Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii

Transkrypt

1 INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE POZNA SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii REDAKCJA JACEK NOWAKOWSKI ANDRZEJ PRINKE W ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI POZNA 2005

2 ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin and what next? Aerial photographs in Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005, pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN Polish text with English summaries and captions. These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies. Recenzenci: prof. dr hab. Bogus aw Gediga prof. dr hab. S awomir Kadrow Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski 2005 Copyright by Authors Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dziekana Wydzia u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future (Ref. No / CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture Adjustacja streszczeƒ i t umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska Sk ad i amanie: ad rem, Poznaƒ Jacek Tomczak Projekt ok adki: Jolanta i Konrad Królowie ISBN Wydawca: ul. S owiaƒska 38A/ Poznaƒ tel./fax +48 / adrem@echostar.pl

3 Spis treêci Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej Cz Êç I: Troch historii czy tylko Biskupin? Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka próba podsumowania Lidia uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie? Dariusz Krasnod bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj ciami lotniczymi z lat Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji zdj ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej Cz Êç II: Zdj cia lotnicze i technologia S awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych Jerzy Mia dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu ekologicznego, poddanego antropopresji Jerzy Mia dun, Wst pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym Cz Êç III: Problemy z interpretacjà Lidia uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien interpretowaç zdj cia lotnicze s ów kilka Andrzej Kijowski, Stefan ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t o dla archeologicznej interpretacji zdj ç lotniczych Krzysztof Maciejewski, Wró enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne Cz Êç IV: Archiwizacja i udost pnianie zdj ç lotniczych w archeologii Wies aw St pieƒ, Karta obserwacji terenu z góry Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia uk, APh_Max baza danych o zdj ciach lotniczych dla potrzeb archeologii Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski, WczesnoÊredniowieczne za o enia obronne w Polsce pó nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej Cz Êç V: Zdj cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach, Archeologia niedestrukcyjna w pó nocno-wschodniej Polsce Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki, Weryfikacja terenowa zdj ç lotniczych Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che miƒskiej. Pierwsze doêwiadczenia, mo liwoêci, perspektywy Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz, Archeologiczny zwiad lotniczy wzd u trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego

4 Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym na przyk adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4) Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku Cz Êç VI: Od zdj ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ: dorobek i perspektywy Andrzej M. Wyrwa, Zdj cia lotnicze w ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza Krzysztof Maciejewski, W odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdj cia lotnicze oczekiwania i mo liwoêci Kazimierz Grà awski, Zdj cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy Dariusz Krasnod bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç czy pilot mo e zostaç archeologiem? Marcin Dziewanowski, Lidia uk, Zaleg oêci nie do odrobienia? Przyczynek do przydatnoêci zdj ç lotniczych w badaniach terenowych na przyk adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie Rafa Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz uchowa Mi osz Giersz, Maciej S omczyƒski, Mariusz Zió kowski, Archeologia lotnicza w polskich badaniach archeologicznych w Andach Violetta Julkowska, W odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz oêç! Zdj cia lotnicze w dydaktyce historii Cz Êç VII: Zdj cia lotnicze i krajobraz kulturowy Wies aw St pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego Cz Êç VIII: Jak si to robi w Europie? Robert Bewley, Archeologia lotnicza kilka myêli na przysz oêç Rog Palmer, Dlaczego niezb dna jest interpretacja zdj ç lotniczych i wykonywanie map? Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech z historii badaƒ Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku: integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S owacji Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie Juris Urtāns, Fotografia lotnicza w archeologii na otwie Indeks nazw osobowych Indeks nazw geograficznych Lista adresowa autorów

