Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii

Transkrypt

1 INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE POZNA SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii REDAKCJA JACEK NOWAKOWSKI ANDRZEJ PRINKE W ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI POZNA 2005

2 ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin and what next? Aerial photographs in Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005, pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN Polish text with English summaries and captions. These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies. Recenzenci: prof. dr hab. Bogus aw Gediga prof. dr hab. S awomir Kadrow Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski 2005 Copyright by Authors Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dziekana Wydzia u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future (Ref. No / CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture Adjustacja streszczeƒ i t umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska Sk ad i amanie: ad rem, Poznaƒ Jacek Tomczak Projekt ok adki: Jolanta i Konrad Królowie ISBN Wydawca: ul. S owiaƒska 38A/ Poznaƒ tel./fax +48 / adrem@echostar.pl

3 Spis treêci Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej Cz Êç I: Troch historii czy tylko Biskupin? Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka próba podsumowania Lidia uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie? Dariusz Krasnod bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj ciami lotniczymi z lat Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji zdj ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej Cz Êç II: Zdj cia lotnicze i technologia S awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych Jerzy Mia dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu ekologicznego, poddanego antropopresji Jerzy Mia dun, Wst pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym Cz Êç III: Problemy z interpretacjà Lidia uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien interpretowaç zdj cia lotnicze s ów kilka Andrzej Kijowski, Stefan ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t o dla archeologicznej interpretacji zdj ç lotniczych Krzysztof Maciejewski, Wró enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne Cz Êç IV: Archiwizacja i udost pnianie zdj ç lotniczych w archeologii Wies aw St pieƒ, Karta obserwacji terenu z góry Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia uk, APh_Max baza danych o zdj ciach lotniczych dla potrzeb archeologii Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski, WczesnoÊredniowieczne za o enia obronne w Polsce pó nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej Cz Êç V: Zdj cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach, Archeologia niedestrukcyjna w pó nocno-wschodniej Polsce Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki, Weryfikacja terenowa zdj ç lotniczych Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che miƒskiej. Pierwsze doêwiadczenia, mo liwoêci, perspektywy Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz, Archeologiczny zwiad lotniczy wzd u trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego

4 Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym na przyk adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4) Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku Cz Êç VI: Od zdj ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ: dorobek i perspektywy Andrzej M. Wyrwa, Zdj cia lotnicze w ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza Krzysztof Maciejewski, W odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdj cia lotnicze oczekiwania i mo liwoêci Kazimierz Grà awski, Zdj cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy Dariusz Krasnod bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç czy pilot mo e zostaç archeologiem? Marcin Dziewanowski, Lidia uk, Zaleg oêci nie do odrobienia? Przyczynek do przydatnoêci zdj ç lotniczych w badaniach terenowych na przyk adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie Rafa Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz uchowa Mi osz Giersz, Maciej S omczyƒski, Mariusz Zió kowski, Archeologia lotnicza w polskich badaniach archeologicznych w Andach Violetta Julkowska, W odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz oêç! Zdj cia lotnicze w dydaktyce historii Cz Êç VII: Zdj cia lotnicze i krajobraz kulturowy Wies aw St pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego Cz Êç VIII: Jak si to robi w Europie? Robert Bewley, Archeologia lotnicza kilka myêli na przysz oêç Rog Palmer, Dlaczego niezb dna jest interpretacja zdj ç lotniczych i wykonywanie map? Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech z historii badaƒ Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku: integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S owacji Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie Juris Urtāns, Fotografia lotnicza w archeologii na otwie Indeks nazw osobowych Indeks nazw geograficznych Lista adresowa autorów

5 Wojciech Piotrowski Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka próba podsumowania 1. Pierwsze lata: W paêdzierniku 2003 roku min a 70 rocznica odkrycia kompleksu stanowisk pradziejowych i wczesnoêredniowiecznych na pó wyspie jeziora Biskupiƒskiego. Reperkusje i znaczenie badaƒ podj tych tam e w roku 1934 stanowià znaczàcy wk ad w histori archeologii polskiej XX stulecia, a i obecnie Biskupin ze swoimi wieloma, wcià nie rozwiàzanymi problemami natury metodologicznej, chronologicznej oraz niepe nym stanem opracowania ogromnego w swej masie materia u zabytkowego, pozostaje w kr gu zainteresowaƒ Êrodowiska archeologicznego. SpoÊród wielu innowacji zastosowanych w trakcie przedwojennych kampanii wykopaliskowych fotografia pe ni a istotnà role od samego poczàtku, nie tylko ze wzgl du na koniecznoêç dokumentowania wyjàtkowych w swym za o eniu i stanie zachowania drewnianych konstrukcji, lecz równie ze wzgl du na popularyzatorski nie pozbawiony walorów estetycznych wydêwi k. W sk adzie pierwszej biskupiƒskiej ekspedycji, która 20 czerwca 1934 roku zawita a drabiniastym wozem przed szko Walentego Szwajcera, obok Zdzis awa Rajewskiego, W adys awa Maciejewskiego, Tadeusza Wieczorowskiego, Feliksa Wydry, Józefa Szuberta, Paw a Nowotnego i kreêlarza Wincentego Wincenciaka znalaz miejsce Wojciech Kóčka archeolog i fotograf zarazem (Piotrowski 1991: 82-83). Wkrótce do àczy do nich Karol Prausmüller, redaktor, fotograf i rysownik Ilustracji Polskiej, która otrzyma a prawo wy àcznoêci na publikowanie reporta y z przebiegu prac wykopaliskowych w Biskupinie. Zdj cia Prausmüllera i Kóčki zdobi y ju pierwsze artyku y J. Kostrzewskiego o biskupiƒskich rozkopywaniach (Kostrzewski 1934a; 1934b). Kóčka szybko sta si jednym z najbardziej lubianych cz onków biskupiƒskiej ekspedycji, inicjujàcej prace na p askim i podmok ym pó wyspie (ryc. 1), a wêród kolegów zyska jeszcze w Poznaniu przydomek Muka, nadany mu na czeêç wybitnego slawisty i spo ecznika serbo u yckiego Ernesta Muki (Piotrowska 2000: 23-24, ryc. 6; Rajewski 1967: 210). Jak du y by wk ad Wojciecha Kóčki w dokumentowanie nie tylko badaƒ biskupiƒskich, niech Êwiadczà te oto s owa w jego nekrologu pióra prof. Rajewskiego (Rajewski 1967: 209): Znakomite zdj cia Biskupina, Gniezna, K ecka, Niestronna, Poznania... nale à dziê do najwy szej klasy fotograficznej dokumentacji archeologicznej, podobnie jak i zdj cia z wojskowego balonu obserwacyjnego w Biskupinie, a wêród nich równie z aparatów filmowych. Prawie ca a dokumentacja fotograficzna naszych materia ów archeologicznych w tych latach wysz a spod ràk Wojciecha Kóčki w trudnych warunkach pracy w ciemni terenowej w Biskupinie i w pracowni Instytutu Prehistorycznego Uniwersytetu Poznaƒskiego w Poznaniu. Mgr Zdzis aw Rajewski, asystent a jednoczeênie zast pca prof. J. Kostrzewskiego jako kierownika wykopalisk w Biskupinie, szybko zorientowa si, i odkrywane obiekty pradziejowej osady 27

