DZIECKO U PROGU SZKOŁY

Transkrypt

1 DZIECKO U PROGU SZKOŁY DOJRZAŁOŚĆ SZKOLNA DZIECI A ICH GOTOWOŚĆ DO NAUKI Leokadia Wiatrowska Halina Dmochowska

2 Leokadia Wiatrowska Halina Dmochowska DZIECKO U PROGU SZKOŁY DOJRZAŁOŚĆ SZKOLNA DZIECI A ICH GOTOWOŚĆ DO NAUKI Kraków 2013

3 Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2013 Recenzent: dr hab. Krystyna Żuchelkowska, prof. UKW Redakcja wydawnicza: Zespół Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Fotografia na okładce: Oleg Fedotov Depositphotos.com Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Wyższą Szkołę Humanistyczno-Ekonomiczną w Brzegu ISBN Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) , , impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013

4 Spis treści Przedmowa (Halina Dmochowska)... 7 Rozdział 1 Dylematy wokół podstawowych pojęć (Leokadia Wiatrowska) Ujęcie definicyjne podstawowych pojęć Gotowość dziecka Gotowość instytucji Gotowość rodziców Rozdział 2 Współczesny sześciolatek (Leokadia Wiatrowska) Sylwetka i rozwój Sfera fizyczna Sfera poznawcza Sfera społeczno-emocjonalna Empatia Rozdział 3 Rozważania o podmiotowości dziecka (Halina Dmochowska) Istota dziecięcej podmiotowości Zabawa jako istotny czynnik budowania autonomii dziecka Przygotowanie do nauki jako świadomej działalności Kształtowanie nastawień i obowiązkowości Rozdział 4 Rodzice sześciolatka Postawy rodzicielskie (Halina Dmochowska) Tworzenie warunków sprzyjających kształtowaniu systemu wartości dzieci w wieku przedszkolnym (Halina Dmochowska) Różnice indywidualne a deficyty rozwojowe (Leokadia Wiatrowska)

5 6 Spis treści Rozdział 5 Sześciolatek w przedszkolu i w szkole Modyfikacje funkcji przedszkola (Halina Dmochowska) Nastawienie szkoły wobec sześcio-, siedmioletniego ucznia (Leokadia Wiatrowska) Rozdział 6 Obszary działań diagnostycznych (Leokadia Wiatrowska) Sens diagnozy pedagogicznej Kompetencje diagnostyczne nauczyciela Narzędzia badań gotowości szkolnej Trudności z wyborem diagnostycznych instrumentów Podsumowanie (Halina Dmochowska) Bibliografia

6 Przedmowa Nadal ważna jest odpowiedź na postawione (nie po raz pierwszy) w 2008 roku przez Ministerstwo Edukacji Narodowej pytanie Dlaczego warto, aby dzieci korzystały z edukacji przedszkolnej? 1. Hasła Przedszkole dobry start dla Twojego dziecka 2 czy Szkoła przyjaźnie wymagająca 3 są wciąż aktualne, a co więcej zgodne z założeniami wychowania podmiotowego. Przyjazne wymaganie nie stoi bowiem w sprzeczności z uszanowaniem autonomii i godności dziecka, stymulacją jego rozwoju. Zamierzeniem autorek tego opracowania były ukazanie [...] gotowości dziecka do nauki jako efektu rozwoju i uczenia się [...], przypisywanie wagi dobru dziecka, mierzonemu ciekawością świata i takim tej ciekawości zaspokajaniem, jakie zapewnia postęp w rozwoju dziecka 4. Wsparcia edukacyjnego wymaga nie tylko dziecko, lecz także jego rodzice. Jest to szczególnie widoczne od roku szkolnego 2009/2010, kiedy to nasz kraj wszedł w okres wzmożonego przygotowywania systemu oświatowego do obniżenia wieku obowiązku szkolnego do sześciu lat. Nowe zasady miały obowiązywać od września 2012 roku. Naruszało to jednak wieloletnią tradycję szkolną, z którą wiązało się powszechne przyjmowanie przez rodziców wieku siedmiu lat za moment rozpoczęcia nauki przez dziecko. Ponadto co rów- 1 Jak organizować edukację przedszkolną w nowych formach. Informator. 2008/2009 Rok Przedszkolaka, MEN, Warszawa, czerwiec 2008, s. 6, pdf/rok_przedszkolaka.pdf, dostęp: Tamże, s Szkoła przyjaźnie wymagająca. Reforma programowa. Opis zmian potrzebnych w systemie edukacji. Projekt do konsultacji, MEN, Warszawa, kwiecień 2008, s B. Wilgocka-Okoń, Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003, s. 8 9.

