Rozdział IX. PIENIĄDZ I SYSTEM BANKOWY

Transkrypt

1 Rozdział IX. PIENIĄDZ I SYSTEM BANKOWY 9.1. Pojęcie i funkcje pieniądza Pieniądz z języka łacińskiego ( pecunia wywodzi się od słowa pecus ) co oznacza bydło 1. Pieniądz jest najczęściej definiowany jako powszechnie przyjmowany środek zapłaty przy zakupie towarów i usług, albo nieco szerzej jako powszechnie przyjmowany środek regulowania wszelkiego rodzaju zobowiązań. Pieniądz jest tworem gospodarki towarowej; w gospodarce naturalnej pieniądz jest zbędny, ponieważ nie ma wymiany towarowej. Gdy rozwój sił wytwórczych osiąga taki poziom, że pojawiają się nadwyżki wytwarzanych dóbr ponad potrzeby wytwórcy, pojawia się potrzeba i konieczność wymiany 2. Pieniądz trudno zdefiniować przez wskazanie jego właściwości fizycznych. Bywały oraz bywają nim różne przedmioty: zęby delfina na wyspach Polinezji, tytoń i whisky w niektórych stanach USA, papierosy w obozach jenieckich, monety i banknoty np. w Polsce 3. Można natomiast zdefiniować funkcje pieniądza. Bardzo często w literaturze przedmiotu pieniądz jest określany, pośrednio, przez wyliczenie jego funkcji, przy czym wymienia się tutaj funkcje, które musi spełniać, a mianowicie 4 : 1) środka wymiany (cyrkulacji), 2) miernika wartości dóbr i usług, 3) środka płatniczego (realizacji odroczonych płatności), 1 E. Kubiak, H. Nakonieczna-Kisiel, Ekonomia makroekonomiczne podstawy polityki gospodarczej, Warszawa 1999, s W. Matuszewski, Wybrane..., op. cit., s B. Czarny, Podstawy..., op. cit., s Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego i E. Kwiatkowskiego, op. cit., s

2 Pieniądz i system bankowy 4) środka przechowywania wartości (środka tezauryzacji). Z definicji pieniądza wynika, że jest on powszechnie przyjmowanym środkiem regulowania zobowiązań, czy też pełni wyżej wymienione funkcje dlatego, że jest nosicielem (czy też uosobieniem) wartości. Ta cecha pieniądza występuje zawsze, niezależnie od tego, z jakim rodzajem pieniądza czy jego formą mamy do czynienia. Tak więc w przypadku pieniądza kruszcowego (tzn. waluty złotej bądź też waluty opartej na innym rodzaju drogiego metalu czy też najogólniej rzecz biorąc towaru) zawarta w nim wartość jest określona przez wartość kruszcu przypadającego na jednostkę monetarną, która wyznacza parytet mierniczy tej jednostki (np. 0,88 grama czystego złota na 1 USD). Występujący w kruszcowych systemach pieniężnych pieniądz symboliczny 5 (sporządzony z papieru banknot czy też zapis na rachunku bankowym, zwany pieniądzem depozytowym), nie ma wartości określonej przez materiał pieniężny, z którego jest sporządzony; ma on jedynie wartość funkcjonalną, zagwarantowaną przez nieograniczoną wymienialność symboli pieniężnych na kruszec. Wymienialność ta jest bezpośrednia w przypadku banknotów, pośrednia natomiast w przypadku pieniądza depozytowego. Jeżeli bowiem posiadacz depozytu bankowego zechce zrealizować go w złocie, musi najpierw w banku komercyjnym zamienić depozyt bankowy na banknoty banku emisyjnego (realizując czek gotówkowy), a następnie przedstawić banknoty do wymiany na złoto w banku emisyjnym. Na początku XX wieku banki centralne rozpoczęły emisję pieniądza papierowego i monet, które nie miały pokrycia w żadnym metalu szlachetnym. Ten pozbawiony jakiejkolwiek samoistnej wartości pieniądz symbolistyczny jest legalnym środkiem płatniczym na mocy decyzji państwa 6. 5 Fiat money od łacińskiego słowa fiat, które znaczy niech się stanie pieniądz. 6 M. Burda, Ch. Wyplosz, Makroekonomia..., op. cit., s

3 Bożena Sowa Podstawową cechą pieniądza jest płynność; będąca cechą aktywów 7 oznaczająca stopień możności ich natychmiastowej wymiany (bez spłaty) na inne dobra czy usługi. Tylko pieniądz posiada pełną płynność. Inne aktywa gdyby chciano je spieniężyć, aby dokonać określonej zapłaty naraziłyby na stratę czasu i ewentualnie na dodatkowe koszty. Społeczna akceptacja pieniądza wynika w części z faktu, że pieniądz trudno zastąpić innymi środkami płatniczymi, a w części z tego, że jest on legalnym środkiem regulacji zobowiązań i musi być akceptowany w tej roli. Ponadto pieniądz jest określony przez funkcje jakie musi spełniać, a mianowicie: środka wymiany, miernika wartości, środka płatniczego i środka przechowywania wartości. Ponad sto lat temu wątpiono, czy papierowy pieniądz kiedykolwiek stanie się równie godny zaufania jak monety wykonywane z metali szlachetnych, przy czym nie ma on samoistnej wartości. Co więcej używa się obecnie coraz mniej banknotów i monet zastępując je plastikowymi kartami i czekami, które umożliwiają bezpośredni dostęp do rachunków bankowych, a także wykorzystując transfery internetowe, które są dokonywane dzięki komputerom. Funkcje pieniądza 1. Pieniądz jako środek wymiany. Ta funkcja występuje przy transakcjach kupna sprzedaży wówczas, gdy sprzedawca za przekazany nabywcy towar otrzymuje zapłatę w pieniądzu (tzw. transakcje gotówkowe). Niegdyś takie transakcje dominowały w procesie wymiany towarów obecnie coraz rzadziej występują w obrocie gospodarczym, gdyż zaczynają dominować transakcje bezgotówkowe 8. 7 Aktywa całość materialnych obiektów i niematerialnych praw mających ekonomiczną wartość, która stanowi majątek gospodarstwa domowego, przedsiębiorstwa lub państwa (umeblowanie, obligacje, itp.). 8 E. Mansfield, Podstawy makroekonomii, Warszawa 2002, s