6 Ryc. 1. Pó wysep biskupiƒski przed rozpocz ciem badaƒ w 1934 roku. Fot. Archiwum PMA. posiadajà nie tylko wyjàtkowy walor naukowy, lecz równie mogà pe niç wa nà rol propagandowà i popularyzatorskà, stàd te anga owanie od poczàtku w projekt biskupiƒski wszelkich Êrodowisk opiniotwórczych, administracji regionalnej i organizacji rzàdowych z najwy szymi urz dami w paƒstwie w àcznie (Piotrowska 1994; 1999). Osiedle biskupiƒskie odkryte zosta o w szczególnym okresie historii Europy. Narastajàca faszyzacja ycia, rozwój nacjonalizmów i szowinizmów uwra liwia y spo eczeƒstwa na wszystko, co zwiàzane by o z historià oraz poczàtkami tradycji i kultury. Profesor Kostrzewski, który konsekwentnie w opozycji do szko y Gustafa Kossinny rozwija teori o pras owiaƒskoêci ziem polskich ju od Êrodkowego okresu bràzu, w wyjàtkowej konstrukcji i za o eniu grodu biskupiƒskiego widzia r k i talent Pras owian. Biskupin wi c sta si potwierdzeniem naszych odleg ych, Ryc. 2. Drabina fotograficzna nad wykopem w 1934 roku. Fot. Archiwum PMA. Ryc. 3. Balon z podwieszonym aparatem fotograficznym w 1936 roku. Fot. Archiwum PMA. 28 I: TROCH HISTORII CZY TYLKO BISKUPIN?

7 narodowych poczàtków. Spo eczeƒstwo polskie od 1933 roku informowane by o, co nast pnie wesz o do podr czników szkolnych i encyklopedii, na jakim to wysokim stopniu rozwoju stali nasi przodkowie ponad 2500 lat temu z czego mia o jasno wynikaç, e nie jesteêmy gorsi od spadkobierców cywilizacji Europy zachodniej i po udniowej. Propaganda pras owiaƒska, zwiàzana z post pami badaƒ w Biskupinie, odegra a przed wybuchem wojny istotnà rol w Polsce w podgrzewaniu nastrojów krzepiàcych i patriotycznych (Bukowski 1939), a i po wojnie zostawi a po sobie a i teraz niekiedy zostawia wyraêny Êlad (Piotrowska ). Wyjàtkowo efektowne zdj cia pozosta oêci biskupiƒskiego grodu, wykonywane g ównie z platform, balonów i samolotów, w ca ym tym szumie medialnym, jaki umiej tnie tworzono wokó Biskupina, znalaz y eksponowane miejsce. Pierwsze zdj cia z wysokoêci wykonywano z drabiny nad wykopem ju w 1934 roku. (ryc. 2). W roku 1935 Ministerstwo Spraw Wojskowych podarowa o ekspedycji biskupiƒskiej balon z Wytwórni Balonów w Jab onnie (Ja d ewski 1938: 41; Kostrzewski 1936) o 3 me- Ryc. 4. Balon z aparatem nad wykopem w 1935 roku z prawej stoi dr Zdzis aw Rajewski; w g bi pierwsza rekonstrukcja biskupiƒskiej techniki sumikowo- àtkowej. Fot. Archiwum PMA. Ryc. 5. Aparat fotograficzny zamocowany pod balonem oraz k bek linki podtrzymujàcej 1935 rok. Fot. Archiwum PMA. WYKOPALISKA BISKUPI SKIE Z LOTU PTAKA PRÓBA PODSUMOWANIA 29

8 Ryc. 6. Dolne partie chaty oraz fragment ulicy okr nej z 1938 roku zdj cie z ma ego balonu na uwi zi. Fot. W. Kóčka. Ryc. 7. Dolne partie chat oraz odcinki ulic poprzecznych z 1938 roku zdj cie z ma ego balonu na uwi zi. Fot. W. Kóčka. trach Êrednicy i pojemnoêci 23 m 3, nape niany wodorem (ryc. 3, 4). Pod balonem podwieszono ram drewnianà, potem drucianà, a linki Êciàgajàce nawijano na b bny drewniane. Aparat wykonujàcy zdj cia na kliszach szklanych w formacie 13 x 18 cm oraz 10 x 15 cm (ryc. 5) wisia na kolanku kulkowym. Migawka (czas od 1/10 do 1/100 sekundy) wyzwalana by a przez d ugà link. Zamontowano równie samowyzwalacz, który Wojciechowi Kóčce uda o si pod pazuchà przywieêç z Berlina. Balon, z którego wykonano tyle znakomitych zdj ç (por. np. ryc. 6, 7, 8) z wyso- 30 I: TROCH HISTORII CZY TYLKO BISKUPIN?