7 8 Przedmowa nież znaczące niejasny był stan przygotowania szkół do przyjęcia młodszych niż dotąd dzieci. Po wielu debatach na różnych szczeblach przyjęto, że zmiany będą wprowadzone we wrześniu 2014 roku. Podobnie jak sześciolatki, dzieci pięcioletnie otrzymały prawo do bezpłatnej edukacji przedszkolnej, jeżeli rodzic podejmie decyzję, że jego dziecko rozpocznie naukę wcześniej. W tej sytuacji to edukacja przedszkolna dla pięciolatka staje się obowiązkowa, jako że z założenia dziecko nie może podjąć nauki w klasie pierwszej szkoły podstawowej bez uprzedniego przygotowania. Jest to czas dostrzegania w dziecku jego możliwości, ograniczeń, a nawet deficytów. Proces wspierania dzieci odpowiada ich indywidualnym potrzebom. Dla rodziców ważne stają się wtedy: [...] wysłuchanie specjalistów, zapoznanie się z tym, czego dziecko będzie się uczyło w klasie pierwszej szkoły podstawowej, i zastanowienie się, czy aby nie będzie to dla niego za trudne. Istnieje również możliwość stymulowania rozwoju, korygowania opóźnień rozwojowych, im wcześniej to zrobimy, tym lepiej. W piątym roku życia można uzyskać lepsze efekty niż później, po prostu dlatego, że mniej jest wiedzy, którą trzeba kształtować w dziecięcym umyśle. Można się więc skupić na rozumowaniu, emocjach, na sprawności ruchowej itp. 5 Rozpoznaniu poziomu rozwoju dziecka pięcio-, sześcioletniego czy też młodszego służy dobrze przeprowadzona diagnoza. Dlatego też po podjęciu decyzji o obniżaniu wieku szkolnego dziecka wśród priorytetów Ministerstwa Edukacji Narodowej znalazły się już we wrześniu 2008 roku [...] powszechna przedszkolna diagnoza dojrzałości szkolnej i działania wspomagające rozwój tych dzieci, które w swoim naturalnym rozwoju jeszcze takiej dojrzałości nie osiągnęły. Umożliwi to dzieciom o przyśpieszonym rozwoju wcześniejsze rozpoczęcie nauki szkolnej, zaś pozostałym dzieciom zapewni czas i warunki dla osiągnięcia takiego poziomu, który pozwoli im później w pełni korzystać z nauki szkolnej 6. Z tym nastawieniem w 2008 roku opracowano nową podstawę programową wychowania przedszkolnego. Wprowadzono ją w życie we wrześniu 2009 roku. Sformułowano w niej dziesięć podstawowych celów wychowania przedszkolnego, wyróżniono piętnaście obszarów edukacyjnych i wskazano, 5 Jak organizować edukację przedszkolną..., dz. cyt., s Tamże.

8 Przedmowa 9 z jakimi umiejętnościami dziecko powinno podjąć naukę szkolną 7. Zamieszczono również wskazówki organizacyjne wynikające z priorytetowych funkcji pełnionych przez placówki przedszkolne. Halina Dmochowska 7 Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli, oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych oraz innych form wychowania przedszkolnego, załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. z 2009 r. nr 4, poz. 17).

9 Podsumowanie Nie tylko zdaniem pedagogów, ale także większości dorosłego społeczeństwa Pierwsze lata życia dziecka to złoty okres w jego rozwoju. Większość wrodzonych umiejętności dziecka rozwija się intensywnie w wieku przedszkolnym, dotyczy to także zdolności uczenia się. Działania edukacyjne polegające na pobudzaniu rozwoju intelektualnego i społecznego dziecka przynoszą najkorzystniejsze rezultaty właśnie w tym czasie. Jest to także najlepszy okres na zapobieganie ewentualnym późniejszym trudnościom w nauce na niwelowanie dysharmonii i zaburzeń rozwojowych, wyrównywanie zaniedbań środowiskowych 1. Trudno się nie zgodzić z takim stanowiskiem prezentowanym zarówno przez pedagogów, jak i psychologów (między innymi M. Kielar-Turską, A. Brzezińską, B. Muchacką, A. Klim-Klimaszewską, D. Klus-Stańską, T. Ogrodzińską). Pozostaje to przede wszystkim w zbieżności z założeniami wychowania podmiotowego, z dążeniem do stworzenia warunków, w których dziecko będzie miało możliwość zaspokajania potrzeb rozwojowych, zwłaszcza potrzeby samorealizacji. Najlepszym sposobem samorealizacji, jak twierdzi A. Maslow, jest twórczość 2. Zadaniem nauczyciela jest więc stwarzanie warunków do twórczych poczynań dziecka. Te z kolei powinny prowadzić do osiągania przez dziecko jak najwyższego poziomu rozwoju, pozwalającego na podejmowanie coraz to nowych zadań, pokonywanie coraz większych trudności, kształtowanie umiejętności pozwalających na sprawne funkcjonowanie w otaczającej rzeczywistości (umiejętności kluczowe). Zaproponowana w 2008 roku reforma programowa, a wraz z nią ogólnonarodowy namysł nad edukacją dzieci przedszkolnych, obniżeniem wieku szkolnego do sześciu lat miały i nadal mają służyć jak najskuteczniejszemu przygotowaniu dzieci 1 Jak organizować edukację przedszkolną..., dz. cyt., s Za: M. Kielar-Turska, Jak pomagać dziecku..., dz. cyt., s. 11.