4 Pieniądz i system bankowy Transakcje gotówkowe występują w krajach o rozwiniętej gospodarce tylko przy sprzedaży detalicznej towarów oraz przy świadczeniu usług klientom indywidualnym. Jednak obserwuje się, że i w tym obrocie coraz powszechniej wypierane są przez transakcje kredytowe. Z tego względu pieniądz pełni funkcję środka wymiany w coraz mniejszym zakresie obrotu towarowego, natomiast rozszerzeniu ulega funkcja środka płatniczego. Pieniądz pełni funkcję środka wymiany w transakcjach kupna sprzedaży (środka cyrkulacji). Pojawienie się pieniądza rozdzieliło wymianę na dwa odrębne akty: transakcję sprzedaży oraz transakcję kupna. Zanika konieczność zachowania jedności czasu i miejsca, można towar sprzedać i kupić inny, w innym miejscu i czasie. W zamian za dostarczony towar powstaje zobowiązanie nabywcy wobec sprzedawcy, które wygasa później w formie pieniężnej Pieniądz jako miernik wartości. Wartość wszystkich towarów przeliczona jest na pieniądz (ich cena jest wyrażona w pieniądzu). Pełniąc tę funkcję pieniądz staje się wspólnym mianownikiem dla wyrażania wartości towarów pozwalającym przejść od systemu cen relatywnych (wyrażającym wzajemne proporcje wymiany dwóch towarów, np. 1 kg winogron = 2 kg bananów) do systemu cen absolutnych (np. 1 kg winogron = 8,0 zł, 1 kg bananów = 4,0 zł), co pozwala ustalić wartość realną towarów. Miernikiem wartości (jednostką rozliczeniową) pieniądz jest wtedy, kiedy są w nim wyrażone ceny dóbr. Wówczas ceny umożliwiają konsumentom i producentom porównywanie wartości rzeczy i usług 10. Z funkcji miernika wartości można wyprowadzić pochodną funkcji pieniądza jako środka wyrażania cen. Ze względu na fakt, że za pomocą pieniądza można mierzyć ceny wszystkich dóbr, jest on również przydatny przy określaniu realnej wartości dóbr oraz systemu cen. Ponadto pieniądz w swojej roli miernika war- 9 W. Matuszewski, Wybrane, op. cit., s B. Czarny, Podstawy..., op. cit., s

5 Bożena Sowa tości umożliwia zsumowanie wartości wszystkich dóbr wytworzonych przez społeczeństwo, np. w gospodarce narodowej, co z kolei pozwala określić wartość produktu społecznego. 3. Pieniądz jako środek płatniczy. Za jego pomocą można bowiem regulować zobowiązania. Niektóre z nich są regulowane równocześnie z nabyciem towaru lub usługi, a inne z opóźnieniem. Pieniądz służy także do zapłaty zobowiązań nie wynikających z nabycia towaru, ale z innych tytułów, np. z tytułu umowy o pracę, podatków i opłat publicznych, kredytów bankowych i pożyczek Pieniądz jako środek przechowywania wartości (czyli tezauryzacji). Będąc uosobieniem bogactwa ekonomicznego i mając dużą płynność, pieniądz może być gromadzony w postaci oszczędności, pod warunkiem, że nie traci zbyt szybko na wartości w wyniku wzrostu cen. Sposób pełnienia podanych wyżej funkcji zależy w dużym stopniu od formy pieniądza. Pieniądz kruszcowy (najczęściej złoty), który wartością swojego materiału poręczył zdolność do regulowania wszelkiego rodzaju zobowiązań należy już do przeszłości. Do historii należą także symboliczne postacie pieniądza kruszcowego, takiego jak banknot (weksel bankiera, wymieniany na każde żądanie na złoto w postaci monet lub sztab) i pieniądz skrypturalny (zapis w księgach bankowych, potwierdzający wniesienie depozytu, który także mógł być w każdej chwili wymieniony na złoto). Pieniądz jako środek przechowywania wartości pomaga przenosić wartość w czasie. Ludzie bowiem bardzo często pragną zachować na przyszłość choćby część tego, co mają. W gospodarce naturalnej funkcję środka gromadzenia oszczędności spełniały różne towary. Także dziś, jeśli jest tylko wysoka inflacja, wartość bywa przechowywana w złotej biżuterii, obrazach lub jak w Pol- 11 D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Makroekonomia..., op. cit., 2003, s. 94 i n. 218

6 Pieniądz i system bankowy sce u schyłku lat 80. XX w. w wykupionych ze sklepu cukrze lub dywanach 12. Obecnie w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowy pieniądz występuje w następujących w formach 13 : 1) gotówkowej (bilety Banku Centralnego, bilon monetarny), 2) bezgotówkowej pieniądz skrypturalny (synonimy: bankowy, wkładowy, depozytowy, żyrowy); ten ostatni rodzaj pieniądza jest tylko zapisem w księgach bankowych lub w programach komputerowych umożliwiającym zapłatę czekiem lub przelewem 14. Bilety emitowane przez Bank Centralny są prawnym środkiem płatniczym na terenie tego kraju, a więc maja ustawową moc zwalniania ze wszystkich zobowiązań publicznych i prawnych (nikt nie może odmówić przyjęcia biletów Banku Centralnego w postaci zapłaty z tytułu jakiejkolwiek należności). Bilon nie ma takiej mocy prawnej i powyżej określonej kwoty można odmówić przyjęcia zapłaty w bilonie; ten problem jest różnie regulowany w przepisach prawnych różnych państw, np. przywilej emisji bilonu posiada Bank Centralny w Polsce, natomiast we Francji Skarb Państwa Historyczny rozwój pieniądza Początki historii pieniądza sięgają okresu tworzenia się i rozwijania wymiany towarowej. Niedogodności wymiany barterowej; przy równoczesnym rozwoju produkcji towarowej, prowadziły do stopniowego wyłaniania się towarów, za które można było zarówno wszystko sprzedać jak i wszystko kupić. 12 Ibidem, s Szerzej: Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego i E. Kwiatkowskiego, op. cit., s Czek i przelew są poleceniami przekazania pewnej kwoty z rachunku bankowego wskazanej osobie lub na wskazany rachunek, skierowanymi do banku przez właściciela rachunku. Inaczej niż przelew, przekazywany z rak do rąk czek może niczym banknot obsługiwać kolejne transakcje. 219

7 Bożena Sowa W wielu krajach afrykańskich jeszcze w XX w. pieniądz stanowiły muszelki cauri nawlekane na sznurek. Na jednej z wysp Pacyfiku pieniądzem o dużych nominałach były leżące na plaży meteoryty, które ze względu na wagę nie można było ruszyć; wiadomo było jednak do którego właściciela należały i mógł je on w każdej chwili wymienić na inne dobra. Pożytecznym i poszukiwanym ekwiwalentem były także: zboże, skóry i sól 15. W Europie najbardziej znane jako pieniądze były miedź, nikiel, srebro i złoto, natomiast w Rosji carskiej przed I wojną światową znajdowały się również w obiegu monety z platyny. W Europie pieniądz papierowy pojawił się w późnym okresie średniowiecza w postaci pokwitowań za pozostawioną za przechowanie u złotnika ilości pieniądza. Oznaczało to, że właściciel tego depozytu, gdy chciał swoim złotem zapłacić za nabywane towary nie musiał udawać się do złotnika i płacić nim za towar, ponieważ sprzedawca kontrahent zadowalał się odstąpieniem mu papierowego pokwitowania. Pokwitowanie często zmieniało właścicieli, zanim któryś z nich zdecydował się na podjęcie zdeponowanego kruszcu. Barter Powstanie pieniądza wiązało się z wprowadzeniem społecznego podziału pracy w ramach społeczeństw pierwotnych. Zróżnicowanie struktury produkcji sprawiło, że szybko wzrosła wymiana towarowa. Ponieważ pieniędzy wówczas nie było, wymiana ta miała charakter barteru, czyli wymiany towaru na towar. Wiązało się to z dużymi problemami, a w wielu przypadkach wymiana ta była zupełnie niemożliwa. Wartość towarów sprzedawanych przez poszczególne osoby musiała zawsze równać się wartości towarów kupowanych. Jeżeli np. rolnik chciał dostać ryby na 15 Szerzej: Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego i E. Kwiatkowskiego, op. cit., s