9 Ryc. 8. Cz Êç pó nocna osiedla biskupiƒskiego w 1938 roku zdj cie z ma ego balonu na uwi zi. Fot. W. Kóčka. Ryc. 9. Zdj cie wykonane prawdopodobnie z samolotu w 1938 roku. Fot. Archiwum PMA. koêci do 200 metrów, dosta si w czasie wojny do Poznania i s uch o nim zaginà (Rajewski 1937; 1950: 2; 1964b: 85-86; 1965: 127; 1975: 562). Prawie równoczeênie z ma ym balonem pojawi y si nad Biskupinem samoloty wojskowe z fotografujàcymi nawigatorami, cz stokroç te zabierani byli na pok ad archeolodzy g ównie Wojciech Kóčka, ale niekiedy zdarza o si to Tadeuszowi Wieczorowskiemu i Józefowi Adamczewskiemu. Za ogi samolotów z regu y wywodzi y si z poznaƒskiego albo toruƒskiego pu ku WYKOPALISKA BISKUPI SKIE Z LOTU PTAKA PRÓBA PODSUMOWANIA 31

10 Ryc. 10. Pó wysep biskupiƒski od strony po udniowo-wschodniej w 1937 roku zdj cie z samolotu. Fot. Archiwum PMA. Ryc. 11. Pó wysep biskupiƒski i jego okolice od strony pó nocnej w 1937 roku zdj cie z samolotu. Fot. Archiwum PMA. lotniczego (Jeleƒski 1969, Rajewski 1960a, s. 282). W adze wojskowe oczywiêcie nie przepuêci y okazji, aby fakt zaanga owania armii w badania Biskupina wykorzystaç propagandowo, o czym Êwiadczy chocia by tytu artyku u w Polsce Zbrojnej Lotnik podniebnym archeologiem (Anonim 1938). Zdj cia samolotowe nie zawsze by y tak dok adne, jak te z balonów, lecz przede wszystkim poszerza y zakres uj ç stanowiska i pozwala y objàç kadrem wi kszy teren ani eli sam tylko biskupiƒski pó wysep (ryc. 9, 10, 11, 12, 13). W roku 1936 wzniesiono dla balonu drewniany 32 I: TROCH HISTORII CZY TYLKO BISKUPIN?

11 Ryc. 12. Pó wysep biskupiƒski od strony po udniowej w 1936 roku zdj cie z samolotu. Fot. Archiwum PMA. Ryc. 13. Obszar z torfnikami pomi dzy jeziorami Biskupiƒskim i Godawskim w 1939 roku zdj cie z samolotu. Fot. Archiwum PMA. hangar na terenie pó wyspu, niestety, wraz z innymi budowlami biskupiƒskiej infrastruktury uleg on rozbiórce i zniszczeniu w trakcie wojennej zawieruchy. Kolejnymi konstrukcjami umo liwiajàcymi wykonywanie zdj ç z góry by y drewniane platformy, pobudowane na pó wyspie jeziora Biskupiƒskiego (ryc. 14) jedna zamontowana na sta e w 1938 roku, o wysokoêci 10 metrów, a druga, przenoêna, o wysokoêci 6 metrów i oddana do u ytku w roku 1939 (Rajewski 1950: 2). S u y y nie tylko fotografom przez trzy ostatnie, przedwojenne sezo- WYKOPALISKA BISKUPI SKIE Z LOTU PTAKA PRÓBA PODSUMOWANIA 33

12 Ryc. 14. Platforma fotograficzna w pó nocnej cz Êci pó wyspu biskupiƒskiego w 1938 roku. Fot. W. Kóčka. Ryc. 15. Pó nocno-wschodnia cz Êç osiedla obronnego kultury u yckiej, konstrukcje wa u obronnego zdj cie z platformy z 1938 roku. Fot. W. Kóčka. Ryc. 16. Zbli enie na konstrukcje wa u obronnego zdj cie z platformy z 1938 roku. Fot. W. Kóčka. Ryc. 17. Ulica okr na osiedla starszego zdj cie z platformy z 1938 roku. Fot. W. Kóčka. 34 I: TROCH HISTORII CZY TYLKO BISKUPIN?

13 Ryc. 18. Wschodnia partia osiedla, falochron oraz konstrukcje wa u zdj cie z platformy z 1939 roku. Fot. W. Kóčka. Ryc. 19. Falochron, wa obronny, ulica okr na i dolne partie 3 chat zdj cie z platformy z 1938 roku. Fot. W. Kóčka. ny wykopaliskowe przewin o si przez Biskupin kilkadziesiàt tysi cy zwiedzajàcych 1 i wielu goêci mia o okazj obejrzeç wykopaliska z wcale niema ej perspektywy (ryc. 15, 16, 17, 18, 19, 20). Istnieje grupa zdj ç, które trudno jednoznacznie zakwalifikowaç, czy by y wykonywane z platformy, czy te z ma ego balonu. Platform, zwanych równie w biskupiƒskiej spo ecznoêci pomostami, nie ominà los pozosta ych obiektów bezpoêredniego zaplecza ekspedycji, którego destrukcji jednak e nie mo na wbrew utartym poglàdom (zob. Hensel 1946) przypisaç wy àcznie Niemcom. 1 Dr Rajewski poda w swym sprawozdaniu, i w latach zwiedzi o Biskupin osób, co wydaje si niemo liwe i nale a oby odjàç jedno zero (Rajewski 1950: 2). WYKOPALISKA BISKUPI SKIE Z LOTU PTAKA PRÓBA PODSUMOWANIA 35

14 Ryc. 20. Marsza ek E. Rydz-Âmig y z oficerami Sztabu Generalnego zwiedza biskupiƒskie wykopaliska 10 wrzeênia 1937 roku zdj cie z platformy. Fot. W. Kóčka. Ryc. 21. Balon zaporowy w momencie wznoszenia si nad pó wyspem biskupiƒskim w 1937 roku. Fot. Archiwum PMA. Ryc. 22. Balon zaporowy ponad szczytem pierwszej rekonstrukcji domostwa biskupiƒskiego w 1937 roku. Fot. Archiwum PMA. Rok 1937 sprzyja wydarzeniom wspomagajàcym rozwój fotografii z lotu ptaka w Biskupinie. W tydzieƒ po wizycie marsza ka Edwarda Rydza-Âmig ego (10 wrzeênia) pojawi si ofiarowany przez niego ekipie wykopaliskowej balon obserwacyjny (zwany tak e zaporowym) (ryc. 21, 22), b dàcy przedtem na wyposa eniu Toruƒskiego Baonu Balonów. Dane odno- Ênie maksymalnej wysokoêci, na jakiej móg byç utrzymywany, ró nià si od siebie doêç znacznie. K. Ja d ewski pisze o 100 metrach (Ja d ewski 1938: 41), natomiast Z. Rajewski wspomina o 600 metrach (Rajewski 1964b: 86; 1965: 130) oraz 800 metrach (Rajewski 1975: 564). W ka dym razie porucznik nawigator Edward Lesisz 17 wrzeênia 1937 r. wzniós si nim na wysokoêç 1200 metrów i wykona seri zdj ç (ryc. 23). Zeppelinokszta tny balon pe ni tak e funkcj gigantycznej maskotki, Êciàgajàcej dodatkowo uwag mediów zarówno na sam Biskupin, jak i na gotowoêç wojska w s u bie spo eczeƒstwu. Ów najwi kszy z obiektów powietrznych, jakie s u y y Biskupinowi zosta w czas wojny wywieziony do Poznania, gdzie niemiecka andarmeria wojskowa poci a go na peleryny przeciwdeszczowe (Rajewski 1975: 564). Zdj cia z niego wykonywa g ównie W. Kóčka (ryc. 24, 25, 26, 27), rzadziej lotnicy bàdê inni archeolodzy (Rajewski 1960a: 285). 36 I: TROCH HISTORII CZY TYLKO BISKUPIN?

