Wspieranie małej i średniej przedsiębiorczości w świetle ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy

Transkrypt

1 Krzysztof B. Matusiak, Marzena Mażewska Wspieranie małej i średniej przedsiębiorczości w świetle ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy Warszawa, październik 2004

2 Recenzja: dr Karol LITYŃSKI Copyright by Ministerstwo Gospodarki i Pracy, 2004 ISBN Łamanie i druk: ZWP MGiP. Zam. 231/04 2

3 SPIS TREŚCI Wstęp ROLA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI I SEKTORA MSP W NOWOCZESNEJ GOSPODARCE Renesans przedsiębiorczości i wzrost ekonomicznej roli sektora MSP Rozwój sektora MSP w Polsce OCENA WARUNKÓW PODEJMOWANIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ W POLSCE PRZESŁANKI I CELE USTAWY O PROMOCJI ZATRUDNIENIA I INSTYTUCJACH RYNKU PRACY INSTRUMENTY WSPIERANIA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W USTAWIE O PROMOCJI ZATRUDNIENIA I INSTYTUCJACH RYNKU PRACY Instytucje rynku pracy Modelowe rozwiązania aktywizacji bezrobotnych Stymulacja bezrobotnych do podjęcia zatrudnienia Poradnictwo zawodowe Dodatek aktywizacyjny Szkolenia Pomoc osobom będącym w szczególnej sytuacji na rynku pracy Staże i przygotowanie zawodowe Podejmowanie działalności gospodarczej Członkostwo w spółdzielni socjalnej Wsparcie rozwoju MSP i tworzenia nowych miejsc pracy Refundacja kosztów wyposażenia i doposażenia stanowiska pracy Prace interwencyjne Roboty publiczne Zakładowy Fundusz Szkoleń Reguły pomocy publicznej Warunki udzielania pomocy publicznej Pomoc regionalna Pomoc horyzontalna Pomoc w sektorach uznanych za wrażliwe Podstawowe zasady ubiegania się o pomoc publiczną Warunki udzielania przedsiębiorcom pomocy finansowej w formie bezzwrotnego wsparcia finansowego przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości INFRASTRUKTURA WSPARCIA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI Pojęcie i zadania instytucji wsparcia przedsiębiorczości Ośrodki szkoleniowo-doradcze Lokalne fundusze pożyczkowe Fundusze poręczeń kredytowych Inkubatory przedsiębiorczości Instytucje wspierania innowacyjności przedsiębiorstw Główne czynniki powodzenia

4 6. KIERUNKI WSPÓLNOTOWEJ POLITYKI PRZEDSIĘBIORCZOŚCI Założenia i podstawy unijnej polityki wobec przedsiębiorstw IV Wieloletni Program dla Przedsiębiorstw i Przedsiębiorczości Wsparcie w ramach polityki technologicznej i regionalnej Unijne programy wspierania realizowane w Polsce Bibliografia Załącznik 1. Lista Regionalnych Instytucji Finansujących Załącznik 2. Euro Info Centra w Polsce Załącznik 3. Adresy funduszy pożyczkowych Załącznik 4. Adresy funduszy poręczeń kredytowych Załącznik 5. Pożyczki BGK na rozpoczęcie działalności gospodarczej