10 180 Podsumowanie do funkcjonowania we współczesnym świecie świecie nieustającej zmiany i wciąż nowych wymagań. Ministerstwo Edukacji Narodowej w okresie od kwietnia do czerwca 2008 roku 3 ustaliło określone priorytety w zakresie edukacji małego dziecka. Priorytetem Ministerstwa Edukacji Narodowej było i jest organizowanie działań edukacyjnych pod hasłem Szkoła przyjaźnie wymagająca 4 lub w innej wersji Szkoła przyjazna dla dzieci. Uznano, że szkoła ma być przyjazna także dla dzieci w wieku przedszkolnym, a rok szkolny 2008/2009 ogłoszono Rokiem Przedszkolaka (z hasłem Przedszkole dobry start dla Twojego dziecka ). Dominująca zasada poddanej pod dyskusję reformy programowej to jakość i zaufanie. Reforma programowa stanowi pakiet działań zmierzających do osiągnięcia zarówno spójnego programowo oraz organizacyjnie procesu kształcenia, jak i wysokiej jakości polskiej oświaty. W takim ujmowaniu działań oświatowych mieści się również edukacja dziecka przedszkolnego. Szczególnie dużo uwagi poświęca się obniżeniu wieku szkolnego do szóstego roku życia oraz szerszemu objęciu edukacją przedszkolną dzieci w wieku 3 5 lat. Uwaga władz oświatowych i osób odpowiedzialnych za edukację małych dzieci skupiona jest więc szczególnie na sześciolatkach. Wiosną 2009 roku [...] zaczęła obowiązywać przeprowadzana przez psychologów przedszkolna procedura opiniowania dojrzałości szkolnej dziecka w skrócie nazywana diagnozą przedszkolną, poprzedzającą pójście do szkoły 5. W założeniu powinna ona ułatwić rodzicom podjęcie właściwych decyzji dotyczących edukacji ich dzieci 6. Zgodnie z założeniem projektu reformy programowej w jej pierwszych latach [...] data rozpoczęcia nauki będzie traktowana elastycznie i będzie zależeć bardziej od dokonanej przez rodziców oceny dojrzałości szkolnej dziecka niż od metryki urodzenia 7. To rodzice najlepiej znają indywidualny rytm i tempo rozwoju swoich dzieci. Bardzo ważną kwestią, której nie można pominąć przy określaniu poziomu dojrzałości szkolnej dziecka, jest jego uczestnictwo w edukacji. Jeżeli 3 Jak organizować edukację przedszkolną..., dz. cyt., s Szkoła przyjaźnie wymagająca..., dz. cyt., s Tamże, s Tamże. 7 Tamże.

11 Podsumowanie 181 dziecko od trzeciego roku życia jest aktywnym uczestnikiem procesu edukacyjnego, to poziom osiąganej przez nie dojrzałości szkolnej może zdecydowanie się różnić od poziomu dojrzałości dziecka niemającego wcześniej kontaktu z edukacją przedszkolną, z funkcjonowaniem w grupie rówieśniczej. Jeżeli wziąć pod uwagę rozwój społeczno-moralny, rozwój emocjonalny, a także pozostałe sfery rozwoju, to różnice przykładowo w umiejętności nawiązywania kontaktu z innymi dziećmi, radzeniu sobie z napotykanymi problemami, a także w odporności na drobne niepowodzenia są zdecydowane. Rodzice powinni więc podjąć decyzję o rozpoczęciu przez dziecko nauki w szkole, pod warunkiem że będą przekonani o słuszności tego kroku. Zakłada się przy tym, że mają oni wiedzę wskazującą, iż wczesna edukacja bez wątpienia przynosi wymierne korzyści w zakresie psychofizycznego rozwoju dzieci. Oto najważniejsze z nich: znacząca część możliwości intelektualnych człowieka kształtuje się w pierwszych latach życia, wczesna edukacja najefektywniej pomaga wyrównywać szanse edukacyjne dzieci zagrożonych wykluczeniem społecznym, [...] uczestnictwo w grupie przedszkolnej stwarza [...] szczególną okazję do rozwijania dojrzałości emocjonalnej [...], grupa rówieśnicza i nawiązywane w niej pod kierunkiem nauczyciela relacje stanowią bardzo sprzyjające środowisko do rozwoju umiejętności językowych wzbogacanie zasobu słów i jasne formułowanie swych myśli, [...] w przedszkolu można skutecznie kształtować gotowość dziecka do nauki szkolnej, przygotować do uczenia się przez całe życie i przez to zapewnić mu lepsze szanse edukacyjne, inwestycja w edukację przedszkolną to inwestycja w przyszłość społeczeństwa lepiej wykształcone społeczeństwo to lepsza sytuacja gospodarcza i mniejsze obciążenia społeczne 8. Od kilku lat toczą się w naszym kraju dyskusje na różnych szczeblach oświaty na temat obniżenia wieku rozpoczynania nauki szkolnej. Od kwietnia 2008 roku, to znaczy od chwili rozpoczęcia debaty społecznej (między innymi na forum internetowym) na temat tego, czy sześciolatek pozostaje w przedszkolu i jest objęty obowiązkiem przedszkolnym, czy zostaje obniżony wiek rozpoczynania obowiązku szkolnego, są one szczególnie burzliwe. Wypowiadają się na ten temat zarówno specjaliści z dziedziny edukacji małego dziecka, jak i dziennikarze. A może najważniejsze głosy w tej społecznej dyskusji 8 Jak organizować edukację przedszkolną..., dz. cyt., s. 6.