5 Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski WczesnoÊredniowieczne za o enia obronne w Polsce pó nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej 1. Uwagi wst pne Archeolodzy w Polsce od lat 70. XX wieku wypracowali system zbierania i przechowywania danych o stanowiskach archeologicznych zwany Archeologiczne Zdj cie Polski (np. Jaskanis 1996). Do dziê zrealizowano oko o 80-85% programu, czyli taka powierzchnia Polski zosta a poddana systematycznej prospekcji terenowej. Zasadniczà metodà (a w aêciwie jedynà) zastosowanà w tym programie by y badania powierzchniowe. Szacuje si, e badania te doprowadzi y do odkrycia ponad stanowisk archeologicznych. Taka liczba stanowisk oraz zespo u danych opisujàcych je stanowi powa ne wyzwanie dla archeologów. Dotychczasowy sposób zapisu, przechowywania i udost pniania danych jest doêç tradycyjny i nie u atwia pracy korzystajàcym, w tym s u bom konserwatorskim. Niezb dne sta o si korzystanie z komputerowych baz danych. Jednà z takich propozycji jest program komputerowy AZP_Max (np. Prinke 1992; 1997), przygotowany w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu. Wyniki badaƒ powierzchniowych to tylko jedna grupa informacji dotyczàcych stanowisk archeologicznych, tymczasem w programie AZP w praktyce zrezygnowano z wykorzystania zdj ç lotniczych (por. Kobyliƒski 1999). Nie oznacza to jednak, e w Polsce od lat 70. XX wieku w ogóle nie wykonywano zdj ç lotniczych dla celów archeologicznych. Ró ne inicjatywy podejmowane w ró nych cz Êciach kraju co prawda nie by y w aden sposób koordynowane (np. Ràczkowski 1995; 1998; Okupny 1998; Kobyliƒski 1999; Barford 2000), ale pozwoli y na uzyskanie znaczàcego ju zasobu zdj ç stanowisk archeologicznych. DziÊ coraz cz Êciej zwraca si uwag na przydatnoêç tej formy dokumentacji, zarówno w procedurach badawczych, jak i w dzia aniach konserwatorskich. Rodzi si zatem pilna potrzeba opracowania takich narz dzi, które pozwolà na szybkie, sprawne i efektywne korzystanie z istniejàcego zasobu danych o stanowiskach archeologicznych, wzbogaconych o informacje dotyczàce zdj ç lotniczych. Takà propozycjà jest przygotowywany System Informacji Archeologicznej (SIA). Na etapie pilota owym obejmuje on wybranà kategori stanowisk archeologicznych, czyli wczesnoêredniowieczne obiekty obronne w Polsce pó nocno-wschodniej. Opracowanie jest propozycjà systemu informacji o stanowiskach archeologicznych i ich zdj ciach lotniczych, wykonanych w latach , jako elementu badaƒ weryfikacyjnych wa niejszych stanowisk archeologicznych Polski pó nocno-wschodniej (Mia dun, Mirkowska 2001a; 2001b). Zdj cia wykonano we wszystkich znanych w fotogrametrii i teledetekcji technikach 1. Mia- y one s u yç celom poszukiwawczo-odkrywczym oraz dokumentacyjnym i ilustracyjnym. 1 Zdj cia wykonywano na materia ach czarno-bia ych panchromatycznych i w podczerwieni oraz barwnych w barwach naturalnych i w podczerwieni. Stosowano równie techniki wielospektralne. 193

6 Skonstruowanie spójnego systemu informacji archeologicznej, powiàzanego przez Internet z innymi systemami i bazami danych staje si dziê coraz powszechniejszà praktykà (Murray, Dixon 1995; Murray 2002; Prinke 2002). Podobnie coraz bardziej potrzebne jest umieszczanie w tym systemie danych fotogrametrycznych i teledetekcyjnych. Praca nad przygotowaniem za o eƒ SIA wiàza a si z rozstrzygni ciem kilku istotnych problemów dotyczàcych dwóch grup zagadnieƒ. Pierwsza grupa wàtpliwoêci dotyczy a rozstrzygni ç z zakresu doboru i dostosowania okreêlonej technologii informatycznej. Druga grupa wiàza a si z zakresem i formà udost pnienia informacji archeologicznych. 2. Technologia informatyczna 2.1. Za o enia wst pne Systemy komputerowe àczàce dane pochodzàce z ró nych êróde powsta y ju w latach 60. XX wieku. Nazwano je Geograficznymi Systemami Informacyjnymi (GIS) i poczàtkowo wykorzystywane by y w rolnictwie i leênictwie (Bernhardsen 1992; Gaêdzicki 1990; Star, Estes 1990; Urbaƒski 1997; Widacki 1997). Obecnie stosowane sà szeroko w wielu dziedzinach gospodarki i nauki. W badaniach archeologicznych, mimo nielicznych polskich przyk adów (np. Dernoga, Nowakowski, Prinke 2002), ich rola nabiera coraz wi kszego znaczenia. Informacja archeologiczna nie powinna byç jedynie zbiorem niezb dnych danych. Powinien to byç system oparty na wspólnie przyj tych normach poszukiwania, gromadzenia, aktualizacji i udost pniania informacji. System informacji archeologicznej wià e przede wszystkim wykorzystanie wspólnych narz dzi pracy, zw aszcza komputerowych baz danych. Informacja archeologiczna pojmowana jako baza danych ma licznych odbiorców oraz licznych twórców. Tylko zgodna systematyczna wspó praca dostarczajàcych informacji oraz umiej tnoêç reagowania na zapotrzebowania odbiorców, poparta ukierunkowanymi i przemyêlanymi dzia aniami, mo e doprowadziç do realizacji takiego systemu. Opracowanie i umieszczenie w Internecie proponowanego tu systemu b dzie mia o du y wp yw na wymian informacji archeologicznych, podejmowanie wspólnych projektów badawczych oraz zarzàdzanie i ochron dziedzictwa archeologicznego. Jednak konieczne jest równie istnienie stacjonarnej wersji systemu. Wersja ta powinna si znajdowaç na komputerze wy àczonym z sieci. Zabezpieczy to dane przed hakerami i zagwarantuje niezawodnoêç i szybkoêç dzia ania. Nawet optymalna konfiguracja sk adników sytemu internetowego nie zabezpieczy u ytkowników przed awariami na àczach lub przecià eniem sieci. Dlatego instytucje chcàce profesjonalnie korzystaç z zasobów tego systemu powinny posiadaç, oprócz dost pu do systemu internetowego, stacjonarnà wersj programu. Ka da instytucja uczestniczàca w projekcie posiada aby tylko cz Êç danych systemu, dotyczàcych wst pnie zadeklarowanego zakresu zainteresowania. Centralna baza danych umieszczona b dzie na serwerze zarzàdzanym przez wyspecjalizowanà instytucj. Dzisiaj autorzy nie potrafià wskazaç takiej instytucji, poniewa jest to projekt wst pny, wymagajàcy szerokich konsultacji i nak adów finansowych Projekt aplikacji przyj tych rozwiàzaƒ informatycznych WÊród wielu technologii programistycznych dla WWW (World Wide Web), do udost pniania w Internecie, wybrano technologi Active Server Pages (Mitchell 2001; Reselman 2001). Technologia ASP wydaje si byç tu najw aêciwsza, poniewa : ASP uzupe nia skrypty dzia ajàce po stronie przeglàdarki, projekty opracowane z wykorzystaniem ASP nie wymagajà kompilacji, ASP chroni opatentowane algorytmy i informacje, pliki ASP zapewniajà niezale ny od przeglàdarki dost p do serwerowych aplikacji internetowych, dzi ki czemu twórcy systemu nie muszà si troszczyç o to, jakie elementy specyficzne dla danej przeglàdarki zosta y zainstalowane u klienta (Hettihewa 1999; Ladd, O Donnel 2000). 194 IV: ARCHIWIZACJA I UDOST PNIANIE ZDJ å LOTNICZYCH W ARCHEOLOGII

