval stronghold in Pe czyska, Piƒczów Dist. with the adjacent defensive foundations showing up as a cropmark. Photo: K. Wieczorek, VI: OD ZDJ å LOTNICZYCH DO WIELOASPEKTOWYCH I ZINTEGROWANYCH BADA : DOROBEK I

13 Plate II: B. The general view of the settlement complex in Stradów, Kazimierza Wielka Dist. with the large stronghold in the centre and the course of the newly discovered moat to the right of the stronghold. Photo: K. Wieczorek, Plate III: A. Stradów, Kazimierza Wielka Dist. The curved course of the defensive foundations appears as a positive cropmark. Photo: K. Wieczorek, Plate III: B. Stradów, Kazimierza Wielka Dist. Arrangement of defensive foundations (ramparts and moats) based on the findings to-date (according to Poleski 1996 a, b, c, d) and the preliminary interpretation of the aerial photographs taken by the author in (e). Legend: a ramparts visible in the area; b probable location of ramparts; c visible moats; d probable course of moats; e sketch of the moat course on the basis of aerial photographs (by K. Wieczorek). Plate IV: A. Krzy, Kazimierza Wielka Dist. Cropmark indicating a barrow (possibly the Corded Ware Culture). Photo: K. Wieczorek, Plate IV: B. WiÊlica, Busko Zdrój Dist. and the neighbouring medieval stronghold. Photo: K. Wieczorek, WIDAå, NIE WIDAå CZY PILOT MO E ZOSTAå ARCHEOLOGIEM? 325