12 182 Podsumowanie to głosy rodziców? Jak się wydaje, to oni przeszli do opozycji, jeżeli chodzi o obniżenie wieku szkolnego. Zgodnie z założeniami reformy programowej Sześciolatki zaczynające naukę w szkole powinny mieć możliwość skorzystania uprzednio z edukacji przedszkolnej. W roku szkolnym 2009/2010 do klasy pierwszej pójdą razem siedmiolatki i część sześciolatków 9. Decyzja o rozpoczęciu nauki przez sześciolatki będzie uzależniona od poziomu ich gotowości szkolnej i ostatecznie podejmą ją rodzice. W tej sytuacji ogromne znaczenie należy przypisać procesowi diagnozowania dziecka przedszkolnego oraz sposobom informowania na bieżąco o jego wynikach rodziców bądź opiekunów. Do tego obliguje podstawa programowa, w której jasno określone są funkcje pełnione przez placówki przedszkolne zarówno wobec dziecka, jak i wobec rodziców (bądź opiekunów). Należałoby też wskazywać rodzicom, jaki cel ma obniżenie wieku obowiązku szkolnego i jak się do tego przygotowujemy, zarówno merytorycznie, jak i organizacyjnie. Właśnie brak bazy w szkołach jest jedną z przyczyn, na którą wskazują rodzice, mając wątpliwości, czy szkoła jest przygotowana na przyjęcie ich sześcioletnich dzieci. Prawidłowa informacja na ten temat mogłaby pomóc wielu rodzicom w podejmowaniu trudnej decyzji posłać sześciolatka do szkoły czy też może pozostawić jeszcze rok w przedszkolu. W czerwcu 2008 roku Ministerstwo Edukacji Narodowej informowało, że w Polsce realizowanych jest 19 projektów pod wspólnym tytułem Alternatywne formy edukacji przedszkolnej w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich Wówczas to funkcjonowało ponad 800 jednostek typu punkty przedszkolne czy zespoły wychowania przedszkolnego, a w każdym z nich dzieci spotykały się z wykwalifikowanym nauczycielem potrafiącym przygotować je do pełnienia różnych ról społecznych, w tym tej szczególnej roli roli ucznia. O ile obawy mogą budzić sprawy organizacyjne, o tyle nie powinno być najmniejszych wątpliwości co do kwalifikacji nauczycieli małego dziecka. Mogą dziwić głosy przedstawicieli oświaty wskazujące na braki kadrowe w tym zakresie. Od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku wiele uczelni w Polsce otworzyło swoje podwoje dla nauczycieli z kwalifikacjami na poziomie studiów pomaturalnych (studia nauczycielskie i wyższe szkoły nauczycielskie), dając im szanse uzupełnienia wykształcenia do poziomu licencjackiego bądź magisterskiego. Wielu też nauczycieli podjęło wówczas naukę na studiach podyplomowych. Sytuacja ta trwa do dziś. Kształcenie akademickie w zakresie edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, zarówno w wyższych 9 Jak organizować edukację przedszkolną..., dz. cyt., s Tamże, s. 13.

13 Podsumowanie 183 szkołach państwowych, jak i prywatnych, nadal pozostaje w kręgu zainteresowań już pracujących nauczycieli małego dziecka. Od kilku też lat nie ustaje zainteresowanie tymi kierunkami studiów na obu typach uczelni. Należy również dodać, że w obu przypadkach kandydaci na nauczycieli na studiach niestacjonarnych płacą za kształcenie. Wprawdzie od kilku lat system stypendialny obejmuje również studia zaoczne, nie pokrywa to jednak w pełni kosztów nauki. W Polsce mamy dobrze przygotowaną kadrę pedagogiczną, gotową w każdej chwili podjąć pracę zarówno z dzieckiem przedszkolnym, jak i wczesnoszkolnym, ponieważ niemal wszystkie uczelnie na kierunkach pedagogicznych kształcą na poziomie wyższym nauczycieli w zakresie dwóch specjalizacji (na przykład kształcenie zintegrowane z edukacją przedszkolną czy edukacja wczesnoszkolna i wychowanie przedszkolne). Jeżeli chcemy, aby nasze dzieci w przyszłości rzeczywiście miały wyrównane szanse funkcjonowania jako obywatele Europy i świata, to może warto przeanalizować systemy szkolne różnych państw i wyciągnąć odpowiednie wnioski dla edukacji małego dziecka. Dane z czerwca 2008 roku wskazują, że [...] wychowaniem przedszkolnym objętych jest w skali kraju średnio ok. 44% dzieci w wieku od 3 6 lat. Są to najniższe wskaźniki upowszechniania wychowania przedszkolnego wśród krajów Unii Europejskiej 11. Jeżeli dodatkowo weźmiemy pod uwagę to, że sześciolatki objęte są (jak wyżej już wskazywano) obowiązkową edukacją przedszkolną mającą za zadanie przygotować je do podjęcia nauki w szkole, to wskaźnik edukacji dzieci przedszkolnych od 3. do 4. roku życia prezentuje się jeszcze mniej korzystnie. Do dzisiaj sytuacja obejmowania dzieci działalnością wychowawczo-dydaktyczną i opiekuńczą nie uległa poprawie. Wręcz przeciwnie, z roku na rok brakuje coraz więcej miejsc w przedszkolach dla dzieci trzy-, czteroletnich. Nadal toczą się dyskusje, a niemal każde ugrupowanie polityczne, zwłaszcza partia rządząca, zapewnia społeczeństwo, że edukacja od najmłodszych lat to priorytet polityki oświatowej. Halina Dmochowska 11 Tamże, s