5 WSTĘP Obserwując współczesne uwarunkowania rozwoju ekonomiczno-społecznego, źródeł sukcesów poszczególnych narodów i lokalnych społeczności należy szukać w przedsiębiorczości i innowacyjności. Własna firma jest postrzegana jako szansa na włączenie się jednostki w wolnorynkowy system pomnażania bogactwa. Prywatni przedsiębiorcy z niespotykaną dotąd w historii ludzkości dynamiką, zmieniają i odnawiają gospodarkę światową. Przedsiębiorczość stanowi podstawę gospodarki wolnorynkowej zwiększając jej żywotność i efektywność. Nowe firmy i prywatni przedsiębiorcy zmieniają świat w kilku wymiarach: stanowią główną nadzieję rynków pracy; wprowadzają nowe produkty zmieniające z dnia na dzień warunki życia ludzkości w wymiarze globalnym; przekształcają postsocjalistyczne gospodarki przez lata rozwijane na przekór prawom ekonomicznym; umożliwiają transformację i odnowę organizacyjną istniejących organizacji; wkraczają dynamicznie w obszary tradycyjnie traktowane jako nierynkowe (dobra publiczne edukacja, usługi publiczne, służba zdrowia); odbudowują podstawy konkurencji i wolnego rynku. Dzięki wprowadzeniu zasad demokracji gospodarczej, przedsiębiorczość, małe i średnie prywatne firmy legły u podstaw procesów transformacji gospodarki i społeczeństwa polskiego. Obserwujemy ciągłe wzmacnianie podstaw gospodarki rynkowej, zmianę struktury własnościowej na korzyść sektora prywatnego potwierdzającą jego przewagę nad sektorem państwowym. Małe i średnie przedsiębiorstwa są najdynamiczniej rozwijającym się sektorem gospodarki polskiej. Z marginalnej roli w gospodarce centralnie planowanej pod koniec lat osiemdziesiątych po piętnastu latach transformacji MSP generują 70,8% produkcji dodanej przedsiębiorstw, zatrudniają 68,1% siły roboczej i finansują 50% inwestycji. Celem prezentowanej publikacji jest wskazanie możliwości wsparcia przedsiębiorczości i rozwoju sektora MSP w Polsce. Obejmuje prezentację instrumentów wynikających z Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, programów unijnych oraz szerokiego otoczenia instytucjonalnego realizującego programy wsparcia. Poprawa otoczenia administracyjnego i prawnego, poprawa dostępu do finansowania zewnętrznego, zwiększenie innowacyjności sektora, rozwój usług i sieci biznesowych wspierających, wspieranie inwestycji MSP, to najważniejsze priorytety polityki UE wobec małych i średnich przedsiębiorstw. Członkostwo w Unii Europejskiej oznacza pełną partycypację Polski w programach UE adresowanych bezpośrednio do małych i średnich przedsiębiorstw (wieloletnie programy dla sektora MSP), jak i adresowanych do nich pośrednio (Fundusze Strukturalne, Programy Ramowe). Poprawie otoczenia administracyjnego i prawnego służy przede wszystkim inicjatywa BEST (Business Environment Simplification Task Force) oraz BIAS (Business Impact Assesment System), funkcjonujące w ramach Wieloletniego Programu dla Przedsiębiorstw i Przedsiębiorczości. Na szczególna uwagę zasługują instrumenty natury finansowej ujęte również w ramach Wieloletniego Programu, mające z kolei na celu poprawę dostępu MSP do finansowania zewnętrznego: (1) Seed Capital Action (dokapitalizowanie funduszy zalążkowych ), (2) European Technology Facility 5

6 Start-up Scheme (dokapitalizowanie funduszy typu venture capital), (3) SME Guarantee Facility (system gwarancji kredytowych dla MSP), (4) Loan Guarantee Facility for ICT Investment (system gwarancji kredytowych dla firm wykorzystujących technologie internetowe). Poprawa finansowego otoczenia sektora możliwa jest także dzięki środkom z Funduszy Strukturalnych oraz pożyczkom z Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Z kolei dla zwiększenia innowacyjności MSP szczególne znaczenie będzie miała przygotowywana ustawa o wspieraniu działalności innowacyjnej, możliwość korzystania z tzw. małych grantów celowych prowadzonych przez NOT oraz udział tych podmiotów w VI Programie Ramowym Badań, Rozwoju Technologicznego oraz Prezentacji. Natomiast rozwojowi usług i sieci biznesowych służą przede wszystkim finansowane z budżetu Wieloletniego Programu dla Przedsiębiorstw i Przedsiębiorczości ośrodki Euro Info Centre (udzielające informacji i porad dotyczących regulacji i programów UE dla MSP) oraz środki Funduszy Strukturalnych. Ostatni cel polityki UE wobec małych i średnich przedsiębiorstw zwiększenie inwestycji MSP realizowany jest przede wszystkim za pomocą środków z Funduszy Strukturalnych. Istotnym instrumentem wspierającym MSP w Polsce staną się Fundusze Strukturalne. Zgodnie z Narodowym Plan Rozwoju na lata kluczowe znaczenie w tym zakresie posiada realizacja Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw koncentrującego dostępne środki finansowe na realizacji dwóch priorytetów: rozwój przedsiębiorczości i wzrost innowacyjności z wykorzystaniem instytucji otoczenia biznesu, wzmocnienie pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw działających na Jednolitym Rynku Europejskim. oraz komplementarnie szereg działań w Sektorowym Programie Operacyjnym Rozwój Zasobów Ludzkich oraz Zintegrowanym Programie Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. W ramach SPO Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw oferowana jest pomoc przedsiębiorcom dotacje: inwestycyjne, na nowe technologie i doradztwo; oraz także dla instytucji otoczenia biznesu przez dotacje dla instytucji doradczo-szkoleniowych, parków przemysłowych, parków naukowo-technologicznych i technologicznych, inkubatorów przedsiębiorczości (w tym akademickich), instytucji naukowo-badawczych pracujących na rzecz przedsiębiorstw, dokapitalizowanie funduszy pożyczkowych i poręczeń kredytowych oraz funduszy kapitału zalążkowego. W pierwszych latach członkostwa Polski w Unii Europejskiej dla sektora MSP nadal dostępne będą środki z funduszu PHARE. Z funduszu tego, podobnie jak z Funduszy Strukturalnych, dla małych i średnich firm dostępne są dotacje na inwestycje i usługi doradcze. Dostęp do programów wsparcia wymaga rozwoju instytucji działających w otoczeniu przedsiębiorstw. Od lat obserwujemy dynamiczny rozwój różnego typu podmiotów oferujących firmom sektora MSP pomoc w dostępie do unijnych i krajowych programów. Identyfikujemy ponad 400 wyspecjalizowanych instytucji zlokalizowanych na terenie całego kraju prowadzących ośrodki szkoleniowo-doradcze, inkubatory przedsiębiorczości, fundusze pożyczkowe i poręczeń kredytowych, Euro Info Centra, centra transferu technologii, parki technologiczne. Od jakości pracy tego typu instytucji zależy efektywność wykorzystania instrumentów wsparcia rozwoju MSP. 6

