OFE jako przykład praktyki neoliberalnej

Transkrypt

1 Notatki do wykładu dla studentów Wydziału Zarządzana UW Mam wrażenie, że młodzi ludzie nie doceniają zagrożenia jakim jest dla nich OFE. Może ono jednak pojawić się już za kilka lat w formie rosnących podatków i składek na zabezpieczenie społeczne. Studenci zarządzania, jako ludzie wykształceni, powinni być poinformowani o istocie i następstwach prywatyzacji emerytur. W niniejszym wykładzie przedstawiam zwięzłą informację o procesie wprowadzania OFE, jako ilustrację działania korporacji globalnych. Starania ministra Rostowskiego o ulżenie budżetowi państwa przez zmniejszenie transferu składek z ZUS-u do OFE, oburzają twórców tego prywatnego systemu emerytalnego, którzy z jego dobrodziejstw przecież nie skorzystają, ponieważ mają zapewnione emerytury z ZUS-u i ew. z innych źródeł. Propozycje rządu wywołują agresywną kampanię mediów. Bronią masowego rażenia, którą dysponują PTE w walce z rządem i przeciwnikami OFE, są miliardy złotych ulokowane w akcjach spółek giełdowych, a pochodzące przecież ze składek emerytalnych przekazanych do OFE za pośrednictwem ZUS-u. Spółki te, dysponując ogromnymi sumami na reklamę, skutecznie wpływają na treść publikacji o OFE. Tak więc PTE zbudowały swą potęgę medialną za pieniądze emerytów zagrabione z OFE. Warto przypomnieć, że niektóre PTE są właścicielami mediów i vice versa. Kampanii tej przeciwstawiają się nieliczni eksperci, niezależnie myślący i racjonalnie przedstawiający problem OFE, wśród których energią, kompetencją i odwagą wyróżnia się profesor Leokadia Oręziak pracująca w SGH, a więc - w mateczniku organizatorów systemu OFE. W wykładzie tym korzystam z Jej wywiadów publikowanych w tygodniku Przegląd w latach , a także - z książki M. Orensteina - amerykańskiego badacza prywatyzacji emerytur. Konieczność reformy emerytalnej Uzasadnieniem reformy emerytalnej była przewidywana zapaść systemu z powodu pogarszania się stosunku wpływów ze składek do wydatków na emerytury i renty. Należało więc uświadomić ludziom, by nie liczyli na emerytury od państwa, lecz sami zadbali o swoje zabezpieczenie na starość. OFE miały ludziom w tym pomóc, uzyskując więcej ze składek niż zapewni ZUS. Propaganda OFE spowodowała, że ludzie poczuli się zwolnieni z dłuższej pracy i oszczędzania. Liczono na emeryturę z kapitału inwestowanego przez OFE. Nie jest to prawdą. Emerytury i tak będą wypłacane z bieżących składek (prof. Witold Orłowski). Po reformie 1999, część składek emerytalnych przekazywana jest do OFE. Minister Finansów zaciąga pożyczkę na ten cel emitując obligacje obciążające dług państwa. OFE kupuje obligacje za pieniądze otrzymane od MF zarabiając na 1