14 Bibliografia Andrzejewska J., Aktywność dziecka w przedszkolu a organizacja przestrzeni edukacyjnej [w:] Popławska A. (red.), Podmiotowość w praktyce edukacyjnej. Konteksty działania zagrożenia, Wydawnictwo NWSP, Białystok Armstrong T., 7 rodzajów inteligencji. Odkryj je w sobie i rozwijaj, Wydawnictwo MT Biznes, Warszawa Babiuch M., Jak współpracować z rodzicami trudnych dzieci, WSiP, Warszawa Bajcar E.A., Bąbel P., Dojrzałość dzieci sześcioletnich w zakresie rozwoju poznawczego [w:] J. Karczewska, M. Kwaśniewska (red.), Dziecko sześcioletnie w szkole, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce Baley S., Zarys psychologji w związku z rozwojem psychiki dziecka, Książnica-Atlas, Wrocław Bednarczyk H., Królica M., Maciąg M.A., Program edukacji przedszkolnej dla dzieci od 3 do 6 lat Świat przedszkolaka, Wydawnictwo Juka, Warszawa Błaszczak A., Współzależność schematu Ja. Różnice płciowe. Konsekwencje, Wydawnictwo UMCS, Lublin Bogdanowicz M., Adryjanek A., Rożyńska M., Uczeń z dysleksją w domu. Poradnik nie tylko dla rodziców, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia Bogdanowicz M., Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk Brągiel J., Więzi społeczne w rodzinie [w:] S. Kawula, J. Brągiel, A. Janke (red.), Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń Bruner J.S., Poza dostarczone informacje. Studia z psychologii poznawania, PWN, Warszawa Brzezińska A., Czym może być aktywne uczestnictwo ucznia i nauczyciela [w:] G. Lutomski (red.), Uczyć inaczej, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań Brzezińska A., Gotowość do czytania i pisania i jej rozwój w wieku przedszkolnym [w:] A. Brzezińska (red.), Czytanie i pisanie nowy język dziecka, WSiP, Warszawa Brzezińska A., Gotowość dziecka w wieku przedszkolnym do czytania i pisania [w:] A. Brzezińska, M. Burtowy, Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej. Wybrane zagadnienia z teorii i metodyki wychowania przedszkolnego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań Brzezińska A., Prawidłowości rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym [w:] A. Brzezińska, M. Burtowy, Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej. Wybrane zagadnienia z teorii i metodyki wychowania przedszkolnego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1985.

15 186 Bibliografia Brzezińska A. (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa, GWP, Gdańsk Brzezińska A., Burtowy M., Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej. Wybrane zagadnienia z teorii i metodyki wychowania przedszkolnego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań Brzezińska A., Czub T., Lutomski G., Smykowski B. (red.), Dziecko w zabawie i świecie języka, Zysk i S-ka, Poznań Clauss G., Psychologia różnic indywidualnych w uczeniu się, WSiP, Warszawa Cytowska B., Winczura B. (red.), Dziecko z zaburzeniami w rozwoju, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Czabaj R., Diagnoza pedagogiczna niepowodzeń szkolnych przegląd metod diagnostycznych, Dysleksja. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji 2008, nr 1. Czelakowska D., Metodyka edukacji polonistycznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Debesse M., Etapy wychowania, Wydawnictwo Żak, Warszawa Denek K., Kształcenie i doskonalenie nauczycieli w okresie przemian, Kultura i Edukacja 1996, nr 3. Denek K., Podstawy klasyfikacji wartości [w:] K. Denek, U. Morszczyńska, W. Morszczyński, S.C. Michałowski, Dziecko w świecie wartości, cz. 1: Aksjologiczne barwy dziecięcego świata, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Denek K., Morszczyńska U., Morszczyński W., Michałowski S.C., Dziecko w świecie wartości, cz. 1: Aksjologiczne barwy dziecięcego świata, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Derewlana H., Wosińska B., Badanie gotowości szkolnej, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa Dmochowska H., Identyfikacja zawodowa nauczycieli kształcących się [w:] M. Jabłoński (red.), Nauczyciel w zmieniającej się rzeczywistości społecznej, Wydawnictwo UWr, Wrocław Dmochowska M., Zanim dziecko zacznie pisać, WSiP, Warszawa Dryden G, Vos J., Rewolucja w uczeniu, Zysk i S-ka, Poznań Dymara B. (red.), Dziecko w świecie współdziałania, cz. 1: Poszukiwanie podstaw samorządności, współdziałania, demokracji, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Dymara B., Łopatkowa M., Pulinowa Z.P., Murzyn A., Dziecko w świecie wartości, cz. 2: Poszukiwanie ładu umysłu i serca, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Dyner W.J., Zabawy tematyczne dzieci w domu i w przedszkolu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław Ferenz K., Konteksty edukacji kulturalnej. Społeczne interesy i indywidualne wybory, Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra Ferenz K., Przedmiotowość i podmiotowość dziecka we wczesnej edukacji kulturalnej [w:] D. Jankowski (red.), Edukacja kulturalna w życiu człowieka, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Instytut Pedagogiczno-Artystyczny, Kalisz Ferenz K., Współczesne funkcje przedszkola, Wychowanie w Przedszkolu 1999, nr 4. Frydrychowicz A., Koźniewska E., Matuszewski A., Zwierzyńska E., Skala Gotowości Szkolnej. Podręcznik, Doradca nauczyciela sześciolatków. Materiały metodyczne