7 Ponadto technologia ASP jest rekomendowana przez twórców programu GeoMedia Web Map (Intergraph 1999). Active Server Pages (ASP) jest skryptowym Êrodowiskiem programistycznym, zintegrowanym z Microsoft IIS (Internet Information Server), które mo na wykorzystaç do tworzenia zarówno prostych, dynamicznych stron WWW, jak i zaawansowanych aplikacji opartych o bazy danych, dla których interfejsem u ytkownika jest przeglàdarka internetowa. Strony ASP sà kompozycjà elementów j zyka HTML, tekstu i komend j zyka skryptowego. Wykonywane sà w ca oêci na serwerze WWW (tzw. server-side scripting). Gdy u ytkownik klika w przeglàdarce na àcze do strony ASP, serwer przetwarza polecenia skryptu i wysy a do przeglàdarki gotowà stron, zawierajàcà ju tylko czysty format HTML. Dzi ki temu ca y ci ar przetwarzania pozostaje na serwerze, gdzie dodatkowo, przy wykorzystaniu ActiveX, skrypty ASP mogà komunikowaç si z bazami danych oraz wykonywaç inne zadania, wymagajàce du ej mocy lub centralnego przetwarzania. Kolekcja danych umieszczona w okreêlony sposób w strukturach wed ug jakiegoê schematu jest nazywana bazà danych (Muraszkiewicz, Rybiƒski 1993). Bazà danych jest zbiór danych w postaci tabel oraz narz dzi stosowanych do gromadzenia, przekszta cania i wyszukiwania danych: tabelà w bazie danych jest zbiór rekordów opisujàcych obiekty w ujednolicony sposób i zawierajàcych informacje o nich, rekord to pojedynczy wiersz w tabeli, polem natomiast jest najmniejsza cz Êç rekordu, która przechowuje pojedyncze dane. W projekcie za o ono wykorzystanie systemu zarzàdzania relacyjnà bazà danych MySQL, zaprojektowanego do odnajdywania i gromadzenia informacji w Internecie. MySQL zawiera serwer SQL, programy klienta udost pniajàce serwer, narz dzia administracyjne oraz interfejs programistyczny, pozwalajàcy na pisanie w asnych programów. Do najwi kszych zalet MySQL mo na zaliczyç: szybkoêç (programiêci twierdzà, e jest najszybszà dost pnà bazà danych), atwoêç u ycia (jest wysokowydajnym, ale wzgl dnie prostym systemem baz danych i o wiele mniej skomplikowanym do instalacji i administracji ni du e systemy), koszty (jest bezp atny dla wi kszoêci domowych u ytkowników), mo liwoêci (wielu klientów mo e si po àczyç z serwerem w tym samym czasie i u ywaç wielu baz danych jednoczeênie; mo na uzyskiwaç dost p do MySQL w sposób interakcyjny przy u yciu wielu interfejsów, które pozwalajà na wydawanie zapytaƒ i przeglàdanie ich rezultatów), wykorzystanie w sieci WWW i bezpieczeƒstwo (jest w pe ni sieciowym produktem i do baz danych mo na uzyskiwaç dost p z ka dego miejsca w Internecie, mo na dzieliç si danymi z kimkolwiek i gdziekolwiek; ma on wbudowane mechanizmy kontroli dost pu), przenoênoêç (mo na uruchomiç go na wielu platformach i systemach). Dla ilustracji dzia ania tego projektu stworzyliêmy praktyczny przyk ad witryny umieszczonej w Internecie pod adresem Sposób nawigacji oparto na odsy aczach zagnie d onych w zmapowanych fragmentach zobrazowaƒ satelitarnych. Poszukiwanie informacji o stanowisku archeologicznym mo e odbywaç si (Tabl. I: A): przez lokalizacj stanowiska w powiecie, gminie, obr bie (lub miejscowoêci), w wyniku przechodzenia przez kolejne strony, przez wpisanie numeru obszaru AZP, przez podanie wspó rz dnych X, Y lewego górnego i prawego dolnego naro nika prostokàta ograniczajàcego przeszukiwanà powierzchni, przez klikanie w çwiartki zobrazowania satelitarnego, umo liwiajàce przechodzenie przez cztery kolejne poziomy piramidy powi kszeƒ (Tabl. I: B); klikajàc na ostatnim poziomie w zmapowany rejon (Tabl. II: A), u ytkownik otrzymuje odsy acz do galerii zdj ç lotniczych (Tabl. II: B) i kart bazy danych. Projekt przewiduje organizacj bazy danych tak, aby mog a korzystaç z zasobów zainteresowanych u ytkowników systemu, danych AZP i GIS. WCZESNOÂREDNIOWIECZNE ZA O ENIA OBRONNE W POLSCE PÓ NOCNO-WSCHODNIEJ 195