8 Pieniądz i system bankowy obiad dla rodziny, a miał krowę wymiany dokonywać nie mógł, gdyż za krowę otrzymałby znacznie więcej ryb niż potrzebował 16. Utrudnienia związane z barterem sprawiły, że stopniowo zaczęto wykorzystywać niektóre towary jako formę pieniądza. Na różnych obszarach ziemi były one różne, należały do nich m.in. bydło, skóry, muszle, miód oraz wyroby z metali. Rozwiązanie to nie było lepsze niż zwykły barter, ale nadal kłopotliwe. Stosunkowo najmniejsze kłopoty występowały wtedy, gdy towarem pośredniczącym przy wymianie były sztabki z metalu. Pieniądz sztabowy i monety Już we wczesnej starożytności sztabki z metali używano jako pieniądz. Były one oznakowane, a ich obieg był regulowany przez specjalnych urzędników, najczęściej pracujących przy świątyniach. Forma sztabek była niewygodna, dlatego też przez dłuższy czas poszukiwano innych, korzystniejszych form; wprowadzono na rynek kulki, krążki itd. Ostatecznie upowszechniły się pieniądze w formie krążka. Popyt na takie pieniądze szybko stał się bardzo duży co sprawiło, że opracowano odpowiednie techniki wytwarzania pieniędzy z grubej blachy ze srebra, złota, miedzi lub ze stopu (np. złota z miedzą i ołowiem). Do blachy przykładano metalowe stemple z wytłoczonymi wzorami i bito w nie młotem, skąd pojęcie bicie pieniądza. Na monetach toczono z jednej strony znak emitenta, czyli instytucji, która biła monetę, a z drugiej jej wartość (najczęściej liczbę). Emitentem była często świątynia. W starożytnym Rzymie początkowo największym emitentem była świątynia Junony Monety stąd pochodzi nazwa moneta. Wartość kruszcu zawartego w monetach była mniejsza niż ich wartość wymienna, dzięki czemu emitent zarabiał na ich emisji. Różnica między wartością kruszcu, a wartością wymienną monet zależała w dużej mierze od polityki prowadzonej przez remitenta Szerzej: P. A. Samuelson, W. D. Nordhaus, Ekonomia..., op. cit., 2012, s

9 Bożena Sowa i była szczególnie duża w przypadku monet bitych przez mennice państwowe w okresie wojen. Znajdujące się w trudnej sytuacji finansowej rządy zmniejszały zawartość złota i srebra w stopie, z którego bito monety, a nawet zmniejszano wagę tych monet, przy zachowaniu ich wartości nominalnej. W dłuższym okresie czasu przynosiło to skutki negatywne przyczyniało się do wzrostu cen, a do tego monety starsze, o wyższej zawartości kruszców szlachetnych, znikały z obiegu (były one tezauryzowane, czyli odkładane). Głównym powodem pojawienia się monet były kłopoty wynikające z konieczności ciągłego sprawdzania wagi i jakości kruszcu, którym płacono za nabyty towar. Pierwsze monety pojawiły się już w VII wieku p.n.e. w Lidii, na zachodnich wybrzeżach Azji Mniejszej i w Egipcie 17. System bimetaliczny i monometaliczny Monety były bite z różnych metali, podstawowe znaczenie miały monety ze srebra i złota. Aby ustalić ich kurs w XVIII w. w wielu krajach ustanowiono urzędową relację miedzy ceną złota i srebra, co miało bezpośredni wpływ na relację między wartością monet z tych metali. System ten nazwano systemem bimetalicznym (dwumetalowym) 18. We francuskim systemie bimetalizmu rolę pieniądza pełniło złoto i srebro. Relacja srebra do złota kształtowała się jak 15,5:1 Obojętne więc było, czy ceny towarów określano w złocie czy srebrze przy istnieniu oficjalnej relacji między kruszcami. Oznaczało to równocześnie wyznaczenie ceny towaru w drugim kruszcu. Dlatego system bimetalizmu zwano też systemem podwójnie parytetowym. System ten miał pewne wady; duży wzrost produkcji złota lub srebra musiał bowiem prowadzić do zmian relacji wartości tych 17 Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego i E. Kwiatkowskiego, op. cit., s Por. Z. Dobosiewicz, Wprowadzenie do finansów i bankowości, Warszawa 2009, s. 17 i n. 222

10 Pieniądz i system bankowy dwu kruszców, a to powodowało zakłócenia. Aby tego uniknąć, w XX w. większość państw stopniowo odeszła od stałego parytetu złota i srebra, a oparła swój system monetarny na jednym tylko metalu złocie. Anglia jako pierwsza odstąpiła od bimetalizmu i w 1816 r. wprowadziła monometalizm złoty. System waluty złotej zaczął się szybko upowszechniać. Przed pierwszą wojną światową był on stosowany w 44 krajach, a w 15 krajach wymienialność banknotów na złoto była ograniczona. Po wybuchu pierwszej wojny światowej złote monety zostały wycofane z obiegu i system waluty złotej załamał się. Po jej zakończeniu tylko Stany Zjednoczone w 1919 r. przywróciły pełną wymienialność banknotów na złoto. Obecnie żadna waluta nie jest wymieniana na złoto ostatnią walutą był dolar amerykański. Jednakże kryzys walutowy z 1971 r. spowodował zawieszenie jej wymienialności 19. Pieniądz papierowy Pieniądz papierowy jest to znak wartości niewymienialny na złoto i nie mający wartości substancjonalnej. Jest on symbolem wartości, któremu państwo nadało kurs przymusowy, właściwość środka cyrkulacji i środka płatniczego oraz przywilej płacenia nim podatków i świadczeń na rzecz Skarbu Państwa przez obywateli 20. Obok monet występowały także różne formy ich substytutów. Należały do nich kwity depozytowe wystawiane przez złotników w zamian za zdeponowane u nich oszczędności. Kwity te były zobowiązaniami złotników do natychmiastowego zwrotu monet (za odpowiednią opłatą) właścicielowi, gdy tego sobie życzył. Kwity takie można było przewozić bezpieczniej niż monety 21. Tego rodzaju praktyki po raz pierwszy zaczęto stosować w Londynie w XVII w. Wtedy też pojawił się weksel handlowy, w związku z dynamicznym rozwojem produkcji i handlu, a zwłasz- 19 Ibidem, s Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego i E. Kwiatkowskiego, op. cit., s Por. W. Dębski, Rynek finansowy i jego mechanizmy podstawy teorii i praktyki, Warszawa 2003, s