7 1. ROLA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI I SEKTORA MSP W NOWOCZESNEJ GOSPODARCE 1.1. Renesans przedsiębiorczości i wzrost ekonomicznej roli sektora MSP Z końcem kryzysów ekonomicznych lat siedemdziesiątych, spowodowanych kartelizacją rynków paliw i w konsekwencji wzrostem cen nośników energii obserwujemy lawinowo narastające nowe zjawiska ekonomiczne, społeczne i technologiczne. Spowodowały one, że świat nie powrócił na poprzednie tory rozwoju gospodarczego kształtowane przez: rywalizację dwóch systemów ekonomicznych, gdzie blok wschodni był równoprawnym partnerem ideologicznym i ekonomicznym; rosnącą ekonomiczną rolę państwa kapitalistycznego (kapitalizm państwowy, ludowy), dominację popytowego podejścia w polityce ekonomicznej; dominację przemysłu i sektora wytwórczego jako kreatora dobrobytu i miejsc pracy. Niezależnie od neoliberalnego przełomu w myśleniu ekonomicznym należy wskazać na szereg przyczyn natury ekonomicznej i społecznej nowego postrzegania przedsiębiorczości i roli sektora MSP w gospodarkach państw wysoko rozwiniętych: 1) Nawrót do indywidualizmu i większej samodzielności jednostek. Założenie przedsiębiorstwa staje się jednym ze sposobów osiągnięcia niezależności w życiu. Coraz więcej osób na całym świecie ulega pokusie i naciskom włączenia się w kapitalistyczny system pomnażania dobrobytu. Sukcesy ekonomiczne Billa Gatesa, Lawrence Ellisona, Rosa Perotha i tysięcy im podobnych, szczególnie uatrakcyjniły tę drogę kariery zawodowej i życiowej. Bycie przedsiębiorcą i prowadzenie własnej firmy stało się modne. 2) Samozatrudnienie i tworzenie nowych podmiotów staje się priorytetowym sposobem przeciwdziałania rosnącemu bezrobociu. Rozpoczęte przez amerykańskie korporacje pod koniec lat sześćdziesiątych masowe zwolnienia z pracy otworzyły przysłowiową puszkę Pandory rynków pracy w państwach wysoko rozwiniętych. Od ponad 20 lat lokomotywą zatrudnienia jest sektor MSP, a w ostatnich latach rośnie rola samozatrudnienia. 3) Odchodzenie od modelu państwa opiekuńczego wyzwala osobistą inicjatywę obywateli skierowaną m.in. na samodzielne poszukiwanie zatrudnienia lub tworzenie własnego miejsca pracy. 4) Dzieje przełomowych innowacji, powstanie i rozwój nowych form gospodarowania jest współcześnie często związane z przedsiębiorczością jednostek i małych zespołów. W tym kontekście nowoczesna przedsiębiorczość na styku nauki i gospodarki jest postrzegana jako wyjątkowa możliwość popchnięcia starych, zrutynizowanych dziedzin gospodarki, jak i całych regionów na nowe tory rozwoju. 5) Zbieżność zasad przedsiębiorczości z mechanizmami konkurencji rynkowej sprzyja przezwyciężaniu ociężałości biurokratycznej w przemyśle, restrukturyzacji i modernizacji. Nowe firmy umożliwiają nowe impulsy rozwojowe i tworzą podstawy transformacji tradycyjnych regionów przemysłowych. Stare, duże firmy w wyniku prowadzonej restrukturyzacji zwykle ograniczają zatrudnienie przechodząc w ten sposób do sektora MSP. Ze względu na internacjonalizację du- 7