2 odsetkach. Składka do OFE w 2013 r. wyniesie 12 mld. Obsługa długu z tego tytułu 18 mld. Tak więc przyrost długu w 2013 z powodu OFE = 30 mld. Wg M.F. dług Polski spowodowany przez OFE w okresie od 1999 do 2013 osiągnął 300mld zł, to jest równowartość rocznego budżetu państwa i prawie połowę wzrostu w tym okresie skumulowanego długu publicznego. Reforma emerytalna spowodowała przekroczenie w 2013 konstytucyjnie dopuszczalnego poziomu długu 55% PKB. Wpływ instytucji globalnych na reformę emerytalną 1. W roku 1994 Bank Światowy (BŚ) opublikował raport Averting the Old Age Crisis, zawierający plan prywatyzowania systemu emerytalnego, chociaż uprzednio BŚ ostrzegał (Orenstein, s. 76), że taka prywatyzacja nie rozwiązuje problemów emerytalnych w krajach Europy. 2. Międzynarodowe instytucje finansowe i korporacje, zajmujące się prywatnymi funduszami emerytalnymi, zdecydowały o stworzeniu w różnych krajach kapitału z przymusowo pobieranych środków publicznych (s.79). Reforma chilijska pokazała, że zarządzanie tymi pieniędzmi może stanowić atrakcyjne źródło zysków. 3. Globalne instytucje finansowe skupiły swe zainteresowanie na krajach o średnich dochodach, uzależnionych od międzynarodowej pomocy finansowej. W stosunku do krajów wysokorozwiniętych trudno było znaleźć skuteczne instrumenty oddziaływania na rządzących (s.162). Ale presji tej oparły się m. in.: Korea, Słowenia i Wenezuela (z powodów politycznych). 4.Wywierano presję na rządy przez politykę kredytową. Banki udzielały pożyczki pod warunkiem prywatyzacji emerytur. Np. w Argentyna otrzymała $320mln kredytu na realizację reformy emerytalnej (s.152). Jednocześnie BŚ i MFW pożyczały rządom na uzupełnienie luk w budżetach, powstałych z powodu kierowania do OFE części składek emerytalnych (s.89). W ten sposób zaciskano pętlę zadłużenia krajów. Etapy prywatyzacji systemu emerytalnego Etap pierwszy - wybór kraju i pozyskanie wpływowych sojuszników a. Identyfikowanie przez Bank Światowy i korporacje finansowe: krajów pożądanych kandydatów do prywatyzacji emerytur członków władz, mających polityczną wolę reform (s. 87). b. Rekrutacja sojuszników reformy emerytalnej. Zapraszano osoby wpływowe na konferencje i szkolenia dotyczące prywatyzacji emerytur, organizowane w czołowych uniwersytetach amerykańskich. W ten sposób pozyskano dla prywatyzacji emerytur decydentów kraju (s. 87). 2

3 Etap drugi. Wypracowanie koncepcji systemu. Przyjęto koncepcję, której opracowanie sponsorował Bank Światowy (s. 113). Dostrzeżono jednak niebezpieczeństwo powstania pętli zadłużania i bankructwa kraju w wyniku przekazywania przez ZUS do OFE znacznej części składki emerytalnej. Korporacje finansowe argumentowały, że nie ma problemu długu, ponieważ OFE powoduje jedynie zamianę zobowiązań państwa wobec przyszłych emerytów z długu ukrytego na dług jawny (s. 83). Pominęli oni oczywisty fakt, że dług jawny wymaga zaciągania przez państwo pożyczek już teraz i płacenia od nich odsetek, podczas gdy dług ukryty stanie się wymagalny za kilkadziesiąt lat i to nie w całości, lecz stopniowo, w miarę pobierania emerytury przez uczestników. Etap trzeci. Przygotowanie kadry do wprowadzania OFE. Szkolenie krajowych ekspertów w zakresie działań praktycznych: organizowania funduszy procedur i systemów ich funkcjonowania, nadzoru nad ich działalnością. Etap czwarty - Organizowanie OFE Bank oddelegował do Polski swego przedstawiciela, który został szefem Biura Pełnomocnika Rządu ds. Reformy Systemu Zabezpieczenia Społecznego. Pan Rutkowski, po wykonaniu zadania, powrócił do BŚ na wysokie stanowisko szefa regionalnego BŚ. Biuro Pełnomocnika Rządu d.s. realizacji systemu zabezpieczenia społecznego uzyskało z BŚ niezbędne zasoby finansowe i techniczne, potrzebne, by przekonać potencjalnych sojuszników proponowanych rozwiązań i udaremnić wysiłki oponentów. Umieszczanie przez BŚ swoich ludzi w najważniejszych biurach rządowych wskazuje, jak instytucja ta wpływała na procesy reform w różnych krajach (s. 117). Bank Światowy, dla uzyskania poparcia koncepcji prywatyzacji emerytur przez związki zawodowe, obiecał im możliwość tworzenia własnych funduszy emerytalnych (s.119). Ewa Lewicka, była wiceprzewodnicząca NZZ S Regionu Mazowsze, która, jako wiceminister w rządzie Jerzego Buzka, nadzorowała proces wdrażania OFE, została przewodniczącą izby gospodarczej Powszechnych Towarzystw Emerytalnych. US AID przekazało $1,4mln na finansowanie kampanii publicznej promującej OFE, podjętej w W pierwszej fazie tej kampanii skupiono się na tworzeniu ogólnego obrazu reformy. Kierowano informacje do ZZ, pracodawców, liderów politycznych i mediów. 3