11 Bożena Sowa cza handlu zagranicznego. Jednakże weksel handlowy swoje korzenie miał nie w Anglii, ale w miastach państwach włoskich. Ponieważ kraje śródziemnomorskie podupadały gospodarczo, dlatego też transakcje wekslowe uległy tam zahamowaniu. Weksel był już udokumentowaną formą kredytu. Wierzytelność wekslowa mogła być przeniesiona na inna osobę. Weksel stał się wierzytelnością zbywalną. Gdy wierzyciel potrzebował pieniędzy mógł sprzedać weksel, który w ten sposób zmieniał właściciela. Z czasem weksle zaczęły częściowo zastępować pełnowartościowy pieniądz, ponieważ posiadacz weksla mógł uregulować swój dług wręczając weksel swojemu wierzycielowi. Weksel zaczął więc krążyć pełniąc rolę środka wymiany towarów i środka płatniczego regulując zobowiązania. Odwrotnie było z pieniądzem. Kwit depozytowy był zobowiązaniem złotnika do oddania przechowywanego kruszcu. Posiadanie kwitu równoznaczne było z posiadaniem złota czy srebra. Dlatego też właściciele cennych kruszców zaczęli regulować owymi kwitami swoje długi. Wierzyciel na ogół chętnie kwit przyjmował, miał bowiem pewność, że kwit ten można wymienić na złoty pieniądz. Innymi słowy kwity depozytowe zaczęły krążyć pełniąc funkcję pieniądza. Pieniądz złoty podlegał ewolucji. Każdy, kto posiadał chociażby jeden banknot i miał ochotę zamienić go na monetę o tym samym nominale, mógł to uczynić bez trudności. Wymienialność banknotów na złoto podlegała jednak stopniowemu uszczupleniu. Wprowadzano coraz więcej utrudnień w tym zakresie w celu ograniczenia ilości żółtego kruszcu przeznaczonego na cele monetarne. Był to proces ekonomizacji złota. W przeszłości występowały trzy systemy wymienialności na złoto 22 : system pełnej wymienialności pieniądza papierowego na złote monety (gold specie standard), 22 Por. N. Acocella, Zasady polityki gospodarczej, Warszawa 2002, s. 10 i n. 224

12 Pieniądz i system bankowy system sztabowo-złoty (gold bullion standard), system dewizowo-złoty (gold exchange standard). W systemie pełnej wymienialności pieniądza papierowego na złote monety, czyli w systemie złotych monet, każdy kwit depozytowy był wymienialny na złote monety, o tej samej wartości nominalnej, bez jakichkolwiek ograniczeń. W systemie sztabowo-złotowym banknoty nie były wymienialne na monety złote, lecz na sztaby złota. W dziewiętnastowiecznej Francji banknoty o wartości 200 tys. franków wymieniano na sztabę złota o wadze 12 kg. Tylko nieliczni obywatele dysponowali tak dużymi sumami, dlatego też był to system ograniczonej wymienialności pieniądza papierowego na złoto. System ten dominował w XIX w. a we Francji przetrwał aż do 1928 r. 23 System dewizowo-złoty (wprowadzony w 1922 r.) był niezwykle korzystny dla krajów o walucie wymienialnej na złoto, to znaczy w walucie, w której inne kraje utrzymywały swoje rezerwy. Waluta ta mogła bowiem być emitowana do innych krajów tylko dzięki deficytowi bilansu płatniczego kraju, który ją emitował. Oznaczało to również możliwość dysponowania dochodem narodowym do podziału wyższym od dochodu wytworzonego bez jakichkolwiek ujemnych konsekwencji dla gospodarki krajowej. Kraje, które chciały mieć rezerwy, musiały je zarobić poprzez wygospodarowanie nadwyżki bilansu płatniczego ze Stanami Zjednoczonymi. W istocie więc kredytowały Stany Zjednoczone 24. Pieniądz papierowy ma długą historię, mimo iż upowszechnił się on i stosunkowo niedawno całkowicie wyparł pieniądz kruszcowy. Należy podkreślić, że pieniądz papierowy był już znany w starożytnych Chinach. Pieniądz papierowy wszedł do użytku na całym świecie, ponieważ jest wygodnym środkiem wymiany. Papierowe pieniądze łatwo przenosić i przechowywać. Ponieważ jednostki nie mogą go 23 Por. A. Budnikowski, Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, Warszawa 2001, s. 21 i n. 24 Por. J. Kaliński, Historia Gospodarcza XIX i XX, Warszawa 2004, s. 19 i n. 225

13 Bożena Sowa legalnie wytwarzać, pozostaje on dobrem rzadkim. W wyniku ograniczenia podaży pieniądz zyskał na wartości. Może stanowić zapłatę za dobra. Tak długo, jak długo ludzie są w stanie regulować swoje zobowiązania za pomocą waluty i jest ona akceptowana jako środek płatniczy waluta spełnia funkcję pieniądza 25. Pieniądz bezgotówkowy Pieniądz bezgotówkowy jest to środek wymiany, którego podstawą jest wierzytelność przedsiębiorstwa prywatnego lub osoby fizycznej 26. Pieniądz bezgotówkowy (zwany także bankowym lub żyrowym) występuje w formie zapisów na rachunkach depozytowych w bankach. Depozyty te uruchamia się przeważnie za pomocą czeków 27, które są technicznym narzędziem przenoszenia pieniędzy jednej osoby (lub instytucji) na korzyść drugiej 28. Krokiem w kierunku racjonalnego obiegu pieniężnego było wprowadzenie do emisji pieniądza bezgotówkowego 29. W zamian za dostarczenie przez klienta banknoty bank otwierał rachunek. Klient mógł w każdej chwili żądać pieniądza gotówkowego o równowartości zapisu na swym rachunku bankowym. Był to rachunek za żądanie. Klienci mieli także możliwość lokaty środków pieniężnych na określony termin (np. 6 miesięcy). Były to rachunki (wkłady) terminowe. Oznaczało to, że ich właściciele byli zobowiązani przez ten okres czasu przechowywać w banku zasoby gotówki. Mogli z tych środków skorzystać wcześniej, ale wówczas 25 P. A. Samuelson, W. D. Nordhaus, Ekonomia, op. cit., s D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Makroekonomia, op. cit., 2007, s Czek jest to bankowy środek płatniczy, dokument o ustalonej formie, za pomocą którego wystawca zleca bankowi wypłacenie okazicielowi lub określonej osobie podanej w tym dokumencie sumy pieniężnej z rachunku wystawcy (do obrotu bezgotówkowego). Czeki, obsługując olbrzymią część transakcji rynkowych, są substytutem pieniądza w jego funkcji środka wymiany i środka płatniczego. 28 Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego i E. Kwiatkowskiego, op. cit., s A. Kaźmierczak, Polityka Pieniężna w Gospodarce Rynkowej, Warszawa 2003, s