8 3. Informacja archeologiczna: zagro enia, ograniczenia i mo liwoêci Problemy dotyczàce informatycznych aspektów zwiàzanych z bazà danych automatycznie postawi y kwesti zakresu informacji archeologicznej udost pnionej w ten sposób. Z jednej strony jest to sprawa ewentualnego udost pniania informacji m.in. równie poszukiwaczom skarbów i tym samym nara anie stanowisk archeologicznych na zniszczenie, a z drugiej zagadnienie adekwatnoêci informacji archeologicznej. Kwestionariusz pytaƒ zawarty na Karcie Ewidencyjnej Stanowiska Archeologicznego reprezentuje sposób myêlenia polskich archeologów w po owie lat 70. XX wieku. DziÊ dla wielu mo e on byç nie do zaakceptowania. RównoczeÊnie istniejàce dane, powsta- e wed ug okreêlonego schematu, wp ywajà na sposób myêlenia obecnych u ytkowników i w sposób istotny ograniczajà mo liwoêci ich wykorzystania. Pierwszy problem jest niewàtpliwie bardzo istotny i cz sto dyskutowany, szczególnie w Êrodowiskach s u b konserwatorskich (np. Brzeziƒski, Kobyliƒski 1999). Generalnie rysuje si tendencja do ograniczania dost pu do danych archeologicznych, choç w wielu krajach europejskich trend jest zdecydowanie odwrotny. Prawdopodobnie ju wkrótce i w Polsce pojawi si potrzeba szerszego udost pniania danych archeologicznych. W zwiàzku z tym, w proponowanym projekcie dost pu do danych przez Internet wprowadzona zostanie zasada rejestrowania wszystkich u ytkowników. Z pewnoêcià nie rozwià e to wszystkich problemów, ale stworzy warunki kontroli. Z perspektywy potrzeb naukowych (choç równie konserwatorskich) problem struktury bazy danych wydaje si szczególnie istotny. Przez wiele dziesiàtków lat archeolodzy yli w przekonaniu, e mo liwe jest stworzenie takiej bazy danych, która obejmie wszystkie niezb dne informacje wykorzystywane w procedurach badawczych. Procesualna refleksja nad klasyfikacjà w sposób istotny zmodyfikowa a ten sposób myêlenia. Wed ug archeologów procesualnych nale y dà yç do ujmowania, za pomocà klasyfikacji, sensów i znaczeƒ kulturowych wewnàtrz systemu kulturowego (np. Minta-Tworzowska 1994). Oznacza to, e wytwory i zjawiska mogà byç klasyfikowane w ró norodny sposób, w zale noêci od podj tego problemu czy przyj tej hipotezy badawczej, odnoszàcych si do zjawisk zachodzàcych wewnàtrz kultury. Pojawi si zatem istotny problem po àczenia tendencji uniwersalistycznych w podejêciu do klasyfikacji a potrzebà budowania klasyfikacji nastawionych na rozwiàzywanie problemu badawczego. Baza danych archeologicznych (uzupe niona o informacje o zdj ciach lotniczych Tabl. III: A) jest takà formà klasyfikacji, która w za o eniu powinna mieç charakter uniwersalny. Ta jej cecha jednak ogranicza mo liwoêci wykorzystania jej w badaniach naukowych lub przy waloryzacji stanowisk w ich ochronie. Z problemem takim spotkali si autorzy klasyfikacji b dàcej podstawà bazy danych o stanowiskach archeologicznych identyfikowanych w oparciu o zdj cia lotnicze w Anglii (Edis, MacLeod, Bewley 1989). Szeroka dyskusja, jaka si rozp ta a wokó tej propozycji (Palmer 1991; Hingley 1991; Bewley 1991; Horne, MacLeod 1991; Startin 1991) pokaza a, jak rozbie ne sà oczekiwania w stosunku do baz danych i ich struktury. Wnioskiem z tej dyskusji jest stwierdzenie, e klasyfikacje uniwersalne majà swoje istotne mankamenty. Jednym z nich jest prowadzenie do redukcji informacji, które przy realizacji projektów badawczych i budowaniu aspektowych klasyfikacji mogà byç nie do odzyskania (por. Lang 2000). Tym samym te proponowany standard, w pewnym sensie, wp ywa na podejmowane problemy badawcze i sposób ich rozwiàzywania. Uniwersalna baza danych jest te swego rodzaju filtrem informacji. Z takà sytuacjà mamy do czynienia równie w przypadku bazy danych AZP. DziÊ ograniczenia wynikajàce z AZP wydajà si byç nie do pokonania. W aêciwie ka dy, kto chcia by inaczej podejêç do wielu problemów badawczych czy nawet konserwator potrzebujàcy okreêlonych informacji niezb dnych dla ochrony dziedzictwa archeologicznego zmuszony jest do ponownego przeprowadzenia badaƒ i rejestracji danych innego rodzaju. Kwestionariusz pytaƒ AZP oraz standardy jego realizacji powodujà, e pewnych ograniczeƒ ju si nie pokona. A jednak chcielibyêmy zaproponowaç w SIA takie rozwiàzania, które choçby cz Êciowo te wspomniane ograniczenia mog yby prze amaç. 196 IV: ARCHIWIZACJA I UDOST PNIANIE ZDJ å LOTNICZYCH W ARCHEOLOGII