15 Ryc. 23. Pó wysep biskupiƒski 17 wrzeênia 1937 roku zdj cie z balonu zaporowego. Fot. E. Lesisz. Ryc. 24. Pó wysep biskupiƒski w trakcie badaƒ wczesnym latem 1938 roku zdj cie z balonu zaporowego. Fot. W. Kóčka. Jednak e najwi kszà sensacjà sezonu sta si uroczysty start balonu Pomorze (ryc. 28), na którym kapitanowie Kazimierz Mensch i W adys aw Pomaski wraz z Franciszkiem Hynkiem wygrali w roku 1934 zawody o puchar Gordon Benetta. 18 wrzeênia w gondoli Pomorza, obok wymienionych powy ej oficerów dumnie wypina pierê dr Z. Rajewski. Punktem docelowym by Stargard. W trakcie lotu za oga rozrzuca a ulotki o biskupiƒskich wykopaliskach. Prawdopodobnie robili zdj cia, lecz brak na ten temat jednoznacznych wzmianek. WYKOPALISKA BISKUPI SKIE Z LOTU PTAKA PRÓBA PODSUMOWANIA 37

16 Ryc. 25. Biskupin wczesnym latem 1938 roku zdj cie z balonu zaporowego. Fot. W. Kóčka. Ryc. 26. Fragment st uczonej p yty szklanej ze zdj ciem z balonu zaporowego z 1938 roku. Fot. W. Kóčka. Ostatni przed wybuchem wojny sezon wykopaliskowy w Biskupinie przebiega w cieniu nadciàgajàcej burzy i choç wszystko toczy o si normalnym trybem, mo na nawet mówiç o apogeum prac. Kostrzewski i Rajewski zdecydowali powoli przewoziç co cenniejsze zbiory i sprz t do piwnic Collegium Medicum Uniwersytetu w Poznaniu. Prace przerwano 25 sierpnia, a przecie natrafiono na dwuskrzyd owe wrota bramy i amacz kry (Piotrowski 1991: 89). 38 I: TROCH HISTORII CZY TYLKO BISKUPIN?

17 Ryc. 27. Fragment wykopu pó nocno-wschodniego z 1938 roku zdj cie z balonu zaporowego. Fot. W. Kóčka. Do kolekcji zdj ç samolotowych z lat (ryc. 9, 10, 11, 12) dosz y ostanie uj cia z nalotów na bezpoêrednie zaplecze biskupiƒskiego pó wyspu (ryc. 13). Po kl sce wrzeêniowej nastàpi a krótka przerwa i ju w roku 1940 w Biskupinie (przemianowanym na Urstätt) rozpocz a prace ekspedycja SS Ahnenerbe pod kierownictwem Hauptsturmführera SS, prof. Hansa Schleifa (Piotrowska : ), która odkry a bram u yckiego grodu (nieopodal wczeêniej odkrytych wrót). Badania przerwano w 1943 roku, mi dzy innymi w zwiàzku z niepomyêlnym dla Niemców obrotem spraw na froncie wschodnim. Krótkie sprawozdanie Schleifa nie przynosi adnej wzmianki odnoênie fotografowania wykopalisk z powietrza (Schleif 1944). 2. Okres powojenny Wyzwolenie zasta o Biskupin w op akanym stanie, stàd te g ówna energia w latach skierowana by a na usuwanie zniszczeƒ wojennych i budowanie nowego zaplecza dla Ryc. 28. Balon Pomorze podczas odlotu z pó wyspu biskupiƒskiego 18 wrzeênia 1937 roku. Fot. Archiwum PMA. WYKOPALISKA BISKUPI SKIE Z LOTU PTAKA PRÓBA PODSUMOWANIA 39

18 Ryc. 29. Helikopter Ludowego Wojska Polskiego na pó wyspie biskupiƒskim jesienià 1959 roku. Fot. T. Biniewski. Ryc. 30. Widok na rekonstrukcje biskupiƒskie jesienià 1959 roku zdj cie z helikoptera. Fot. T. Biniewski. rozrastajàcej si ekspedycji. Mimo zmiany ustroju, tradycje wspó pracy z wojskiem kontynuowano, w czym g ównà zas ug mia Zdzis aw Rajewski, pe noprawny ju kierownik wykopalisk. Rajewski namówi w 1948 roku I wiceministra obrony narodowej, gen. dywizji in. Mariana Spychalskiego do przekazania Biskupinowi ma ego balonu na uwi zi. Balon nape niany by gazem z przenoênej butli, zaê linkowy wyzwalacz do aparatu na p yty szklane w formacie 13 x 18 cm skonstruowa modelarz Instytutu Prehistorycznego w Poznaniu, Franciszek Kaczmarek (Rajewski 1949). Okres stali- 40 I: TROCH HISTORII CZY TYLKO BISKUPIN?