14 Pieniądz i system bankowy tracili prawo do dochodu z tytułu oprocentowania wkładów. Dochód z oprocentowania był tym wyższy, im dłuższy był termin lokaty. Wraz z upływem czasu rozliczenia bezgotówkowe zaczęto realizować także wówczas, gdy klienci mieli rachunki w różnych bankach. Banki dokonywały wzajemnych rozliczeń kompensując globalną sumę należności i zobowiązań. Istotne było, aby w określonym momencie istniała równowaga zobowiązań i należności między nimi. Tak więc dłużnik dokonujący zapłaty wierzycielowi mógł wydać polecenie bankowi, w którym posiadał rachunek, aby ten przelał określoną sumę na rachunek wierzyciela w innym banku. Była to forma rozliczeń zwana poleceniem przelewu. Inną formą rozliczeń bezgotówkowych był czek bankowy dokument, na którym jego wystawca wydawał polecenie swojemu bankowi wypłacenie określonej sumy okazicielowi czeku. Nazwa czek pochodzi od arabskiego słowa szakk oznaczającego odroczoną płatność 30. Powstaje pytanie w jaki sposób tworzony był pieniądz bezgotówkowy. Jego emisja następowała albo w chwili lokaty pieniądza papierowego w banku, albo wówczas, gdy bank udzielał klientowi kredytu. Udzielenie kredytu praktycznie oznaczało emisję pieniądza bezgotówkowego i pieniądza w ogóle. Banki udzielały kredytów na sumy wielokrotnie wyższe od posiadanych rezerw pieniądza gotówkowego. Pełne pokrycie, tak jak przy pieniądzu papierowym, nie było potrzebne do utrzymywania zaufania. Pieniądz wkładowy (depozytowy) bezgotówkowy nie jest ostatnią formą w ewolucji pieniądza. Obecnie w krajach wysoko rozwiniętych zaczyna już funkcjonować pieniądz elektroniczny 31. Rachunki bankowe znajdują się w pamięci komputera, są 30 Praca zbiorowa, Historia powszechna, tom 7: Od upadku cesarstwa rzymskiego do ekspansji islamu. Karol Wielki, 2007, s W prawie Unii Europejskiej pieniądza elektronicznego dotyczy dyrektywa 2009/110/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje pieniądza elektronicznego oraz 227

15 Bożena Sowa one obciążane i uznawane automatycznie przy wykorzystaniu urządzeń elektronicznych. Formy rozliczeń dotychczas stosowane, jako czek czy polecenie przelewu, są zastępowane czynnościami dokonywanymi za pomocą kont magnetycznych. W systemie rozliczeń elektronicznych nie istnieje więc pieniądz bezgotówkowy, rozumiany jako zapis w księgach bankowych. Pieniądzem jest zespół znaków na korcie magnetycznej, przekształcanych za pomocą impulsów magnetycznych. Impulsy zawierające zakodowane informacje, oznaczają ruch pieniądza. Obrót finansowy w coraz większym stopniu odbywa się dzięki urządzeniom elektrycznym, dotyczy to zwłaszcza obrotu międzynarodowego za pośrednictwem Internetu. Obecnie zasadniczą rolę w rozliczeniach bezgotówkowych odgrywają karty kredytowe, takie jak Visa, Maestro, Mastercard, Uerocard, American Express. Ten plastikowy pieniądz jest nie tylko substytutem pieniądza jako środka płatniczego ale umożliwia również dokonywanie zakupów Współczesny system bankowy Rozwój wymiany towarowo-pieniężnej był początkiem powstania banków i innych instytucji finansowych. Najstarszą formą operacji finansowych była lichwa, czyli pożyczanie pieniędzy lub towarów osobom ich potrzebującym w zamian za wysokie odsetki. Lichwa znana jest od niepamiętnych czasów. Pojawiła się wcześniej niż powstał pieniądz, ponieważ lichwiarze początkowo pożyczali towary. Lichwiarze ściągali wysokie odsetki głównie z dwóch powodów 33 : a) możliwości wykorzystania trudnej, niekiedy przymusowej, sytuacji pożyczkobiorcy, nadzoru ostrożnościowego nad ich działalnością, zmieniająca dyrektywy 2005/60/WE i 2006/48/WE oraz uchylająca dyrektywę 2000/46/WE. 32 Ibidem, s Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego i E. Kwiatkowskiego, op. cit., s

16 Pieniądz i system bankowy b) dużego ryzyka niewypłacalności dłużników. Pierwsze banki pojawiły się już w starożytności; początkowo miały one zupełnie inny charakter niż obecnie. Aż do XIX w. banki były w istocie przedsiębiorstwami bankowo-handlowymi, łączącymi działalność bankową (przyjmowanie depozytów, udzielanie kredytów, prowadzenie rozliczeń) z działalnością handlową i spekulacyjną. Zasadnicza zmiana nastąpiła w XIX w. Począwszy od czasów Napoleona zaczęto regulować działalność banków, uchwalać prawa, którym miały one podlegać. Uznano prawną specyfikę banków, a równocześnie z uwagi na ich wielkie znaczenie poddano je specjalnej kontroli. Kontrolę tę sprawowały instytucje nadzoru bankowego. Stopniowo więc w XIX w. powstawały systemy bankowe, a proces zmian ich struktury trwa nadal. Przez system bankowy rozumie się całokształt instytucji bankowych, a także normy określające ich wzajemne powiązania i stosunki z otoczeniem. O systemie bankowym można mówić dopiero wówczas, gdy rozwój banków (a także rynków finansowych) pozwoli na ustalenie zasad struktury tego systemu. Dlatego też dopiero powstanie wielopoziomowego układu, złożonego z Banku Centralnego (emisyjnego) i banków komercyjnych, jest uznawane za podstawę dla określania się systemu bankowego 34. System bankowy w każdym państwie określa prawo bankowe (w Polsce dwa fundamentalne akty prawne; ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. prawo bakowe 35 oraz ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim 36 ). Ustala ono m.in. rodzaje banków, tryb ich powoływania, wykonywanie czynności, rolę i zadania banku centralnego, jego organy i ich kompetencję oraz organizację i zadania nadzoru bankowego Szerzej: J. Świderska, Współczesny system bankowy. Ujęcie instytucjonalne, Warszawa 2012, s. 9 i n. 35 Dz. U. z 2012 r., poz z późn. zm. 36 Dz. U. z 2013 r., poz W. Matuszewski, Wybrane, op. cit., s

17 Bożena Sowa We współczesnej gospodarce banki odgrywają dużą rolę. Do podstawowych funkcji banków należy 38 : a) przyjmowanie zwrotnych wkładów pieniężnych (depozytów) w zamian za odsetki, b) świadczenie usług finansowych związanych z obiegiem pieniądza jako środka cyrkulacji i środka płatniczego, c) udzielanie kredytów dla przedsiębiorstw i osób fizycznych, d) kreowanie pieniądza. Na rozwój systemów bankowych wpływ wywierają następujące czynniki 39 : porządek społeczny i gospodarczy, które określa społeczne wartości i cele gospodarcze, struktura i wielkość popytu na usługi bankowe, regulacje prawne działań bankowych, skłonność banków do inwestycji. Klasycznym modelem systemu bankowego w gospodarce rynkowej jest tzw. dwuszczeblowy sektor bankowy; Bank Centralny realizujący funkcje banku państwa, banku emisyjnego i banku banków oraz banki komercyjne, świadczące usługi finansowe, których zakres określony jest przez specyfikę ich działalności. Bank Centralny jest to instytucja, która dbając o to, aby pieniądz dobrze wypełniał swoje funkcje w imieniu państwa prowadzi tzw. politykę pieniężną, pomaga innym bankom i nadzoruje ich działalność, a także bywa bankiem państwa 40. Bank Centralny jest to bank państwowy, który spełnia równocześnie funkcje 41 : banku emisyjnego, 38 Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego i E. Kwiatkowskiego, op. cit., s Szerzej: J. Grzywacz, Podstawy bankowości. System bankowy. Kredyty i rozliczenia. Ryzyko i ocena banku. Marketing, Warszawa 2006, s. 26 i n. 40 B. Czarny, Podstawy, op. cit., s Szerzej: Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego i E. Kwiatkowskiego, op. cit., s