9 4. U ytkownik i konstruowanie informacji Proponowany system b dzie wspó pracowa z bazà danych AZP (ryc. 1) oraz systemem GIS, ale równoczeênie zostanie wzbogacony o mo liwoêç wykonywania pomiarów ró nych parametrów przestrzennych obiektów. B dzie to mo liwe dzi ki wykorzystaniu zdj ç pionowych (Paszotta 2003). W internetowej witrynie ju dziê mo na wykonaç kilka prostych pomiarów na zdj ciach lotniczych (nie sà to zdj cia dotyczàce obiektów archeologicznych! Tabl. III: B). Prezentowany tam projekt badawczy proponuje rozwiàzania takich problemów, jak: po stronie serwera bez udzia u operatora: wybór fragmentów obrazów cyfrowych i utworzenie nowych zbiorów, odszukanie potrzebnych informacji o zdj ciach (w tym elementy orientacji), przes anie tych danych do klienta; rozwiàzanie zadaƒ fotogrametrycznych z wykorzystaniem Internetu: wyznaczenie wspó rz dnych terenowych X, Y, Z punktu na podstawie wskazanych punktów homologicznych, wyznaczenie wspó rz dnych terenowych X, Y, Z punktu na podstawie wskazanych punktów homologicznych metodà matchingu, wyznaczenie wspó rz dnych punktów w siatce wspó rz dnych terenowych dla potrzeb budowy numerycznego modelu terenu. Wybierajàc miejsce na ortofotomapie oraz u ywajàc przycisków Zamawiam i Pobieram, mo na otrzymaç wybrany fragment ortofotomapy z mo liwoêcià pomiaru wspó rz dnych w uk adzie 1992 (Tabl. IV: A). Ryc. 1. Karta katalogowa stanowiska archeologicznego w bazie danych. WCZESNOÂREDNIOWIECZNE ZA O ENIA OBRONNE W POLSCE PÓ NOCNO-WSCHODNIEJ 197