16 Bibliografia 187 dla nauczycieli opracowane w wyniku projektu»badanie gotowości szkolnej sześciolatków«zrealizowanego w Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno- -Pedagogicznej, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa Gardner H., Inteligencje wielorakie. Nowe horyzonty w teorii i praktyce, Wydawnictwo Laurum, Warszawa Garstka T., Kontakty z rodzicami. Wybrane zagadnienia [w:] Poradnik wychowawcy. Sierpień 2011, K. 3.2, Wydawnictwo Raabe, Warszawa Gloton R., Clero C., Twórcza aktywność dziecka, WSiP, Warszawa Gnitecki J., W poszukiwaniu aksjologicznych podstaw edukacji [w:] U. Ostrowska (red.), Edukacja przełomu wieków wobec kwestii aksjologicznych, Wydawnictwo UWM, Olsztyn Godlewska A., Sześciolatki na start, Życie Szkoły 2011, nr 8. Goleman D., Emocje destrukcyjne. Jak możemy je przezwyciężyć?, Media Rodzina, Poznań Goleman D., Inteligencja emocjonalna, Media Rodzina, Poznań Goleman D., Inteligencja emocjonalna w praktyce, Media Rodzina, Poznań Góralczyk E., Moje dziecko w szkole. Poradnik dla rodziców i wychowawców, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa Gruszczyk-Kolczyńska E., Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki. Przyczyny, diagnoza, zajęcia korekcyjno-wyrównawcze, WSiP, Warszawa Gulin W., Empatia dzieci i młodzieży, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin Hajduk E., Hajduk B., Pomoc i opieka różne postacie, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Hannaford C., Zmyślne ruchy, które doskonalą umysł. Podstawy kinezjologii edukacyjnej, Polskie Stowarzyszenie Kinezjologów Medyk, Warszawa Harwas-Napierała B., Trempała J. (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 2: Charakterystyka rozwoju człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Harwas-Napierała B., Trempała J. (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 3: Rozwój funkcji psychicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Hejnicka-Bezwińska T., Pedagogika ogólna, WAiP, Warszawa Homplewicz J., Etyka pedagogiczna, Wydawnictwo WSP, Rzeszów Hurlock I., Rozwój dziecka, t. 2, PWN, Warszawa Iłendo-Milewska A., Jakość relacji między podmiotami edukacji a poziom dysfunkcjonalności uczniów [w:] A. Popławska (red.), Podmiotowość w praktyce edukacyjnej. Konteksty działania zagrożenia, Wydawnictwo NWSP, Białystok Jacewicz A., Podmiotowość dziecka w przedszkolu na przykładzie Przedszkola Samorządowego nr 48 w Białymstoku [w:] A. Popławska (red.), Podmiotowość w praktyce edukacyjnej. Konteksty działania zagrożenia, Wydawnictwo NWSP, Białystok Jak organizować edukację przedszkolną w nowych formach. Informator. 2008/2009 Rok Przedszkolaka, MEN, Warszawa, czerwiec 2008, dostęp: Jałowiecka A., Zaburzenia rozwojowe dzieci [w:] J. Karczewska, M. Kwaśniewska (red.), Dziecko sześcioletnie w szkole, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 2009.

17 188 Bibliografia Jarosz E., Wysocka E., Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa Jopkiewicz A., Dojrzałość dzieci sześcioletnich w zakresie rozwoju fizycznego [w:] J. Karczewska, M. Kwaśniewska (red.), Dziecko sześcioletnie w szkole, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce Karbowniczek J., Kwaśniewska M., Surma B., Podstawy pedagogiki przedszkolnej z metodyką, Akademia Ignatianum Wydawnictwo WAM, Kraków Karczewska J., Kwaśniewska M. (red.), Dziecko sześcioletnie w szkole, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce Kataryńczuk-Mania L., Nauczyciel edukacji muzycznej we współczesnej rzeczywistości kulturalnej, Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra Kataryńczuk-Mania L., Wychowawcze aspekty zajęć umuzykalniających w przedszkolu, Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra Kelm A., Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa Kephart N.C., Dziecko opóźnione w nauce szkolnej, PWN, Warszawa Kielar-Turska M., Jak pomagać dziecku w poznawaniu świata, WSiP, Warszawa Klim-Klimaszewska A., Pedagogika przedszkolna. Nowa podstawa programowa, Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa Klim-Klimaszewska A., Witamy w przedszkolu. Wspomaganie procesu adaptacji dziecka do środowiska przedszkolnego, Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa Klus-Stańska D., Wspieranie ciągłości rozwoju w klasach początkowych fakt czy mit? [w:] D. Waloszek (red.), Wybrane zagadnienia edukacji człowieka w dzieciństwie, Centrum Edukacji Bliżej Przedszkola, Kraków Klus-Stańska D., Wstęp [w:] D. Klus-Stańska (red.), Światy dziecięcych znaczeń, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa Kołodziejczyk W., Polak M., Jak będzie zmieniać się edukacja? Wyzwania dla polskiej szkoły i ucznia, Instytut Obywatelski, Warszawa Kopik A., Rozwój społeczny dzieci rozpoczynających naukę szkolną w kontekście typów zachowań [w:] J. Kruk-Lasocka, M. Sekułowicz (red.), Wczesna diagnoza i terapia dzieci z utrudnieniami w rozwoju. Interdyscyplinarne problemy, DSWE TWP, Wrocław Korzeniowski K., Zieliński R., Daniecki W., Podmiotowość jednostki w koncepcjach psychologicznych i organizacyjnych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław Kowalski M., Olczak A. (red.), Edukacja w przebiegu życia. Od dzieciństwa do starości, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Kozielecki J., Zagadnienia psychologii myślenia, PWN, Warszawa Koźniewska E., Diagnoza dojrzałości szkolnej, Problemy Poradnictwa Psychologiczno- -Pedagogicznego 1996, nr 2. Krasowicz G., Podręcznik do Zetotestu, Agencja Wydawniczo-Handlowa A. Dudek, Lublin Krasowicz-Kupis G., Dojrzałość do nauki czytania i pisania [w:] W. Brejnak (red.), O pomyślny start ucznia w szkole, Biuletyn Informacyjny PTD, nr 23, Warszawa 2002.