18 Pieniądz i system bankowy banku banków, banku gospodarki narodowej i banku państwa. Bank Centralny dzięki temu, że dokonuje emisji pieniądza jest zawsze wypłacalny. Jeżeli poniesie straty to i tak będzie mógł w pełni zaspokoić roszczenia posiadaczy wkładów. Wkłady w banku emisyjnym są zawsze całkowicie pewne. Jako bank banków bank centralny jest bankiem rezerwowym dla banków operacyjnych (komercyjnych). Bank banków spełnia następujące funkcje 42 : reguluje wielkość pieniądza bankowego tworzonego przez banki operacyjne, reguluje płynność całego systemu bankowego, kształtuje potencjał kredytowy banków operacyjnych poprzez odpowiednie instrumenty pieniężne. Najbardziej istotne dla Banku Centralnego jest spełnianie funkcji banku gospodarki narodowej. W tym charakterze jest on z jednej strony regulatorem całego obiegu pieniężnego, z a drugiej strony bankiem państwa w zakresie udzielania kredytów dla rządu, długu państwowego oraz kasowej obsługi budżetu państwa. Obowiązkiem Banku Centralnego jest dbanie o stabilność waluty narodowej, a także oddziaływanie na gospodarkę narodową, aby następował jej stały rozwój, wzrost dochodu narodowego oraz spadek bezrobocia. Pełniąc funkcję banku państwa Bank Centralny zajmuje się obsługą i organizacją płatności zagranicznych, realizacją polityki państwa w odniesieniu do kursu walut, pośrednictwem w kupnie złota i dewiz, a także utrzymaniem rezerw międzynarodowych środków pieniężnych. Banki komercyjne jako podmioty rynku finansowego działają zgodnie z logiką gospodarki rynkowej i przez wybór swoich produktów, w sensie ilościowym i strukturalnym, dążą do maksymalizacji wyników finansowych. 42 Ibidem, s

19 Bożena Sowa Banki komercyjne gromadzą fundusze właścicieli wkładów i wykorzystują je w celu udzielenia kredytów swoim klientom. W efekcie dochodzi do przepływu pieniądza od właścicieli do kredytobiorców. Dlatego też banki komercyjne nazywa się niekiedy pośrednikami finansowymi. W ostatnich latach banki zaczęły spełniać dodatkowe funkcje, takie jak zarządzanie portfelami aktywów w imieniu klientów lub oferowanie usług ubezpieczeniowych 43. Większość banków komercyjnych ma charakter banków uniwersalnych, który nie ogranicza się tylko do wykonywania wybranych czynności, lecz świadczy cały zestaw usług bankowych, związanych z ustawowo określonymi obszarami działalności. Czynnościami bankowymi w uniwersalnej instytucji bankowej są: przyjmowanie depozytów, udzielanie kredytów, prowadzenie rozliczeń pieniężnych, udzielanie gwarancji bankowych, emitowanie bankowych papierów wartościowych, pośrednictwo w operacjach na rynku kapitałowym, operacje czekowe i wekslowe, terminowe operacje finansowe, nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych, wykonywanie obrotu wartościowymi dewizami, udzielanie poręczeń, nabywanie (do określonej ustawowo granicy) papierów wartościowych, inwestowanie w nieruchomości, świadczenie usług konsultacyjno-doradczych, itd. Stopień realizacji wymienionych funkcji w systemach poszczególnych państw jest różny. Systemy bankowe w krajach o gospodarce rynkowej często różnią się od siebie, gdyż ukształtowały się w specyficznych warunkach politycznych i gospodarczych, które wpływały na charakter i treść bankowych regulacji prawnych oraz na działanie czynników związanych z tradycją kształtowania systemów finansowych. Z punktu widzenia roli systemu bankowego w realizacji zadań przypisanych systemowi finansowemu w gospodarce rynkowej najistotniejsze jest to, że banki komercyjne w ramach swojej strategii przez świadczenie usług bankowych uczestniczą w procesie 43 M. Burda, Ch. Wyplosz, Makroekonomia, op. cit., s

20 Pieniądz i system bankowy kreowania pieniądza. Podstawą ich działania są wkłady klientów. Są to tzw. wkłady pierwotne, w odróżnieniu od tzw. wkładów pochodnych, które powstają w momencie, gdy banki udzielają kredytów swoim klientom 44. Banki komercyjne dysponują również kapitałem własnym (kapitał zakładowy akcjonariuszy oraz fundusze tworzone z części zysku, która nie została wypłacona akcjonariuszom) jak również mogą korzystać z kredytów refinansowych zaciąganych w Banku Centralnym, ale podstawą ich akcji kredytowych są jednak wkłady (fundusze obce). Kapitał własny stanowi często zaledwie kilka procent wielkości kredytów. We wszystkich krajach banki poddane są kontroli bankowej. Najbardziej rygorystyczne normy wprowadzane są w stosunku do banków korzystających z różnorodnych przywilejów (np. banków hipotecznych) a także w stosunku do banków komercyjnych ze względu na ich podstawowe znaczenie dla gospodarki kraju. Aby istniał system bankowy muszą wystąpić trzy elementy: banki, nadzór bankowy i prawo bankowe. Najważniejszym zadaniem nadzoru bankowego jest zapewnienie bezpieczeństwa banków. Szczególne znaczenie mają normy ostrożnościowe, dotyczące głównie kredytów, depozytów i operacji walutowych. Część z nich jest ustanawiana z mocy prawa (w Polsce Prawo bankowe ustanawia np. normy w zakresie maksymalnej wielkości kredytów udzielanych przez bank), a część przez nadzór bankowy, który kontroluje przestrzeganie wszystkich tych norm przez banki (na zlecenie i pod kontrolą Komisji Nadzoru Finansowego). Do głównych funkcji nadzoru bankowego należy 45 : a) funkcja licencyjna dopuszczanie do działalności bankowej odpowiednich ludzi i kapitału, tak, aby bank mógł być traktowany jako instytucja zaufania publicznego; 44 Szerzej: Z. Dobosiewicz, K. Marton-Gadoś, Podstawy bankowości z zadaniami, Warszawa 2008, s. 29 i n. 45 Szerzej: W. Wójtowicz, A. Gorgol, A. Kuś, A. Niezgoda, P. Smoleń, Zarys finansów publicznych i prawa finansowego, Kraków 2005, s. 17 i n. oraz Z. Krzyżkiewicz, Podręcznik do nauki bankowości, Warszawa 2002, s. 22 i n. 233