10 Z galerii zdj ç na innej stronie witryny u ytkownik mo e wybraç interesujàce go zdj cie przez klikni cie lewym przyciskiem myszki w jego miniatur. Otworzy si nowe okno. W nowym oknie nale y wykonaç cykl operacji: wpisaç swój login w polu login, wskazaç lewym klawiszem myszki punkt na zdj ciu, który ma si znaleêç w centrum wygenerowanego obrazu lub którego wspó rz dne chcemy pomierzyç, wybraç potrzebne powi kszenie w okienku Scale 1:1 klinàç order the left w celu zamówienia powi kszenia; wówczas otworzy si nowe okno Imagegenerator, gdy w nowym oknie wyêwietlony zostanie komunikat o wygenerowaniu àdanego obrazu, mo na je zamknàç, kliknàç get, by wyêwietliç obraz. Operacje te mo na powtarzaç wielokrotnie. W przypadku pomiaru wspó rz dnych nale y identyczny cykl operacji przeprowadziç na zdj ciu prawym, do którego mo na przejêç klikajàc na left 1:x. Pomiar wspó rz dnych b dzie skuteczny, gdy na lewym i prawym zdj ciu zostanie wskazany zbli ony obszar. Pe ny pomiar osiàgniemy po dokonaniu operacji: klikni cie w przycisk matching, klikni cie w przycisk X, Y, Z. System posiada równie opcj pomiaru powierzchni wewnàtrz zadanego poligonu (Tabl. IV: B). Dzi ki takim mo liwoêciom u ytkownik mo e samodzielnie wygenerowaç cyfrowy model terenu, i to uwzgl dniajàc te elementy, które sà dla niego istotne z punktu widzenia celu badawczego. Dysponujàc serià zdj ç pionowych wykonanych w ró nych latach, mo liwe jest przeprowadzenie pomiarów zmian, jakie zachodzà na stanowisku i w jego bezpoêrednim sàsiedztwie. Dalszym mo liwym rozwini ciem tej opcji jest wykorzystanie zrektyfikowanych zdj ç ukoênych (por. Scollar 2002). Ponadto u ytkownik mo e przeprowadziç dowolne pomiary w obr bie i wokó stanowiska. W ten sposób staje si niezale ny w stosunku do istniejàcych ju informacji zawartych w bazie danych. Istotnym aspektem projektu jest równie mo liwoêç tworzenia przez u ytkownika trójwymiarowych obrazów obiektów obronnych oraz animacji komputerowej. 5. Wnioski Zaproponowany System Informacji Archeologicznej jest pilota owym projektem zbudowania bazy danych o stanowiskach archeologicznych i ich zdj ciach lotniczych. Wykorzystuje zasoby informacyjne, wynikajàce ze zrealizowanego ju programu AZP, ale równie stwarza mo liwoêci pokonania ograniczeƒ wynikajàcych z tego programu. Wa nym elementem jest stworzenie warunków do kreowania w asnego kwestionariusza pytaƒ, wykraczajàcego zdecydowanie poza informacje zawarte w bazie danych. To w aênie powiàzanie zdj ç lotniczych z tak skonstruowanymi mo liwoêciami bazy danych uniezale nia w pewnym stopniu u ytkowników od obowiàzujàcego w latach 70. XX wieku sposobu myêlenia archeologów. Bibliografia Barford P The Development of Archaeological Aerial Photography in Poland an Annotated Bibliography. Adres internetowy: Bernhardsen T Geographic Information System. Arendal: VIAK IT & Norwegian Mapping Authority. Bewley R Real archaeology or misunderstanding MORPH?, AARGnews 3: Brzeziƒski W., Kobyliƒski Z. (red.) Wykrywacze metali a archeologia. Warszawa: Generalny Konserwator Zabytków, SNAP. 198 IV: ARCHIWIZACJA I UDOST PNIANIE ZDJ å LOTNICZYCH W ARCHEOLOGII

11 Dernoga M., Nowakowski J., Prinke A Archaeological heritage management in the Information Age: GIS applications and air photography processing in Wielkopolska (Greater Poland), [w:] Aerial Archaeology Developing Future Practice, (red.) R. Bewley, W. Ràczkowski. Amsterdam: IOS Press, Edis J., MacLoad D., Bewley R An archaeologist s guide to classification of cropmarks and soilmarks, Antiquity 63 (238): Gaêdzicki J Systemy informacji przestrzennej. Warszawa, Wroc aw: Paƒstwowe Przedsi biorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. Eugeniusza Romera. Hingley R The Purpose of Crop Mark Analysis, AARGnews 2: Horne P., MacLeod D The Classification Game, AARGnews 3: Intergraph GeoMedia Web Map Getting Started. Huntsville, Alabama: Intergraph Corporation. Jaskanis D. (red.) Archeologiczne Zdj cie Polski metoda i doêwiadczenia. Próba oceny. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki. Kobyliƒski Z Siedemdziesiàt lat archeologii lotniczej w Polsce, Âwiatowit 1 (nowa seria), fasc. B, Ladd E., O Donnell J JavaScript CGI, VBScript. Warszawa: Lynx-SFT. Lang N Beyond the Map: harmonising research and Cultural Resource Management, [w:] Beyond the Map: Archaeology and Spatial Technologies, (red.) G. Lock. Amsterdam: IOS Press, Mia dun J., Mirkowska I. 2001a. Grodziska pó nocno-wschodniego Mazowsza na zdj ciach lotniczych, Z otch ani wieków 56 (1-2): Mia dun J., Mirkowska I. 2001b. Wybrane grodziska Jaçwingów widziane z lotu ptaka, Z otch ani wieków 56 (3): Minta-Tworzowska D Klasyfikacja w archeologii jako proces wyra ania wyników badaƒ, hipotez oraz teorii archeologicznych, Poznaƒ: Wydawnictwo Naukowe UAM. Mitchell S ASP 3.0 dla ka dego. Gliwice: Helion. Muraszkiewicz M., Rybiƒski H Bazy danych. Warszawa: Akademicka Oficyna Wydawnicza. Murray D. M The integration of data sources, [w:] Mapping the Future of the Past. Managing the Spatial Dimension of the European Archaeological Resource, (red.) L. García Sanjuán, D. W. Wheatley. Sevilla: Universidad de Sevilla, Murray D. M., Dixon P. J Geographic Information System for RCAHMS Monuments on Record, RCAHMS Annual Review : Okupny B Fotografia lotnicza w archeologii. Uwagi metodyczne, [w:] Nauki przyrodnicze i fotografia lotnicza w archeologii, (red.) W. Âmigielski. Poznaƒ: Muzeum Archeologiczne wpoznaniu, Palmer R Approaches to Classification, AARGnews 2: Paszotta Z Sprawozdanie z projektu badawczego nr 8 T12E Badanie mo liwoêci przetwarzania lotniczych obrazów cyfrowych przekazywanych za pomocà Internetu. Olsztyn: Uniwersytet Warmiƒsko-Mazurski (maszynopis). Prinke A Polish National Record of Archaeological Sites: A Computerization, [w:] Sites & Monuments. National Archaeological Records, (red.) C. U. Larsen. Copenhagen: The National Museum of Denmark, Prinke A AZP_Fox. Program do obs ugi komputerowej bazy danych o stanowiskach archeologicznych. Wprowadzanie danych. Poznaƒ: Muzeum Archeologiczne w Poznaniu. Prinke A Introducing information technology to archaeological resource management: towards a GIS-based SMR of mid-western Poland, [w:] Mapping the Future of the Past. Managing the Spatial Dimension of the European Archaeological Resource, (red.) L. García Sanjuán, D. W. Wheatley. Sevilla: Universidad de Sevilla, 85-96, Ràczkowski W Aerial Archaeology and the Study of Settlement Systems: some examples from the Middle Pomerania (Poland), [w:] Luftbildarchäologie in Ost- und Mitteleuropa. For- WCZESNOÂREDNIOWIECZNE ZA O ENIA OBRONNE W POLSCE PÓ NOCNO-WSCHODNIEJ 199