8 żych korporacji sektor MSP stał się praktycznie jedynym obszarem oddziaływania rządów na gospodarkę. Przedsiębiorczość służy odnowie i transformacji przedsiębiorstwa. 6) Strategie korporacji zmierzające do ograniczenia kosztów własnych oraz przewyciężania ociężałości biurokratycznych doprowadziły do upowszechnienia kontraktacji produkcji/ usług w formie zleceń w ramach rozwijanych sieci małych i średnich przedsiębiorstw. Wiele funkcji tradycyjnie wykonywanych w ramach dużych firm zostało przekazanych na zewnątrz, między innymi poprzez pomoc w tworzeniu nowych firm przez byłych pracowników i rozwój elastycznych systemów produkcyjnych. Powszechne stają się także nowoczesne systemy powiązań sieciowych urzeczywistniające się poprzez: outsoursing, subkontrakting, franchising. 7) Prywatyzacja państwowych przedsiębiorstw, deregulacja monopoli naturalnych, poszukiwanie efektywnych form dostarczania usług publicznych oraz usprawnienia administracji dały nowe impulsy dla prywatnej inicjatywy w obszarach tradycyjnie zarezerwowanych dla sektora publicznego. Prywatna inicjatywa w oświacie, służbie zdrowia, więziennictwie i innych dziedzinach, rewolucjonizuje zasady funkcjonowania przedsiębiorstw publicznych oraz prowadzi do poprawy jakości usług i redukcji kosztów. 8) Wspieranie prywatnej przedsiębiorczości jest nową formą tworzenia kapitalizmu ludowego, gdzie znaczna część społeczeństwa stanowi dla siebie pracodawcę, tworząc tym samym szerokie podstawy klasy średniej stabilizującej system polityczny. 9) Ludzie przedsiębiorczy są postrzegani jako katalizator transformacji stagnacyjnych systemów gospodarczych. W najbiedniejszych krajach świata bez tradycji rynkowych pojawiają się indywidualni przedsiębiorcy, jeśli stworzy się im podstawowe warunki dla prywatnej inicjatywy. Powyższe argumenty w nowym świetle stawiają przedsiębiorczość oraz małe i średnie firmy jako przedmiot polityki ekonomicznej. Dynamiczny sektor MSP decyduje o rozwoju gospodarki i stabilności rynków pracy. Małe firmy szybciej reagują na powstające potrzeby i zmianę preferencji potencjalnych klientów. W związku z tym efektywnie angażują dostępne zasoby w różne przedsięwzięcia gospodarcze, podnosząc sprawność funkcjonowania całej gospodarki. W odróżnieniu od dużych przedsiębiorstw (dla których często stanowią zaplecze kooperacyjne) małe i średnie firmy: szybciej reagują na zmieniające się otoczenie; łatwiej weryfikują na rynku nowe produkty i rozwiązania organizacyjne; dynamiczniej wykorzystują szanse i okazje rynkowe; elastyczniej dopasowują się do specyfiki konkretnych lokalnych rynków; optymalizują strukturę kosztów i zatrudnienia; nie wywierają silnej presji płacowej zakłócającej działanie naturalnych mechanizmów rynku pracy. Sektor MSP odegrał kluczową rolę w transformacji polskiej gospodarki. Ilości rozwój nowych podmiotów sprzyjał łagodzeniu napięć społecznych i redukowaniu kosztów przeobrażeń. Aktywnie przyczynił się do zmian: w strukturze, dekoncentracji i demonopolizacji gospodarki, w rozwiązywaniu problemów rynku pracy, zagospodarowania maszyn i urządzeń prywatyzowanych wielkich przedsiębiorstw państwowych. 8