19 Ryc. 31. Widok na pó wysep biskupiƒski od strony po udniowo-wschodniej jesienià 1959 roku zdj cie z helikoptera. Fot. T. Biniewski. Ryc. 32. Zdj cie z samolotu z 1980 roku. Fot. Zarzàd Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. nizmu zbieg si w archeologii polskiej z rozpocz ciem istotnych i na szerokà skal zakrojonych projektów, których efekty dyskutowane sà w gronie archeologicznym po dzieƒ dzisiejszy. Obchody Tysiàclecia Paƒstwa Polskiego obj y swym programem dziesiàtki stanowisk, wêród nich równie Biskupin. Dr Rajewski, wykorzystujàc przychylnà koniunktur, wpad na pomys zorganizowania w Biskupinie Archeologicznych Obozów Szkoleniowych, majàcych byç kuênià m odych kadr archeologicznych, gotowych stawiç czo a wyzwaniom nowych czasów. AOS-y konsolidowa y nieliczne jesz- WYKOPALISKA BISKUPI SKIE Z LOTU PTAKA PRÓBA PODSUMOWANIA 41

20 Ryc. 33. Jezioro Wolskie z pó wyspem w Izdebnie w 1977 roku zdj cie z samolotu. Fot. Zarzàd Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Ryc. 34. Izdebno pó wysep w 1977 roku zdj cie z samolotu. Fot. Zarzàd Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. cze wtedy Êrodowisko archeologów, umo liwiajàc im zapoznanie si w przyspieszonym tempie z technikami badaƒ terenowych, archeologià eksperymentalnà, podstawami technik dokumentacji (w tym fotografii) i konserwacji oraz zasad wspó pracy interdyscyplinarnej. Balonu u ywano sporadycznie, a o samolot nie by o tak atwo, jak jeszcze kilka lat wczeêniej (Bukowski 1957). Pierwsze lata gomu kowskiej odwil y sprzyja y ró norakim inicjatywom i wzgl dnej swobodzie poczynaƒ instytucji kultury. Znów Biskupinowi przysz a z pomocà armia. W 1959 roku minister obro- 42 I: TROCH HISTORII CZY TYLKO BISKUPIN?

21 Ryc. 35. Sobiejuchy w 1979 roku zdj cie z samolotu. Fot. Zarzàd Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Ryc. 36. Zbli enie na osiedle typu biskupiƒskiego w Sobiejuchach w 1979 roku zdj cie z samolotu. Fot. Zarzàd Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. ny narodowej, gen. Marian Spychalski delegowa do Biskupina helikopter (ryc. 29). W tym i nast pnym roku Êmig owiec z fotografami na pok adzie Tadeuszem Biniewskim z Paƒstwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie (Muzeum w Biskupinie sta o si formalnie jego oddzia em od 1 stycznia 1956 roku) oraz Edwardem Buczkiem z Pracowni Atlasu Instytutu Historii Kultury Materialnej regularnie oblatywa nie tylko Biskupin (ryc. 30, 31), ale tak e inne obiekty pradziejowe i wczesnohistoryczne regionu pa uckiego, np. Izdebno, Sobiejuchy, Smuszewo, Niestronno i Oçwie- WYKOPALISKA BISKUPI SKIE Z LOTU PTAKA PRÓBA PODSUMOWANIA 43

22 Ryc. 37. Pó wysep biskupiƒski oraz jeziora Biskupiƒskie, Weneckie i Skrzynka w 1980 roku zdj cie z samolotu. Fot. Zarzàd Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. k. Profesor Zdzis aw Rajewski wprost nie móg si nachwaliç zalet helikopterowej prospekcji (Rajewski 1960a; 1960b; 1962). Potem nasta a posucha. Wykopaliska na du- à skal na pó wyspie biskupiƒskim powoli wytraca y impet, problemy natury konserwatorskiej, rozbudowa bazy muzealnej i infrastruktury rezerwatu zepchn y na dalszy plan rozwini te w jeszcze niedalekiej przesz oêci dzia ania interdyscyplinarne; poza tym trudniej by o pozyskaç bezinteresownà pomoc szczodrych kiedyê sponsorów. Krótki okres stanu wojennego oraz lata osiemdziesiàte ubieg ego stulecia pracownikom Biskupina bynajmniej nie kojarzà si ze stagnacjà i bezruchem. Odnotowano powrót do chlubnych tradycji archeologii doêwiadczalnej, po krajach Europy Zachodniej krà y a, majàca bardzo pochlebne recenzje, wystawa Biskupin polskie Pompeje, zaê w biskupiƒskim rezerwacie po raz kolejny pojawili si ludzie w mundurach. Dzi ki yczliwoêci ówczesnego szefa sztabu Pomorskiego Okr gu Wojskowego, gen. brygady Mariana Sobolewskiego, podczas dwóch pobytów w 1983 i 1985 roku o nierze wydatnie pomagali w robotach renowacyjnych i porzàdkowych w obr bie rozleg ego rezerwatu, zaê saperzy z jednostki w Inowroc awiu zbudowali funkcjonujàcy do dziê drewniany pomost dla statku wycieczkowego Diabe Wenecki (Piotrowski 1986: ). Póênà wiosnà 1988 roku genera Sobolewski, wracajàc helikopterem z poligonów pomorskich do Bydgoszczy, zrobi sobie krótki przystanek w Biskupinie. Okazja zosta a wykorzystana przez Andrzeja Ringa i Wies awa Zajàczkowskiego, którzy wykonali z pok adu Êmig owca seri kolorowych zdj ç i przeêroczy, wykorzystywanych póêniej wielokrotnie w biskupiƒskich materia ach popularyzatorskich i edukacyjnych. Na poczàtku roku 1983 pracownicy Muzeum w Biskupinie dowiedzieli si, e w Zarzàdzie Topograficznym Wojska Polskiego znajdujà si kolekcje zdj ç z regularnych nalotów w obr bie wyznaczonych poligonów fotogrametrycznych, z których jeden zawiera w sobie mikroregion biskupiƒski i sàsiadujàce z nim tereny. Po pokonaniu wielu przeszkód, g ównie natury biurokratycznej, i dzi ki yczliwoêci kierownika sekcji fotogrametrycznej, p k. Józefa Bednarka, weszli w posiadanie serii czarno-bia ych fotografii, b dàcych owocem fotogrametrycznych çwiczeƒ w latach (ryc. 32, 33, 34, 35, 36, 37). Sà to 54 powi kszenia o wymiarach 60 x 60 cm, 40 ró noformatowych odbitek i diapozytywów, wi kszoêç w skali 1: 5000, wykonywanych z pu apu 1 kilometra. Zarzàd Topograficzny obieca nawet stworzenie dodatkowego poligonu w interesujàcym ich regionie, niestety, nie z winy przychylnych ca emu przedsi wzi ciu wojskowych fotogrametrów, pomys nie doczeka si realizacji (Piotrowski 1986: 133). 44 I: TROCH HISTORII CZY TYLKO BISKUPIN?