21 Bożena Sowa b) funkcja regulacyjna, czyli określanie zasad funkcjonowania banków poprzez ustalenie minimalnych standardów bezpieczeństwa, tzw. nadzorcze regulacje ostrożnościowe. W tym zakresie istnieją normy o charakterze ilościowym i jakościowym. Banki są zobowiązane do posiadania funduszy własnych dostosowanych do rozmiaru prowadzonej działalności w celu zapewnienia bezpieczeństwa ekonomicznego, c) funkcja kontrolna, czyli analiza sytuacji finansowej banków, a zwłaszcza identyfikowanie podstawowych zagrożeń w ich funkcjonowaniu. Funkcja ta zostaje wypełniona poprzez analizę sprawozdawczości finansowej oraz kontrole bezpośrednio w bankach, d) funkcja dyscyplinująca, czyli podejmowanie działań zapobiegawczych, a w warunkach szczególnego zagrożenia, przy wykorzystaniu sankcji wobec banków. Wypełnianie tej funkcji oznacza, że w określonych prawem przypadkach nadzór bankowy może korzystać ze środków nadzoru administracyjnego (sankcje i zalecenia) zarówno w stosunku do instytucji, jak i osób odpowiedzialnych za wystąpienie nieprawidłowości. Nadzór bankowy w Polsce sprawowała w latach Komisja Nadzoru Bankowego (KNB), której przewodniczył Prezes Narodowego Banku Polskiego (NBP), a w jej skład wchodzili przedstawiciele naczelnych władz. Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym 46, z dniem 1 stycznia 2008 roku, kompetencje Komisji Nadzoru Bankowego przejęła Komisja Nadzoru Finansowego (KNF). W skład Komisji Nadzoru Finansowego wchodzi 7 osób: Przewodniczący, 2 zastępców Przewodniczącego oraz 4 członków. Przewodniczący KNF zostaje powołany na pięcioletnią kadencję przez Prezesa Rady Ministrów. Przewodniczący podejmuje uchwały, wydaje decyzje administracyjne oraz posta- 46 Dz. U. z 2006 r., nr 157, poz

22 Pieniądz i system bankowy nowienia. Komisja przedstawia Prezesowi Rady Ministrów coroczne sprawozdanie ze swojej działalności w terminie do dnia 31 lipca następnego roku, a także wydaje dziennik urzędowy, dostępny na stronie internetowej Z uwagi na procesy przenikania się sektorów rynku finansowego, zintegrowany nadzór obejmuje sektor 47 : a) bankowy, b) kapitałowy, c) ubezpieczeniowy, d) emerytalny, a także: a) nadzór uzupełniający nad konglomeratami finansowym, b) nadzór nad instytucjami pieniądza elektronicznego, c) nadzór nad instytucjami płatniczymi i biurami usług płatniczych, d) nadzór nad spółdzielczymi kasami oszczędnościowokredytowymi. W 1998 r. powołana została Rada Polityki Pieniężnej. Zgodnie Artykułem 227 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 48, Rada Polityki Pieniężnej ustala coroczne założenia polityki pieniężnej i ma obowiązek przedłożenia do wiadomości Sejmowi założeń polityki pieniężnej równocześnie z przedłożeniem przez Radę Ministrów projektu ustawy budżetowej. Zgodnie z art. 53 Ustawy o Narodowym Banku Polskim 49, założenia polityki pieniężnej są publikowane w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej Monitor Polski. W założeniach polityki pieniężnej są przedstawione podstawowe elementy realizowanej przez Narodowy Bank Polski. Zaprezentowany jest także zarys uwarunkowań makroekonomicz- 47 Szerzej: W. Wójtowicz, A. Gorgol, A. Kuś, A. Niezgoda, P. Smoleń, Zarys, op. cit., s. 17 i n. oraz Z. Krzyżkiewicz, Podręcznik, op. cit., s. 22 i n. 48 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997, nr 78, poz Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz. U. z 2013 r., poz. 908 z późn. zm. 235

23 Bożena Sowa nych mogących wpływać na tę politykę w danym roku, takich jak: cel inflacyjny, który chce osiągnąć, wyznaczając tempo wzrostu obliczanego przez Główny Urząd Statystyczny wskaźnika cen i towarów konsumpcyjnych oraz wskazuje na instrumenty polityki pieniężnej, które chce wykorzystać. Średnioterminowe cele prezentuje natomiast w Strategii Polityki Pieniężnej 50. Na działalność banków ma także wpływ Narodowy Bank Polski (jako Bank Centralny), do którego należy m.in. nadzorowanie emisji znaków pieniężnych, wykonywanie funkcji banku rządu (przez NBP przechodzą pieniądze z budżetu), jest centralną instytucją dewizową Podaż pieniądza kreacja pieniądza przez banki komercyjne Podaż pieniądza oznacza postawienie do dyspozycji przez instytucję pieniężną (z reguły bank) zasobów pieniężnych innej jednostce gospodarczej, przede wszystkim niebankowej (np. przedsiębiorstwu, gospodarstwu domowemu), chociaż w pewnej skali występuje też podaż pieniądza w stosunkach między bankami. Największym źródłem podaży pieniądza w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej jest jego kreacja przez banki komercyjne 51. Podaż pieniądza przez te banki jest realizowana przede wszystkim przez operacje kredytowe, tj. udzielanie pożyczek pieniężnych ich klientom. Przy ich udzielaniu dochodzi do kreacji (emisji) pieniądza skrypturalnego tych banków 52. Sytuację tę można przedstawić w postaci zapisu na symbolicznych kontach w ewidencji księgowej banku komercyjnego. Przy założeniu, że do takiego banku zgłasza się klient X z prośbą o udzielenie pożyczki w wysokości 1000 jednostek monetarnych i bank decyduje się przyznać mu tę pożyczkę (kredyt), to związana z tym operacja 50 Art. 12 ust. 1, ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz. U. z 2013 r., poz. 908 z późn. zm. 51 Szerzej: B. Czarny, Podstawy, op. cit., s Szerzej: Finanse, praca zbior. pod red. J. Ostaszewskiego, Warszawa 2007, s. 26 i n. 236

24 Pieniądz i system bankowy zostanie zapisana na rachunkach bankowych w sposób następujący: Wn Rachunek kredytowy 1000, Ma Wn Rachunek depozytowy 1000, przez ten zapis został stworzony pieniądz depozyt na rachunku depozytowym klienta X. Od tego momentu może on tym pieniądzem dysponować, np. przez wystawianie przekazu na rzecz swego kontrahenta handlowego Y, w wysokości 500 jednostek monetarnych. Jeżeli założymy, że klient Y ma rachunek w tym samym banku, to przekaz tez zostanie zapisany na rachunkach bankowych w sposób następujący. Wn Y Rachunek depozytowy 500, Ma Wn X Rachunek depozytowy 1000, 500, Po tej operacji kwota pieniądza emitowana przez bank za pomocą kredytu pozostaje bez zmiany i wynosi 1000, jednostek, ale w dyspozycji X zostało już tylko 500, natomiast drugie 500 jest w dyspozycji innego banku, tj. Y, który oczywiście może je przekazywać następnym kontrahentom. Z powyższej prezentacji można wnioskować, że ta kreacja jest nieograniczona a banki komercyjne mogą tworzyć w przedstawiony sposób dowolnie wielkie zasoby pieniężne. Jednak tak nie jest, gdyż ograniczenia tej emisji narzuca odpływ pieniądza skrypturalnego z każdego banku komercyjnego. Odpływ ten następuje w dwóch kierunkach: a) gotówki, b) innych banków komercyjnych. Odpływ w kierunku gotówki nastąpi wówczas, gdy jeden z klientów banku mający w nim depozyty (np. X lub Y) wystawi czek gotówkowy i zażąda w ten sposób zamiany całości lub części depozytu na bilety Banku Centralnego. Odpływ w kierunku innego banku komercyjnego nastąpi wówczas, gdy właściciel depozytu Ma Ma 237