4 Organizowano seminaria i wizyty studyjne w różnych krajach (Chile, Argentyna, USA) dla dziennikarzy, parlamentarzystów i przedstawicieli rządu wskazanych przez Biuro Pełnomocnika Rządu (s. 123). Granty te zwiększyły efektywność tych osób w przekazywaniu informacji dotyczących prywatyzacji emerytur (s. 127). Dostarczano także materiały propagandowe. W 1998 utworzono Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi przy znaczącym wsparciu finansowym USAID (s. 124). Tak więc BŚ miał możliwość wpływu na wprowadzanie zmian w ZUS (s. 128). W 2002 UNFE włączono do Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego. Od października 1998 rozpoczęto kampanię reklamową finansowaną przez USAID (s. 127), zmasowaną na początku 1999 przez reklamy telewizyjne. Kandydatom do OFE wmówiono wizję emerytalnego raju, co stłumiło poczucie odpowiedzialności ludzi za swoje zabezpieczenie na starość. Efektywność OFE OFE wypłacają emerytury z bieżących wpływów ze składek, ponieważ nie mają gotówki. Ich aktywami są akcje i obligacje. Obligacje państwowe, którymi obecnie dysponują OFE, w wyniku propozycji rządu, zostaną umorzone. Pierwsza emerytura z OFE wypłacona w lutym 2009 wyniosła 23,65 zł. Średnia emerytura w 2011 wyniosła 94,18 zł. Około 300mld zł, tj. połowę wzrostu zadłużenia państwa w okresie zawdzięczamy prywatyzacji systemu emerytalnego. Nadzór nad OFE i PTE sprawuje Komisja Nadzoru Finansowego. Jej przewodniczący, po odejściu ze stanowiska, został członkiem rady nadzorczej jednego z PTE. Właścicielami PTE są globalne korporacje finansowe, które mają około 90% aktywów OFE, w tym dwie - około połowy (Aviva i ING). Znaczące udziały w PTE mają także korporacje medialne, co wyjaśnia intensywność akcji medialnych przeciwko próbom ograniczenia transferu środków do OFE. Wynagrodzenia w OFE osiągają poziom wynagrodzeń w prywatnych instytucjach finansowych. Koszty utrzymania ZUS-u wynoszą 2% składek, ale instytucja ta obsługuje renty, zasiłki, emerytury i całe OFE. Natomiast koszty OFE to aż około połowy kosztów ZUS. 4