23 3. Wnioski i oczekiwania Stopieƒ wykorzystania obfitego materia u fotograficznego pozyskanego z uj ç powietrznych w Biskupinie w okresie mi dzywojennym jest wieloraki. OczywiÊcie na pierwszym miejscu sta wymóg dokumentacyjny. Ró norodnoêç uj ç fotograficznych mia a w zamierzeniu prowadzàcych badania wspomóc dok adne rozpoznanie formy, u o enia oraz stanu zachowania odkrywanych obiektów. Na uj ciach z ma ej wysokoêci widoczne sà detale konstrukcyjne struktura wa u obronnego w technice skrzyniowej (ryc. 15), nak adanie si belek i okràglaków wa u, ich przemieszczenie i stopieƒ destrukcji (ryc. 16), sposób u o enia ulicy okr nej, jej flankowanie (nie na ca ym ciàgu) i przesuni cie si belek (ryc. 17), dolne partie chaty ze s abo czytelnym rozplanowaniem wn trza i fragmentem ulicy poprzecznej (ryc. 6). Na uj ciach z nieznacznie wi kszej wysokoêci, szczególnie przy uj ciach ukoênych, widoczne sà zarówno poszczególne elementy, jak i po- o enie obiektów wzgl dem siebie rz dy pali falochronu i skrzynie wa u obronnego w ró nym stopniu zachowania (ryc. 18), falochron, skrzynie wa u, fragment ulicy okr nej i w g bi dolne partie chat mi dzy ulicà okr nà a wa em (ryc. 19). Z kolejnej wysokoêci i w prostopad ym uj ciu (ryc. 8) widoczne jest jeszcze lepiej to, co na rycinie 19 (ró nica mi dzy perspektywà z platformy i balonu). Uj cia na rycinach 23, 24 i 25 nale à do najbardziej znanych i publikacyjnie eksploatowanych ze wzgl du na ukazanie rozmachu wykopalisk, czytelne rozplanowanie pradziejowego osiedla i ogromnà liczb drewnianych elementów u ytych do jego budowy. Rzadko publikowane sà uj cia, które choç dokumentacyjnie uszczegó awiajà wybrane sektory osiedla w trakcie post pu badaƒ (ryc. 7, 26, 27), to subiektywnie schodzà na drugi plan, gdy do artyku u trzeba wybraç tylko par najlepszych ilustracji. W innych jeszcze kategoriach nale y rozpatrywaç uj cia z du ych wysokoêci, ilustrujàce poza pó wyspem biskupiƒskim jego bezpoêrednie zaplecze i okolic (ryc. 9, 11, 12, 13). Jest to wa ne, poniewa wyglàd pó wyspu i terenów wokó jeziora Biskupiƒskiego zmieni si radykalnie w ciàgu ostatnich 70 lat. Jeszcze do poczàtków siódmej dekady XX stulecia obszar ten pozbawiony by nawet pojedynczych drzew (por. ryc. 13), jezioro wyglàda o jak bezrz se oko i wzrokiem mo na by o si gnàç daleko bez jakichkolwiek przeszkód. Obecnie bujnie krzewiàca si ro- ÊlinnoÊç sprawia wra enie ekologicznej atrakcji, ale w obr bie rezerwatu wymaga sukcesywnej, kontrolowanej wycinki. Osobna uwaga nale y si zdj ciu nr 12, gdy jest jednym z niewielu ocala ych uj ç z tej wysoko- Êci wykonanych w 1936 roku. Zdj cia powojenne mo na podzieliç na trzy kategorie. Pierwsza to Biskupin w ró nych uj ciach, których zaletà jest mo liwoêç obserwowania zmian ogólnych w wi kszej skali, mniej jest tu zbli eƒ samych obiektów archeologicznych w wykopach, wi cej natomiast widoków infrastruktury, rozbudowy rekonstrukcji i usprawnieƒ dla zwiedzajàcych (ryc. 29, 30, 31). Druga kategoria wià e si z ukoênymi i pionowymi, bàdê te prawie pionowymi zdj ciami samego pó wyspu biskupiƒskiego (ryc. 32) oraz grodów typu biskupiƒskiego w regionie pa uckim jak np. Izdebno i Sobiejuchy (ryc. 34, 35, 36). Tu jeszcze raz wypada podkreêliç walor dokumentowania zmian szaty roêlinnej. Kategoria trzecia to uj cia b dàce wynikiem planowych lotów w przestrzeni wojskowych poligonów fotogrametrycznych (ryc. 37). W archiwum dokumentacji naukowej Paƒstwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie znajduje si ponad 1000 przedwojennych klisz szklanych z badaƒ w Biskupinie. Ich uj cia zosta y przeniesione na noêniki elektroniczne. Prawie identyczny zestaw fotograficzny (ale tak e cz Êç dokumentacji opisowo-rysunkowej) posiada Muzeum Archeologiczne w Poznaniu. Dzi ki inwencji Andrzeja Prinkego i jego zespo u na stronie internetowej poznaƒskiego muzeum mo na obejrzeç galeri zdj ç biskupiƒskich z lat 30. ubieg ego wieku 2. Muzeum Archeologiczne w Biskupinie nawiàzuje ÊciÊlejszà wspó prac z oêrodkiem w Poznaniu, celem uporzàdkowania, wymiany oraz naukowego i popularyzatorskiego spo ytkowania archiwalnych zasobów. 2 Zob: WYKOPALISKA BISKUPI SKIE Z LOTU PTAKA PRÓBA PODSUMOWANIA 45