9 1.2. Rozwój sektora MSP w Polsce Przełom demokratyczny i transformacja sytemu gospodarczego zaowocowały w Polsce dynamicznym wzrostem zainteresowania samozatrudnieniem i samodzielnością gospodarczą. Na początku lat dziewięćdziesiątych przybyło netto ponad 2 mln nowych prywatnych firm, które istotnie przyczyniły się do przełamania stagnacji gospodarczej, przekształcenia struktury i osiągnięcia ponad 5% ścieżki wzrostu gospodarczego. Należy jednocześnie podkreślić, że w gospodarce polskiej, w odróżnieniu od innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej, pozostał przez cały okres realnego socjalizmu szeroki margines dla indywidualnej działalności gospodarczej. W prywatnych rękach pozostało 80% areału rolnego, duża część handlu detalicznego, budownictwa i usług. Oczywiście działalność gospodarcza prywatnych podmiotów, ze względu na bariery prawno-administracyjne była prowadzona na stosunkowo niewielką skalę i mogła dotyczyć dziedzin nie zastrzeżonych dla sektora publicznego. W latach osiemdziesiątych nastąpiła stopniowa eliminacja doktrynalnych barier wejścia na rynek. 1 W wyniku tych działań liczba prywatnych firm wzrosła o prawie 200 tys. (z 375 tys. do 572 tys.) przy jednoczesnym podwojeniu liczby zatrudnionych (w 1988 r tys. osób). Podjęte w tym okresie działania stanowiły dobrą podstawę dla rozpoczętej Planem Balcerowicza budowy gospodarki rynkowej. Eliminacja w 1989 r. pozostałości prawnych i administracyjnych barier dla rozpoczęcia działalności gospodarczej wyzwoliła prawdziwą eksplozję przedsiębiorczości. Transformacja systemu gospodarczego włączyła przysłowiowe zielone światło dla upośledzonej w poprzednim okresie grupy małych i średnich prywatnych podmiotów gospodarujących. Tylko w 1989 r. liczba podmiotów gospodarujących wzrosła o 50%, a do końca 1991 r. o 162%. Średnioroczne tempo wzrostu liczby firm w kolejnych latach kształtowało się na poziomie 20 40% stopniowo malejąc do 1994 r. Dynamiczny proces tworzenia nowych firm spowodowały następujące czynniki: liberalizacja warunków tworzenia nowych firm; zniesienie ograniczeń dla prywatnych firm w wielu obszarach zarezerwowanych wcześniej wyłącznie dla sektora publicznego; procesy prywatyzacji i restrukturyzacji firm państwowych oraz całych gałęzi przemysłu; postępowania upadłościowe firm państwowych; zagrożenie bezrobociem oraz pogorszenie sytuacji materialnej mieszkańców wsi; zwrot małych firm znacjonalizowanych niezgodnie z prawem na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych; krajowe i zagraniczne programy wspierające firmy sektora MSP; klimat społeczno-polityczny zachęcający do aktywnego uczestnictwa w przeobrażeniach systemu gospodarczego; ucieczka przed wysokimi kosztami ZUS w przypadku podjęcia zmiany statusu z pracownika na działalność gospodarczą. W 1995 r. nastąpiło załamanie tendencji wzrostowej i zanotowano jedyny w całym dziesięcioleciu spadek liczby firm o ok. 10%. Fala likwidacji pojawiła się na krótko po przełamaniu depre- 1 Kluczowe znaczenie dla rozwoju indywidualnej przedsiębiorczości posiadała Ustawa z dnia 28 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dziennik Ustaw 1988, nr 41, poz. 324) zrównująca prawnie sektor prywatny i publiczny. 9