18 Bibliografia 189 Krasowicz-Kupis G., Rozwój i ocena umiejętności czytania dzieci sześcioletnich, Doradca nauczyciela sześciolatków. Materiały metodyczne dla nauczycieli opracowane w wyniku projektu»badanie gotowości szkolnej sześciolatków«zrealizowanego w Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, z. 5, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa Kruk-Lasocka J., Sekułowicz M. (red.), Wczesna diagnoza i terapia dzieci z utrudnieniami w rozwoju. Interdyscyplinarne problemy, DSWE TWP, Wrocław Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa Kurtek P., Dojrzałość dzieci sześcioletnich w zakresie rozwoju społeczno-emocjonalnego [w:] J. Karczewska, M. Kwaśniewska (red.), Dziecko sześcioletnie w szkole, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce Kwaśniewska M., Zabawa jako podstawowa forma aktywności dziecięcej [w:] J. Karczewska, M. Kwaśniewska (red.), Dziecko sześcioletnie w szkole, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce Ledzińska M., Czerniawska E., Psychologia nauczania. Ujęcie poznawcze. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Lewis D., Jak wychować zdolne dziecko, PZWL, Warszawa Lewowicki T., Indywidualizacja kształcenia dydaktyka różnicowa, PWN, Warszawa Leżańska, Kształcenie nauczycieli wychowania przedszkolnego w Polsce, Wydawnictwo UŁ, Łódź Łukaszewicz R.M., W poszukiwaniu innej drogi edukacji: między wyobraźnią a narracją [w:] D. Waloszek (red.), Wybrane zagadnienia edukacji człowieka w dzieciństwie, Centrum Edukacji Bliżej Przedszkola, Kraków Malinowska J., Kompetencje komunikacyjne nauczycieli jako wyznacznik poczucia podmiotowości uczniów w szkole. Diagnoza biograficzny wymiar ich u/formowania, Oficyna Wydawnicza Atut Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław Malmquist E., Nauka czytania w szkole podstawowej, WSiP, Warszawa Marynowicz-Hetka E., Diagnostyka pedagogiczna w pracy socjalno-wychowawczej [w:] I. Lepalczyk, J. Badura (red.), Elementy diagnostyki pedagogicznej, PWN, Warszawa Matczak A., Różnice indywidualne w rozwoju psychicznym [w:] B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 3: Rozwój funkcji psychicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Matczak A., Piotrowska A., Ciarkowska W., Skala Inteligencji D. Wechslera dla dzieci wersja zmodyfikowana (WISC-R). Podręcznik, Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa Mendel M., Cieślak A., (P)rogi szkoły [w:] D. Klus-Stańska, M. Szczepska-Pustkowska (red.), Pedagogika wczesnoszkolna dyskursy, problemy, rozwiązania, WAiP, Warszawa Michalak R., Misiorna E., Edukacja małego dziecka z perspektywy konstruktywizmu [w:] S. Włoch (red.), Edukacja przedszkolna w teorii i praktyce, Wydawnictwo UO, Opole 2006.