25 Bożena Sowa np. X wystawi przekaz dla innego kontrahenta np. Z, który ma rachunek w innym banku komercyjnym. Kreacja pieniądza (którą banki są zainteresowane) przynosi dla banku dochód w postaci oprocentowania 53. Dlatego też mogą się zdarzyć w praktyce przypadki nadmiernej kreacji pieniądza bez banki komercyjne, co w konsekwencji może doprowadzić do ich niewypłacalności. Aby zapobiec tym niekorzystnym następstwom, bankom zostały narzucone pewne ograniczenia w zakresie działalności kredytowo-depozytowej, które mają m.in. przeciwstawić się utracie płynności. Do takich najważniejszych ograniczeń należy zaliczyć obowiązkowe minimalne rezerwy płynności, które banki muszą utrzymywać w postaci depozytów na rachunku w Banku Centralnym. System obowiązkowych minimalnych rezerw płynności ogranicza możliwość kreowania pieniądza skrypturalnego przez banki komercyjne Popyt na pieniądz Popyt na pieniądz jest to popyt na zasób pieniądza w ujęciu realnym (w skrócie: realny zasób pieniądza) 54. Motyw transakcyjny. Ludzie potrzebują pieniędzy przede wszystkim dlatego, że ich dochody i wydatki nie pojawiają się jednocześnie. Przykładowo wynagrodzenie można otrzymać ostatniego dnia miesiąca, lecz żywność, gazety, benzynę i ubrania kupuje się nieregularnie w tym okresie. Potrzeba posiadania pieniądza do opłacenia zakupów, transakcji, dóbr, usług i innych przedmiotów konstytuuje transakcyjny popyt na niego 55. Przeprowadzenie transakcji wymiennych bez pośrednictwa pieniądza byłoby czasochłonne i wymagałoby wiele wysiłku. Gdyby wszystkie transakcje były doskonale zsynchronizowane, byłyby uzyskiwane wpływy ze sprzedaży dóbr i usług oraz dochody ze sprzedaży usług czynników produkcji w tym samym momencie, 53 Szerzej: Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego i E. Kwiatkowskiego, op. cit., s D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Makroekonomia, op. cit., 2007, s P. A. Samuelson, W. D. Nordhaus, Ekonomia, op. cit., 2012, s

26 Pieniądz i system bankowy kiedy byłyby dokonywane zakupy dóbr i usług, które byłyby skonsumowane. Poza tym momentem pieniądze nie byłyby potrzebne. Chcąc przeprowadzić określoną liczbę transakcji, potrzeba określonej ilości pieniądza w ujęciu realnym, tj. pieniądza nominalnego skorygowanego o zmiany poziomu cen. W związku z tym, jeżeli poziom cen wzrasta dwukrotnie, przy innych czynnikach niezmiennych, można oczekiwać podwojenia się popytu na pieniądz w wyrażeniu nominalnym i utrzymania się popytu na realny zasób pieniądza na niezmienionym poziomie. Ludzie potrzebują pieniędzy ze względu na ich siłę nabywczą, tj. ilość towarów jakie można za nie kupić 56. Kolejnym czynnikiem określającym motyw transakcyjny posiadania pieniądza jest stopień synchronizacji wypłat i wpływów. Zakładając, że gospodarstwa domowe zamiast dokonywać regularnych zakupów każdego dnia tygodnia koncentrują swoje zakupy w dniu, w którym otrzymują wypłatę wynagrodzenia 57. W skali tygodnia dochód narodowy i łączna wartość transakcji pozostają niezmienione, ale ludzie utrzymują teraz mniej pieniądza w ciągu tygodnia 58. Motyw przezorności. Do tej pory zakładano, że ludzie dokładnie wiedzą, kiedy otrzymują dochody i dokonują wydatków. Życie jednak płynie w świecie pełnym niepewności. Właśnie niepewność związana z rozkładem w czasie wpływów i wydatków jest przyczyną istnienia motywu przezorności utrzymania pieniądza. Polega on na tym, że ludność z góry decyduje się trzymać pewien zasób pieniądza na pokrycie nieprzewidzianych wydatków, których dokładnego rodzaju nie jest w stanie przewidzieć. Korzyść z dysponowania wolną gotówką jest prawdopodobnie tym większa, im większa jest suma dokonywanych transakcji i im 56 D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Makroekonomia, op. cit., 2007, s Ibidem, s Podobny mechanizm działania w przypadku rozliczania transakcji dokonywanych za pomocą karty kredytowej-rozliczenia tego dokonuje się raz w miesiącu, po otrzymaniu wyciągu bankowego. 239

27 Bożena Sowa wyższy stopień niepewności. Ponieważ stopień niepewności pozostaje (w przybliżeniu) stały w czasie, głównym czynnikiem określającym wielkość korzyści z utrzymywania pieniądza z powodu przezorności jest suma dokonywanych transakcji. Podobnie jak w przypadku motywu transakcyjnego tak i tutaj za miernik skali transakcji przyjmuje się wielość realnego dochodu narodowego. Wynika stąd, że przy pozostałych czynnikach niezmienionych, im wyższy jest realny dochód narodowy, tym silniej będzie oddziaływał motyw transakcyjny posiadania pieniądza. Motyw transakcyjny i przezorności wyjaśniają łącznie najważniejsze przyczyny trzymania pieniądza w roli środka wymiany. Są to najistotniejsze motywy utrzymywania pieniądza w jego wąskim ujęciu. Im szersza jest definicja pieniądza, tym mniej znaczące będą motywy transakcyjny i przezorności, które dotyczą pieniądza jako środka wymiany, i w tym większym stopniu należy brać pod uwagę rolę pieniądza jako środka gromadzenia bogactwa 59. Motyw portfelowy. Przyczyną istnienia motywu portfelowego posiadania pieniądza jest niechęć do ryzyka. Ludzie są skłonni poświęcić wyższą przeciętnie stopę zwrotu w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa lokat, tj. takiego portfela inwestycyjnego, który przyniesie niższą, ale dającą się łatwiej przewidzieć stopę zwrotu. Zakładając, że eliminuje się z rozważań potrzebę dokonywania transakcji. Interesuje nas bogata osoba lub przedsiębiorstwo, które podejmują decyzję, w jakiej formie najlepiej trzymać majątek. Niektóre rodzaje aktywów, np. akcje przedsiębiorstw zapewniają w przeciętnych warunkach wysoką stopę zwrotu, inwestycje w nie są jednak dość ryzykowne. W niektórych latach stopa zysku z akcji jest bardzo wysoka, w innych jednakże bywa nawet ujemna. Kiedy ceny akcji spadają, akcjonariusze mogą ponieść straty kapitałowe, które przewyższają należne im wypłaty dywidend. Inwestycje w inne rodzaje aktywów finansowych są znacznie mniej ryzykowne, ale też ich dochodowość jest zazwyczaj znacz- 59 D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Makroekonomia, op. cit., 2007, s