12 Tabl. I: A. Ekran nawigacyjny, z którego mo na przejêç do warstw informacyjnych wybranego stanowiska archeologicznego. Tabl. I: B. Nawigacj po systemie oparto m.in. na piramidzie powi kszeƒ zobrazowaƒ satelitarnych. Klikajàc w obszar zawierajàcy poszukiwane stanowisko otwiera si nast pne okno z powi kszonà çwiartkà zobrazowania o sta- ym wymiarze 600x800 pix. Czwarty poziom powi kszeƒ uznano za wystarczajàcy do tego, aby mo na by o precyzyjnie wskazaç kursorem szukane stanowisko. Je eli obszar ten posiada dokumentacj fotolotniczà, powinien pojawiç si odsy acz do galerii zdj ç.

13 Tabl. II: A. Ekran najni szego poziomu piramidy powi kszeƒ z odsy aczem do galerii zdj ç stanowiska archeologicznego. Tabl. II: B. Galeria zdj ç lotniczych stanowisk archeologicznych. Klikni cie lewym przyciskiem myszki w miniatur zdj cia otwiera okienko z powi kszeniem.

14 schungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, (red.) J. Kunow. Potsdam: Brandenburgisches Landesmuseum für Ur- und Frühgeschichte, Ràczkowski W Ikara czy Dedala przypadek?: zdj cia lotnicze w archeologii Pomorza, [w:] Acta Archaeologica Pomoranica, vol. I: XII Konferencja Pomorzoznawcza, (red.) M. Dworaczyk, P. Krajewski, E. Wilgocki. Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Reselman B Active Server Pages 3.0. Warszawa: Mikom. Scollar I Making things look vertical, [w:] Aerial Archaeology Developing Future Practice, (red.) R. Bewley, W. Ràczkowski. Amsterdam: IOS Press, Star J., Estes J Geographic Information Systems: An Introduction. London: Prentice-Hall. Startin B The classification of sites discovered through aerial photography: Why bother?, AARGnews 3: 7-8. Urbaƒski J Zrozumieç GIS: analiza informacji przestrzennej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Widacki W Wprowadzenie do Systemów Informacji Geograficznej. Kraków: Wydawnictwo TEXT. Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski Early medieval fortified sites in north-eastern Poland a proposal for an archaeological information system Summary Ever since the 1970s, archaeologists in Poland have been working on a system of data gathering and storage of archaeological sites called the Polish Archaeological Record (AZP). Up to the present time, approximately 80-85% of this programme has been completed, i.e. such an area of Poland has been covered by systematic field-walking. The basic and, in reality, only method used in this programme was field-walking survey. It has been estimated that this research has led to the discovery of over 500,000 archaeological sites. Such a proliferation of sites and collection of data describing them constitutes a serious challenge for archaeologists. Hitherto employed methods of data recording, storage and data display are quite traditional and hardly simplify the work of those using them, including conservators (not everywhere has the computer program prepared by the Archaeological Museum in Poznaƒ been put to use Azp_Max). Hence there is a great need for the development of such tools to allow the quick and effective use of the existing collection of archaeological site data. One such proposal is the Archaeological Information System, currently being prepared. At the pilot phase, this includes the chosen category of archaeological sites, i.e. Early Medieval defensive structures in north-eastern Poland. Work in preparing AIS foundations was connected with solving several significant problems concerning two groups of questions. The first of these concerned solutions on the scope of choice and adaptation of a given computer technology. The second is connected with the scope and form of making given archaeological information available. Discussion on the choice of a given information technology has resulted in acceptance of the assumption that the proposed database should be broadly available, and not only limited for use by specialists. Hence, making this database available through the Internet is of great importance. Its development and availability through the Internet will greatly influence the exchange of archaeological information and the undertaking of joint research projects. Among the many programming technologies for the WWW (World Wide Web), Active Server Pages is the technology chosen to make this data available through the Internet. Active Server Pages is a scripted programming environment integrated with the Microsoft IIS (Internet Information Server), which can be employed in creating both simple and more complex WWW pages, as well as advanced applications using databases, for which the Internet browser serves as the user s interface. ASP Pages are a composition of HTML language elements, text and commands of script language. They have been made exclusively on the WWW server (so-called server-side scripting). When the user clicks on the hyperlink in the browser to the ASP page, the server transforms the script commands and sends to the page containing the HTML format exclusively. Thanks to this, the whole weight of processing is exclusive- 200 IV: ARCHIWIZACJA I UDOST PNIANIE ZDJ å LOTNICZYCH W ARCHEOLOGII