19 190 Bibliografia Michalak R., Misiorna E., Gotowość szkolna jako wyznacznik jakości funkcjonowania dziecka w roli ucznia [w:] R. Michalak, E. Misiorna, Konteksty gotowości szkolnej, Doradca nauczyciela sześciolatków. Materiały metodyczne dla nauczycieli opracowane w wyniku projektu»badanie gotowości szkolnej sześciolatków«zrealizowanego w Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, z. 1, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa Michalak R., Misiorna E., Konteksty gotowości szkolnej, Doradca nauczyciela sześciolatków. Materiały metodyczne dla nauczycieli opracowane w wyniku projektu»badanie gotowości szkolnej sześciolatków«zrealizowanego w Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, z. 1, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa Muchacka B., Stymulowanie aktywności poznawczej dzieci w przedszkolu, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków Niemierko B., Diagnostyka edukacyjna. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Nosal C., Psychologiczne modele umysłu, PWN, Warszawa Nowak-Starz G., Rozwój fizyczny a przystosowanie szkolne uczniów z przejawami zaburzeń emocjonalnych [w:] J. Kruk-Lasocka, M. Sekułowicz (red.), Wczesna diagnoza i terapia dzieci z utrudnieniami w rozwoju. Interdyscyplinarne problemy, DSWE TWP, Wrocław Nyczaj-Drąg M., Jakość samopoczucia dziecka w sytuacji startu szkolnego i jego uwarunkowania [w:] S. Włoch (red), Edukacja przedszkolna w teorii i praktyce, Wydawnictwo UO, Opole Ogrodzka-Mazur E., Szuścik U., Zalewska-Bujak M. (red.), Wychowanie i kształcenie w praktyce, Edukacja Małego Dziecka t. 2, Oficyna Wydawnicza Impuls, Cieszyn Kraków Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa Okoń w., Zabawa a rzeczywistość, Wydawnictwo Żak, Warszawa Osiński W., Rozwój motoryczny człowieka w procesie ontogenezy [w:] W. Osiński (red.), Motoryczność człowieka jej struktura, zmienność i uwarunkowania, Wydawnictwo AWF, Poznań Oszwa U., Rozwój i ocena umiejętności matematycznych dzieci sześcioletnich, Doradca nauczyciela sześciolatków. Materiały metodyczne dla nauczycieli opracowane w wyniku projektu»badanie gotowości szkolnej sześciolatków«zrealizowanego w Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, z. 6, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa Pachociński R., Progi szkolne w ujęciu porównawczym [w:] J. Radziewicz (red.), Progi szkolne, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa Pańtak A., Ukryty program szkoły bariera czy szansa edukacyjna? [w:] J. Radziewicz (red.), Progi szkolne, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa Parafiniuk-Soińska J., Współczesne przemiany w edukacji wczesnoszkolnej [w:] S. Palka (red.), Teoretyczne odniesienia i praktyczne rozwiązania w pedagogice wczesnoszkolnej, Wydawnictwo Śląsk, Katowice Piechaczek-Ogierman G., Zdrowotne aspekty w ocenie gotowości do nauki szkolnej dzieci siedmioletnich [w:] E. Ogrodzka-Mazur, U. Szuścik, M. Zalewska-Bujak

20 Bibliografia 191 (red.), Wychowanie i kształcenie w praktyce, Edukacja Małego Dziecka, t. 2, Oficyna Wydawnicza Impuls, Cieszyn Kraków Pietsch-Szurek E., Szmigielska B., Siuta J., Test rozwoju percepcji wzrokowej Marianny Frostig. Podręcznik, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa Pindera P., Wpływ rodziny na przystosowanie dzieci 7-letnich do nauki w szkole [w:] H. Marzec, C. Wiśniewski (red.), Rodzina na początku III tysiąclecia obraz przeszłości i teraźniejszości, t. 2, Wydawnictwo Piotrkowskie, Piotrków Trybunalski Piszczek M., Terapia zabawą. Terapia przez sztukę, MEN, Warszawa Popławska A.(red.), Podmiotowość w praktyce edukacyjnej. Konteksty działania zagrożenia, Wydawnictwo NWSP, Białystok Program wychowania w przedszkolu, WSiP, Warszawa Prokosz M., Diagnoza dziecka z zaburzeniami w rozwoju [w:] B. Cytowska, B. Winczura (red.), Dziecko z zaburzeniami w rozwoju, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Przetacznik-Gierowska M., Zasady i prawidłowości psychicznego rozwoju człowieka [w:] M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa, Psychologia rozwoju człowieka, t. 1: Zagadnienia ogólne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, WSiP, Warszawa Przetacznikowa M., Wiek przedszkolny [w:] M. Żebrowska (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa Przetacznikowa M., Wiek przedszkolny [w:] M. Żebrowska (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, t. 2, PWN, Warszawa Raczek J., Motoryczność człowieka, poglądy, kontrowersje i koncepcje [w:] J. Raczek (red.), Motoryczność dzieci i młodzieży aspekty teoretyczne oraz implikacje motoryczne, t. 1, Wydawnictwo AWF, Katowice Radziewicz J., Dwa wymiary progów edukacyjnych [w:] J. Radziewicz (red.), Progi szkolne, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa Reid G., Wearmouth J. (red.), Dysleksja. Teoria i praktyka, GWP, Gdańsk Rembowski J., Empatia. Studium psychologiczne, PWN, Warszawa Rokicińska I., Kwestionariusz diagnozy dziecka rozpoczynającego naukę w klasie pierwszej, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk Sajdak A., Indywidualizacja w nauczaniu [w:] E. Różycka (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 2: M O, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa Schaffer H.R., Psychologia dziecka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Skałbania B., Diagnostyka pedagogiczna. Wybrane obszary badawcze i rozwiązania praktyczne, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Sławińska M., Konstruowanie wiedzy na zajęciach w przedszkolu, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Smykowski B., Wiek przedszkolny. Jak rozpoznać potencjał dziecka? [w:] A.I. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa, GWP, Gdańsk Soroka-Fedorczuk A., Wyspa skarbów czy rafa koralowa? Przedszkole w narracjach osób dorosłych [w:] M. Kowalski, Kolczak A. (red.), Edukacja w przebiegu życia. Od dzieciństwa do starości, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2010.