10 sji i osiągnięciu ponad 5% dynamiki wzrostu gospodarczego. Należy wskazać na cztery główne powody tego stanu: 1) weryfikacja rynkowa biznesów zainicjowanych przed 3 4 laty; 2) wprowadzenie ustawodawstwa pracy niekorzystnego dla małych firm; 3) poprawa sytuacji na rynku pracy, alternatywa lepszego zatrudnienia; 4) obawy przed polityką gospodarczą lewicowego rządu. Sytuacja szybko uległa stabilizacji i od 1996 r. obserwujemy kilkuprocentowe coroczne przyrosty liczby firm. Wskaźnik dynamiki przyrostu nowo rejestrowanych podmiotów traktuje się jako swego rodzaju barometr wskazujący na stan koniunktury gospodarczej. Tendencja wzrostowa posiada z roku na rok gasnący charakter: 1996 r. 620 tys.; 1999 r. 391 tys.; 2001 r. 59 tys.; i w 2002 r. 285 tys. Jednocześnie liczba wykreśleń z systemu REGON oscyluje wokół liczby 200 tys. rocznie: w 1999 r. 172 tys.; 2001 r. 233 tys. i 141 tys. w 2002 r. Należy podkreślić, że fakt wykreśleń z rejestru nie jest tożsamy z liczbą prywatnych podmiotów, które faktycznie zakończyły działalność gospodarczą. Znaczna część firm (głównie zakładów osób fizycznych i spółek cywilnych) po zakończeniu lub zawieszeniu działalności nie zgłasza tego faktu do GUS. Obraz statystyczny jest tym samym mocno zafałszowany. Próbą eliminacji prezentowanej niedoskonałości systemu ewidencji gospodarczej jest statystyka przedsiębiorstw aktywnych. Prowadzone przez GUS badania wskazują, że 46,5% firm zarejestrowanych w systemie REGON faktycznie nie prowadzi działalności gospodarczej. Rozwój prywatnego sektora w Polsce można podzielić na cztery fazy 2 : 1. Wstępna faza (przedtransformacyjna) rozwoju przedsiębiorczości ( ) zainicjowana na początku lat osiemdziesiątych, która była efektem prób reformowania gospodarki centralnie planowanej. Podejmowane działania miały na celu zahamowanie narastającego kryzysu społeczno-gospodarczego. Następowało stopniowe eliminowanie niektórych barier wejścia na rynek, co doprowadziło do ilościowego wzrostu liczby małych firm. 2. Okres eksplozji przedsiębiorczości ( ) obejmujący pierwsze lata po przełomie demokratycznym w 1989 r. To faza eliminacji ograniczeń administracyjnych oraz kształtowania się nowego klimatu społeczno-politycznego wyzwalającego ducha przedsiębiorczości u tysięcy Polaków, tłumionego przez cały okres gospodarki centralnie planowanej. Liberalizacja gospodarki oraz niskie bariery wejścia na wiele rynków stworzyły właściwy grunt i nadzwyczajne okazje dla tzw. przedsiębiorczości arbitrażowej. 3. Faza samoregulacji rynkowej ( ) rozpoczynająca się od 1992 r. w wyniku stopniowego wyczerpywania się prostych rezerw rozwoju nowych firm oraz wzrostu konkurencji na większości rynków. Nastąpiło spowolnienie przyrostu liczby nowych podmiotów oraz wzrost liczby bankructw. 4. Faza przedakcesyjna ( ) złożony proces dostosowań do wymogów członkostwa w UE przy jednoczesnej kontynuacji procesu transformacji zmieniły zasadniczo warunki prowadzenia biznesu. Od kilku lat powszechnie wskazuje się na potrzebę przejścia do piątej fazy charakteryzującej się wzrostem innowacyjności i technologicznej orientacji firm. Bez podniesienia poziomu jako- 2 Zob. B. Piasecki, Małe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce paradygmaty rozwoju, [w:] B. Piasecki (red.), Przedsiębiorczość i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w XXI wieku, Wyd. UŁ, Łódź 2002, s

11 ści produktów i nowoczesności stosowanych technologii oraz rozwoju zdolności innowacyjnych krajowe MSP mają niewielkie szanse na dalszy rozwój i przystosowanie do wymogów wspólnego rynku europejskiego. Należy wskazać na wyczerpywanie się ekstensywnych zasobów rozwoju przedsiębiorczości w Polsce. Stawia to nowych potencjalnych biznesmenów oraz właścicieli i kierowników małych i średnich firm przed nowym jakościowym wyzwaniem, budowy zdolności innowacyjnych w przedsiębiorstwach. Liczba przedsiębiorstw w polskiej gospodarce na koniec 2003 r. osiągnęła poziom 3.581,6 tys. podmiotów, w tym prywatnych 3.452,3 tys. Ponad 78% wszystkich podmiotów zarejestrowanych to zakłady osób fizycznych. Są to jednostki bardzo małe, aktywne w obszarze handlu i usług o charakterze samozatrudnieniowym, tworzące mało miejsc pracy dla pracowników najemnych. Spółki kapitałowe stanowią 5,8% wszystkich podmiotów gospodarujących. Statystycznie w polskim przedsiębiorstwie są zatrudnione średnio 3,9 osoby, w tym w sektorze prywatnym 1,7, a w publicznym 76,9 osoby. Powyższe wielkości znacznie odbiegają od analogicznych w Unii Europejskiej i wskazują na organizacyjną słabość krajowych firm. Wykres 1. Struktura podmiotów uprawnionych do prowadzenia działalności gospodarczej na koniec 2003 r. spółki prawa handlowego 5,8% pozostałe* 8,0% spółki cywilne 7,8% zakłady osób fizycznych 78,3% * pozostałe przedsiębiorstwa państwowe, komunalne, spółdzielnie, fundacje, stowarzyszenia i in. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Przedsiębiorczość w Polsce, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2004, s. 83. Spośród ujętych w rejestrach podmiotów gospodarczych (poza rolnictwem, leśnictwem, rybołówstwem i rybactwem oraz pośrednictwem finansowym) na koniec 2002 roku przedsiębiorstw (53,5%) faktycznie prowadziło działalność. Wśród aktywnych przedsiębiorstw 99,1% stanowią firmy małe do 50 zatrudnionych ( ), przedsiębiorstw średniej wielkości było (0,75%) oraz dużych Niezależnie od dynamiki wzrostu liczby podmiotów obserwujemy ciągły wzrost gospodarczej roli MSP. W 2002 r. małe i średnie firmy wytworzyły 48,6% PKB (w 1997 r. 45,3%), w tym małe przedsiębiorstwa 40,5%, a średnie 8,1%. Duże firmy wytworzyły w tym okresie 20,1% PKB. W MSP powstaje 55,6% wartości dodanej wytwarzanej w gospodarce polskiej. Analizując tylko sektor przedsiębiorstw omawiany udział wynosi 70,8%, z tego w małych powstaje 59%, w średnich 11,8%. MSP dominują w tworzeniu dochodu w sekcjach: edukacja 99,6%, handel i naprawy 99%, obsługa nieruchomości i firm 92,5% oraz ochrona zdrowia 91,6%. W działalności produkcyjnej MSP wytwarzały około 40,7%, a w transporcie i łączności 42,6% wartości dodanej. 3 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach , Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2004, s