24 Truizmem b dzie stwierdzenie, e biskupiƒskie fotografie z lotu ptaka nie zosta y w pe ni wykorzystane. Zarówno zdj cia z pierwszych szeêciu sezonów badaƒ, jak i efekt dzia aƒ powojennych z powodzeniem mogà byç poddane nowym mo liwoêciom interpretacyjnym. Zawarte sà one w tworzonym planie d ugofalowych poczynaƒ merytorycznych Muzeum Archeologicznego w Biskupinie, które od pi ciu lat funkcjonuje jako samodzielna placówka kultury. Równie istotne jest wykorzystanie przez biskupiƒskie Muzeum potencja u polskiej, wspó czesnej archeologii lotniczej dla lepszego rozpoznania tego niezwykle ciekawego pod wzgl dem kulturowym i fizjograficznym regionu (w znaczeniu raczej mezo- ani eli mikro-) na pograniczu Wielkopolski, Pomorza i Kujaw. Bibliografia 3 Anonim Lotnik podniebnym archeologiem, Polska Zbrojna 17 (179) z : 8. Bukowski L Dzia o si to 2500 lat temu. Na stra y pras owiaƒskiego Lebensraumu, Robotnik 210 (7843) z : 4. Bukowski Z Archeologii przychodzi w sukurs technika, Wiedza i ycie 24 (11): Hensel W Co zrobili Niemcy z Biskupinem, Ilustrowany Kurier Polski 115 z : 4. Ja d ewski K Lotnictwo na us ugach prehistorii, Z Otch ani Wieków 13 (3-4): Jeleƒski A Zdj cia lotnicze w polskich badaniach archeologicznych, WiadomoÊci Archeologiczne 34 (3-4): Kostrzewski J. 1934a. Pierwsze wyniki rozkopywaƒ na pó wyspie jeziora biskupiƒskiego, Ilustracja Polska 7 (29) z ; 3-4: 17. Kostrzewski J. 1934b. Zatopiona wieê przedhistoryczna w Biskupinie, Z Otch ani Wieków 9 (6): Kostrzewski J Balon na uwi zi na us ugach fotografii naukowej, Przyroda i Technika 15 (8): Piotrowska D Wykopaliska biskupiƒskie w Êwiecie nauki i kultury, niƒskie Zeszyty Historyczne 11: Piotrowska D Biskupin : archaeology, politics and nationalism, Archaeologia Polona 35-36: Piotrowska D Wykopaliska biskupiƒskie w archeologii i kulturze polskiej XX wieku, [w:] Drewno archeologiczne. Badania i konserwacja. Sympozjum Biskupin Wenecja, czerwca 1999, (red.) L. Babiƒski. Biskupin: Paƒstwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Muzeum w Biskupinie Oddzia Paƒstwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, Piotrowska D Prof. Zdzis aw Rajewski ( ) badacz Biskupina i jeden z pionierów badaƒ kultury symbolicznej w Polsce, [w:] Kultura symboliczna kr gu pól popielnicowych epoki bràzu i wczesnej epoki elaza w Europie Ârodkowej, (red.) B. Gediga, D. Piotrowska. Warszawa Wroc aw Biskupin. Polska Akademia Nauk Oddzia we Wroc awiu, Muzeum w Biskupinie Oddzia Paƒstwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, Piotrowski W Wojsko pomaga Biskupinowi, Z Otch ani Wieków 52 (3-4): Piotrowski W lat badaƒ w Biskupinie, [w:] Prahistoryczny gród w Biskupinie. Problematyka osiedli obronnych na poczàtku epoki elaza, (red.) J. Jaskanis. Warszawa: Paƒstwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Rajewski Z Balon fotografuje, Kurier Poznaƒski 32 (72) z : 3. Rajewski Z Sprawozdanie z organizacji badaƒ w latach 1936 i 1937, [w:], Gród pras owiaƒski w Biskupinie w powiecie niƒskim: sprawozdanie z badaƒ w latach 1936 i 1937 z uwzgl dnieniem wyników z lat , (red.) J. Kostrzewski. Poznaƒ: Instytut Prehistoryczny UP, Rajewski Z Biskupin otrzyma balon do zdj ç, Z Otch ani Wieków 18 (5-6): Chcia bym w tym miejscu podzi kowaç Danucie Piotrowskiej za umo liwienie mi skorzystania z Jej niepublikowanej jeszcze pracy Archeologiczna Bibliografia Biskupina I: TROCH HISTORII CZY TYLKO BISKUPIN?

25 Rajewski Z Sprawozdanie z organizacji prac w Biskupinie w pow. niƒskim w latach i , [w:] III Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w grodzie kultury u- yckiej w Biskupinie w powiecie niƒskim za lata i , (red.) J. Kostrzewski. Poznaƒ: Polskie Towarzystwo Prehistoryczne, Rajewski Z. 1960a. Helikoptery w badaniach archeologicznych, WiadomoÊci Archeologiczne 26 (3-4): Rajewski Z. 1960b. Helikoptery w s u bie archeologii, Z Otch ani Wieków 26 (1): 23. Rajewski Z Zdj cia z helikopterów grodzisk polskich, WiadomoÊci Archeologiczne 28 (3): 299. Rajewski Z. 1964a. Aerofotograficzna dokumentacja obiektów archeologicznych na wystawie mi dzynarodowej w Lizbonie w 1964 r., WiadomoÊci Archeologiczne 30 (3-4): 518. Rajewski Z. 1964b. Fotografowanie obiektów archeologicznych z balonu, Z Otch ani Wieków 30 (2): Rajewski Z Aerophotographie prise d un ballon, Archaeologia Polona 8: Rajewski Z Prof. dr Wojciech Kóčka (nekrolog), Archeologia Polski 12 (1): Rajewski Z Aerofotografia w badaniach terenowych w Polsce, WiadomoÊci Archeologiczne 39 (4): Schleif H SS-Ausgrabung Urstätt im Warthegau, Posener Jahrbuch für Urgeschichte 1: Wojciech Piotrowski Biskupin excavations from the bird s eye view an attempt to sum up the problem Summary In 2003 we celebrated the 70 th anniversary of the Lausitz Culture fortified settlement discovery in Biskupin, north-west Poland and a year later (2004) the 70 th anniversary of the first Biskupin archaeological season, the season which initiated a long-term project, one of the most important undertakings in the history of 20th century Polish archaeology. Biskupin excavations were a significant step forward according to methodology, documentation, conservation in situ and large scale field techniques. Photography was strictly included into the documentation process and vastly used in propaganda (which had a special meaning in 1930s, when nationalisms and chauvinisms were raised all over Europe) as well as in the popularisation of archaeological heritage. In 1934 the Biskupin team started (Lake Biskupin peninsula looked flat and boggy fig. 1) taking photographs from a stepladder above the trench (fig. 2), and the following year from a small balloon (fig. 3, 4, 6, 7, 8) which was able to rise up to (200) metres. At the same time photographs above and around the Biskupin site were taken from planes (fig. 9, 10, 11, 12, 13). Wooden platforms (8 and 6 ms high) were also erected in on the Lake Biskupin peninsula, and they served both the photographers and the public (fig. 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20). In 1937 the Polish Army presented the Biskupin expedition with the Zeppelin-like observation balloon (fig. 21, 22), from which many splendid photographs (negatives on glass plates) of the remains of the ancient fortified settlement were made by archaeologists especially Wojciech Kóčka and army specialists. During World War II, after the period of German SS Ahnenerbe excavations carried out in , most of the infrastructure of Biskupin expedition was destroyed and demolished. After the War excavations were re-started in 1946 and carried out on a large scale until A small balloon was again offered by the Polish Army in In the next two decades plenty of photographs of Biskupin, as well as of the neighbouring prehistoric and early medieval sites, were taken from helicopters (fig ) and planes. The last photographic set taken by army units from the air before the collapse of the communist system in Poland (1989) was gained between 1977 and 1980 (fig ). More than 1000 photographic glass plates dated to the pre-war period survived in the State Archaeological Museum in Warsaw (the Biskupin Museum was part of this department until 2000). The same set is included in the archives of the Archaeological Museum in Poznaƒ, and there is a good selection of these photographs on the Poznaƒ Museum internet page. This is a rich source both in Biskupin and Poznaƒ of the WYKOPALISKA BISKUPI SKIE Z LOTU PTAKA PRÓBA PODSUMOWANIA 47