15 ly the domain of the server, where furthermore, by means of using ActiveX, ASP scripts can communicate with databases as well as perform other assignments requiring high power or central processing. The project also makes use of the MySQL database management system designed to locate and gather Internet information. MySQL contains an SQL server, client programs, making the server available, administrative tools as well as a programmer s interface allowing for the writing of ones own programs. Questions concerning information technology aspects connected with the database automatically query the extent of archaeological information available by such means. On the one hand, it entails the problem of the eventual availability of information, among others to treasure hunters, thus subjecting archaeological sites to possible destruction, while on the other hand, it entails the matter of adequacy of archaeological information. The questionnaire contained in the Archaeological Site Record Card represents the way Polish archaeologists thought in the first half of the 1970s. This may hardly be adequate for many researchers today. At the same time, existing data created according to a given questionnaire influences the way current users think and in a very significant way limit the possibility of their being employed. Hence, the proposed system will be designed to cooperate with the AZP database as well as the GIS system, but at the same time, will be enriched with the potential of performing parameter measurements of various spatial structures. This will be made possible through the use of vertical photographs. A significant aspect of the project is also to allow the user to create an image of a stronghold in three-dimensions as well as making use of computer animation. Captions: Fig. 1. Catalogue card of archaeological site in the database. Plate I: A. Navigational screen from which it is possible to access the information layers of a chosen archaeological site. Plate I: B. Navigation of the system is based on, amongst others, a pyramid of enlargements of satellite images. By clicking on the area which contains the chosen site another window opens with an enlarged quarter image of 600 x 800 pix. The fourth enlargement level is considered enough to indicate the site using the cursor. If this area contains aerial documentation a link to a photo gallery should appear. Plate II: A. Screen at the lowest level of the enlargement pyramid with the photo gallery of archaeological sites link. Plate II: B. Photo gallery of archaeological sites. By clicking the left button on the mouse on the miniature image a larger window with the photograph will open. Plate III: A. Catalogue card of an aerial photograph in the database. Plate III: B. The screen of a system in which it is possible to select and order a fragment of an ortophotomap and take measurements of co-ordinates X, Y in the 1992 system. Plate IV: A. Screen of a system with an interface to choose fragments (enlargements) of photographs and take measurements of co-ordinates X, Y, Z in the 1992 system and the of the surface area within the chosen polygon. Plate IV: B. Screen of system with interface, as in Plate IV: A, with the highlighted polygon and the results of measurements of the surface area within the polygon. WCZESNOÂREDNIOWIECZNE ZA O ENIA OBRONNE W POLSCE PÓ NOCNO-WSCHODNIEJ 201

16 Tabl. III: A. Karta katalogowa zdj cia lotniczego stanowiska archeologicznego w bazie danych. Tabl. III: B. Ekran w systemie, na którym mo na wybraç i zamówiç fragment ortofotomapy oraz pomierzyç wspó rz dne p askie X, Y w uk adzie 1992.

17 Tabl. IV: A. Ekran systemu z inerfejsem do wyboru fragmentu (powi kszenia) zdj cia i pomiaru wspó rz dnych przestrzennych X, Y, Z w uk adzie 1992 oraz pola powierzchni wewnàtrz zadanego poligonu. Tabl. IV: B. Ekran systemu z interfejsem, jak na Tabl. IV: A, z zaznaczonym poligonem i wynikiem pomiaru pola powierzchni wewnàtrz poligonu.