5 Przykłady doświadczeń zagranicznych W Ameryce Łacińskiej emeryci w ponieśli wielkie straty z powodu wysokich opłat pobieranych przez instytucje zarządzające funduszami (s. 83). Chile. Przez 30 lat funkcjonowania OFE pobrały na swoje koszty jedną trzecią składek. W 2008 chilijskie OFE straciły 60% zysków osiągniętych przez 26 lat. Okazało się, że dwie trzecie członków OFE nie dostaje żadnej emerytury. Argentyna. Prezydent Cristina Fernandez de Kirchner zlikwidowała OFE, oświadczywszy, że stworzenie tego systemu było wielką grabieżą. Węgry. W październiku 2010 zawieszono przekazy do OFE na 14 miesięcy. Kapitały z OFE przeniesiono do ZUS. Pozwolono ludziom na wybór między OFE i ZUS. 98% płatników powróciło do ZUS, gdzie dopisano im składki z OFE. Aktywa OFE w obligacjach skarbu państwa umorzono. Akcje i inne aktywa przekazano do specjalnego funduszu państwowego, który stopniowo je sprzedaje, toteż uniknięto bessy na giełdzie, zapowiadanej jako apokalipsy. Dzięki tej zmianie obniżono podatki i przeznaczono większe kwoty na cele społeczne, głównie na wsparcie rodzin. Czechy. OFE wprowadzono w 1994 na zasadzie dobrowolności udziału. Zgłosiło się tylko osób. Uczestnikom przyznano ulgi podatkowe i dopłaty do składek. Składka rośnie co 3 lata: od 3% - 4%, 5%. Czeskie OFE musi zarabiać na siebie i na emerytów co najmniej na poziomie inflacji. Bułgaria. Próbę rezygnacji z OFE zablokował MFW. Ograniczono możliwość korzystania z wcześniejszych emerytur. Ograniczono emerytury mundurowe. Podniesiono składki emerytalne. Konkluzja: System OFE sprzyja zacieśnianiu pętli zadłużenia rządów wobec MFW, BŚ i wielkich banków, uzależniając kraje zadłużone od globalnych korporacji. Trzy zagadki Orensteina (ze wstępu do książki) 1. Jaka jest rola aktorów transnarodowych w dyfuzji zasad zabezpieczenia społecznego na świecie z kraju do kraju? 2. Jak rozumieć relacje aktorów transnarodowych z aktorami krajowymi w rozwoju zasad zabezpieczenia społecznego? 3. Na jakich warunkach aktorzy globalni wpływają na zasady reformy emerytalnej, która (przecież) jest polem interesów polityki krajowej. Stawiając te pytania i odpowiadając na nie w książce, podkreślono rosnącą globalizację krajowych polityk, na przykładzie analizy globalnej kampanii prywatyzacji emerytur jako jednego ze znaczących trendów polityki ekonomicznej. Ten nowy trend likwiduje) międzypokoleniową umowę społeczną. 5

6 ZASADY OTWARTEGO SYSTEMU EMERYTALNEGO w POLSCE Składka emerytalna = 19,5% wynagrodzenia. Do 1 maja 2011 OFE pobierały - 7,3% wynagrodzenia t. j. 37,5% składki, Od 1 maja 2011 = 2,3%, w ,8%, a w % wynagrodzenia. Różnica (7,3-3,5) = 3,8% jest zapisywana na koncie indywidualnym w ZUS. Kapitał ten jest wydawany na emerytury bieżące. Na początku PTE pobierały 10% opłaty od otrzymanych składek, do %, obecnie 3.5%. Dodatkowo PTE pobiera rocznie 0.6% stałej opłaty za zarządzanie kapitałem, a za wyniki - od zera do 0,006% miesięcznie, rocznie - 0,072%. OFE może inwestować na GPW 40% kapitału, natomiast poza Polską - do 5%. To ograniczenie ma zabezpieczyć kapitał przed wyprowadzeniem go z kraju. Rynki finansowe to globalne kasyno potrzebujące stałego dopływu gotówki, ponieważ, aby ktoś wygrał, ktoś musi przegrać dwa razy tyle, bo swoją dolę pobierają korporacje finansowe, jako organizatorzy i krupierzy tej gry. W opracowaniu tym korzystałem z następujących źródeł: Orenstein M. Privatizing Pensions. The Transnational Campaign for Social Security Reform Artykuły i wywiady w tygodniku Przegląd w latach , m.in.: Domański J., Krótka pamięć Buzka, Przegląd (o odpowiedzialności b. premiera za OFE) Dreszel A., OFE strzyże przyszłych emerytów, Przegląd nr 36, 2010, Dreszel A., Kto stoi za OFE? Przegląd nr 10, 2011, Wskazanie osób wprowadzających OFE w Polsce oraz korporacji globalnych - właścicieli PTE. Oręziak L., Jak wprowadzono w Polsce OFE. Przegląd nr 9, 2011, Oręziak L., Koniec OFE? Przegląd nr 12, 2013, wywiad, rozmawiał P. Dubicz. Oręziak L. Obrońcy OFE bronią długu jawnego i straszą ZUS-em, Gazeta Wyborcza Autorka podaje tu aktualne dane o wpływie OFE na zadłużenie Polski. Orłowski W. Gry bez dobrego ruchu, Polityka nr 12, (o argumentach Balcerowicza i Rostowskiego w ich sporze o OFE) Opracował - Marian Dobrzyński 6