26 documentation of the Biskupin excavations. Its significance is of high substantial value especially as part of the pre-war documentation, drawings, plans, sketches etc. disappeared in the turmoil of WW II. The Archaeological Museum in Biskupin is creating a long-term plan of scientific activity, in which new interpretation methods of the large photographic set will find a proper place. Moreover Biskupin, the site and its surroundings, at both the micro and macro-regional scale has to be continuously checked by aerial observation, because of its exceptional heritage and ecological value. Captions: Fig. 1. The Biskupin Peninsula in 1934, before the start of excavations. Photo: PMA Archives. Fig. 2. Ladder used for taking photographs of an archaeological trench in Photo: PMA Archives. Fig. 3. Air balloon with camera suspended, Photo: PMA Archives. Fig. 4. Air balloon and camera above a trench in 1935 second from right Dr. Zdzis aw Rajewski; in the background a reconstruction of a wall constructed of horizontal logs keyed into uprights common in Biskupin. Photo: PMA Archives. Fig. 5. A camera fixed under a balloon and a roll of suspension cable, Photo: PMA Archives. Fig. 6. The lower section of a hut and a fragment of the ring road, 1938 photographed from a small tethered balloon. Photo: W. Kóčka. Fig. 7. The lower section of the huts and parts of the transverse roads, Photographed from a small tethered balloon. Photo. W. Kóčka. Fig. 8. Northern section of the Biskupin settlement, Photographed from a small tethered balloon. Photo: W. Kóčka. Fig. 9. Photograph probably taken from a plane Photo: PMA Archives. Fig. 10. The Biskupin Peninsula from the south-east photographed from an airplane. Photo: PMA Archives. Fig. 11.The Biskupin Peninsula and its surroundings from the north, 1937 photographed from an airplane. Photo: PMA Archives. Fig. 12. The Biskupin Peninsula from the south in 1936 photographed from an airplane. Photo: PMA Archives. Fig. 13. Area of turf extraction between lakes Biskupin and Godawskie in 1939 photographed from an airplane. Photo: PMA Archives. Fig. 14. Photography platform in the northern part of the Biskupin Peninsula in Photo: W. Kóčka. Fig. 15. North-eastern part of the Lausitz Culture fortified settlement and the rampart photographed from the platform in Photo: W. Kóčka. Fig. 16. A close-up of the rampart photographed from the platform in Photo: W. Kóčka. Fig. 17. The ring road of the earlier settlement photographed from the platform in Photo: W. Kóčka. Fig. 18. The eastern part of the settlement, the breakwater and the rampart photographed from the platform in Photo: W. Kóčka. Fig. 19. The breakwater, rampart, ring road and the lower section of three huts photographed from the platform in Photo: W. Kóčka. Fig. 20. Marshall E. Rydz-Âmig y with officers of the General Staff visiting the excavations at Biskupin on 10th September 1937 photographed from the platform. Photo: W. Kóčka. Fig. 21. Barrage balloon taking off over the Biskupin Peninsula in Photo: PMA Archives. Fig. 22. Barrage balloon above the first reconstruction of the Biskupin dwelling in Photo: PMA Archives. 48 I: TROCH HISTORII CZY TYLKO BISKUPIN?

27 Fig. 23. The Biskupin Peninsula, 17 th September 1973 photographed from the barrage balloon. Photo: E. Lesisz. Fig. 24. The Biskupin Peninsula during excavations in the early summer in 1938 photographed from the barrage balloon. Photo: W. Kóčka. Fig. 25. Biskupin early summer, 1938 photographed from the barrage balloon. Photo: W. Kóčka. Fig. 26. A fragment of a cracked glass plate with a photograph taken from the barrage balloon, Photo: W. Kóčka. Fig. 27. A fragment of the north-eastern trench in 1938 photographed from the barrage balloon. Photo: W. Kóčka. Fig. 28. Pomorze airballoon during take off from the Biskupin Peninsula, 18 th September Photo: PMA Archives. Fig. 29. A Polish Army helicopter on the Biskupin Peninsula in autumn, Photo: T. Biniewski. Fig. 30. View of the Biskupin reconstruction, autumn 1959 photographed from a helicopter. Photo: T. Biniewski. Fig. 31. View of the Biskupin Peninsula from the south-east, autumn 1959 photographed from a helicopter. Photo: T. Biniewski. Fig. 32. Photograph from an airplane, Polish Army General Staff, Topographical Department. Fig. 33. Lake Wolskie and the Izdebno Peninsula, 1977 photographed from an airplane. Polish Army General Staff, Topographical Department. Fig. 34. Izdebno the peninsula in 1977 photographed from an airplane. Polish Army General Staff, Topographical Department. Fig. 35. Sobiejuchy in 1979 photographed from an airplane. Polish Army General Staff, Topographical Department. Fig. 36. A close-up of a Biskupin-type settlement in Sobiejuchy 1979 photographed from an airplane. Polish Army General Staff, Topographical Department. Fig. 37. Biskupin Peninsula and lakes Biskupin, Weneckie and Skrzynka in 1980 photographed from an airplane. Polish Army General Staff, Topographical Department. WYKOPALISKA BISKUPI SKIE Z LOTU PTAKA PRÓBA PODSUMOWANIA 49