12 Tradycyjnie (głównie ze względów technologicznych) najniższy udział MSP obserwujemy w sekcjach: zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę (ok. 13,8%) oraz górnictwo i kopalnictwo (7,8%). Spośród 10,3 mln zatrudnionych na koniec 2002 r. w gospodarce narodowej (oprócz rolnictwa, leśnictwa, rybołówstwa i rybactwa), 7 mln (68,1%) pracowało w MSP, w tym w małych firmach 49% i 20,7% w średnich. MSP finansują około 50% nakładów inwestycyjnych w sektorze przedsiębiorstw i 52,5% sektora prywatnego. MSP odgrywają ważną rolę w handlu zagranicznym i przypada na nie 44,5% krajowego eksportu oraz 60,7% importu. 12

13 2. OCENA WARUNKÓW PODEJMOWANIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ W POLSCE Istotnym ograniczeniem indywidualnej aktywności biznesowej mogą być reguły administracyjno-prawne rozpoczynania działalności gospodarczej. Przewlekłość i wysoki stopień komplikacji procesu rejestracji firmy mogą odstraszać potencjalnych przedsiębiorców z reguły dobrze czujących się w przedmiocie przygotowywanej działalności, ale mających problemy z procedurami administracyjnymi. W międzynarodowych analizach porównawczych 4 wykorzystuje się następujące wskaźniki: przeciętny czas trwania procesu założycielskiego; ilość procedur niezbędnych do założenia firmy; koszt zakładania firmy jako % dochodu brutto per capita; poziom koncesjonowania działalności gospodarczej. Analiza wyników badań metodą benchmarkingową umożliwia ocenę narodowych systemów ekonomicznych pod kątem przychylności procesom założycielskim oraz wskazanie kierunków doskonalenia systemu. Względna łatwość rozpoczynania działalności gospodarczej sprzyja konkurencji i elastyczności rynku. Jednocześnie ograniczenia tworzą potencjalne pole dla korupcji oraz zachęcają do aktywności w szarej strefie. W państwach wysoko rozwiniętych od lat obserwujemy różnorodne inicjatywy upraszczające procedury założycielskie. Czas rejestracji przedsiębiorstwa w Polsce trwa przeciętnie 31 dni i jest zbliżony do średniego poziomu dla państw UE i OECD. Najlepiej prezentują się w tym zakresie: Australia, Kanada, Dania i USA założenie firmy trwa do dwóch dni. Z drugiej strony rekordowo długotrwały proces założycielski identyfikujemy w Hiszpanii, ponad 100 dni oraz w Czechach około 90 dni. Wśród państw, w których założenie firmy trwa dłużej niż w Polsce znajdujemy między innymi Niemcy (45 dni), Belgię, Węgry, Grecję, Słowenię. Spośród państw postsocjalistycznych najlepiej prezentuje się Łotwa 18 dni. W ostatnich latach największy postęp na drodze upraszczania systemu zanotowano we Francji (redukcja czasu z 50 dni do 8), Finlandii (redukcja z 32 dni do 15) oraz Słowacji z 98 do 53 dni. Założenie firmy wymaga podjęcia przez przedsiębiorcę określonych procedur. 5 Przeciętnie przedsiębiorca musi podjąć 7 procedur (średni poziom dla państw UE i ODCE). W Polsce trzeba podjąć 10 procedur i tylko w czterech krajach (Portugalia, Japonia, Korea Płd. i Grecji) wymogi są większe. Najmniej kłopotliwe zakładanie przedsiębiorstwa jest w Australii, Kanadzie i Nowej Zelandii po dwie procedury, a wśród państw postsocjalistycznych na Węgrzech (6) i Łotwie (7). W ostatnich latach z największej liczby procedur zrezygnowano w Hiszpanii (5) i w Belgii (3). Również koszt tworzenia firmy należy w Polsce do najwyższych spośród analizowanych państw. Na około 21% DN per capita oceniane są koszty procesu założycielskiego przy średniej dla analizowanych państw 11%. Najniższe koszty identyfikujemy w przypadku Danii, Nowej Zelandii 4 5 Na uwagę zasługują badania prowadzone przez międzynarodowy zespół pod kierunkiem P.D. Reynoldsa z Babson College w 34 krajach w ramach projektu Global Entrepreneurship Monitor oraz badania Banku Światowego Doing Business. Procedurę definiujemy jako jakąkolwiek interakcję pomiędzy założycielem firmy, a podmiotem zewnętrznym: urzędem, agencją rządową, prawnikiem, audytorem itp. 13

14 i USA, a wśród państw postsocjalistycznych na Słowacji (5%) oraz w Słowenii (11%). Kolejnym utrudnieniem funkcjonowania konkurencji są obszary ochronione koncesjami (7 rodzajów działalności) oraz zezwoleniami. Po utworzeniu podmiotu gospodarującego, przedsiębiorca spotyka się z kolejną grupą ograniczeń w sferze regulacyjnej, determinujących jego przyszłe rynkowe powodzenie. Główne zagrożenia dotyczą: 1) Obciążeń fiskalnych i danin publicznych ponoszonych na rzecz skarbu państwa, jednostek samorządu i funduszy celowych. W Polsce identyfikujemy ponad pozycji fiskalnych, na które składają się podatki, składki, opłaty i cła ustanowione w 55 ustawach i rozporządzeniach. Od wysokości obciążeń nie mniej istotne są metody ich poboru oraz stabilność regulacji w czasie. Wiele rodzajów obciążeń ma wysoce sformalizowany i skomplikowany sposób naliczania (np. do rozliczenia podatku dochodowego od osób prawnych obowiązuje 17 wzorów formularzy podatkowych). Podstawy prawne zawierają różne akty prawne, często trudne do zidentyfikowania przez przedsiębiorców nie dysponujących własnymi służbami prawnymi. Do częstych praktyk należy również swoboda interpretacji przepisów przez urzędników skarbowych. Przedsiębiorcy podnoszą następujące zarzuty do kształtowanego w okresie transformacji systemu podatkowego: 6 brak stabilności systemu podatkowego (wykraczającej poza horyzont 1 roku podatkowego), co znacznie utrudnia strategiczne planowanie w przedsiębiorstwach; zbyt częste nakładanie obciążeń przekraczających zdolności finansowe podatników, zwłaszcza tych o niskich dochodach; zbyt rozbudowany zakres różnych opłat na rzecz samorządów terytorialnych, funduszy celowych i innych struktur administracyjnych; rozwój technik postępowania podatkowego opartych na samoobliczaniu podatkowym, prowadzącym do przeniesienia ryzyka dokonywania wykładni przepisów na podatnika oraz do koncentracji organów podatkowych na kontroli działań płatników; postępujące zagmatwanie przepisów, z którymi przestają sobie radzić podatnicy i firmy doradcze oraz także same organy podatkowe i oddziały NSA wydające w identycznych sprawach różne postanowienia; upowszechnienie korupcjogennego zjawiska swobody interpretacji przepisów przez poszczególne organy skarbowe wydające w identycznych sprawach diametralnie różne decyzje. 2) Kontroli działalności gospodarczej podejmowanej przez inspekcje uprawnione do prowadzenia kontroli działalności przedsiębiorców. W Polsce liczba organów kontrolujących przekracza 20. Nietrudno wyobrazić sobie kilka postępujących po sobie kontroli, które doprowadzają do bankructwa firmy. 3) Zatrudniania i zwalniania pracowników. Ciągła poprawa warunków tworzenia i rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw jest wyzwaniem naszych czasów. Efektywność kreowania dogodnych warunków dla przedsiębiorczości przekłada się na konkurencyjność, stabilność rynków pracy i dynamikę rozwojową gospodarki. 6 Przedsiębiorczość w Polsce 2004, Ministerswo Gospodarki i Pracy, Warszawa, czerwiec 2004, s