Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

Transkrypt

1 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie Warszawa, czerwiec 2008

2 Raport opracowano w ramach projektu Wpływ wejścia Polski do strefy Euro na bezrobocie i zatrudnienie realizowanego przez Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur (IBRKK) oraz Fundację Naukową Instytutu Badań Strukturalnych (IBS) w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich, Działanie 1.1. współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Nr projektu: DWF_2_1.1_289 Recenzja naukowa dr Zbigniew Żółkiewski Koordynator projektu i redaktor naukowy Tomu II dr hab. Ryszard Michalski (IBRKK) Koordynator merytoryczny i redaktor naukowy Tomu I dr Maciej Bukowski (IBS) Autorzy Tom I: Maciej Bukowski (IBS), Sebastian Dyrda (IBS), Jakub Growiec (IBS), Paweł Kowal (IBS), Dorota Pelle (IBS) Tom II: Krzysztof Barteczko (IBRKK), Jan Piotrowski (IBRKK), Jan Przystupa (IBRKK) Skład komputerowy Łukasz Skrok (Tom I), Sławomir Jarząbek (Tom II) Projekt okładki Studio graficzne Temperówka - Druk PRINTPARTNER JAKON SA - W publikacji wyrażone są opinie autorów. Copyright by Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2008 Copyright by Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2008 Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Al. Jerozolimskie Warszawa tel.: (48) (0-22) , fax: (48) (0-22) Instytut Badań Strukturalnych ul. Nowowiejska 6/ Warszawa tel./fax: (48) (0-22) ISBN

3 Od Wydawcy Podpisując, a następnie przyjmując w ogólnonarodowym referendum i ratyfikując traktat o przystąpieniu do Unii Europejskiej, Polska zgodziła się na zastąpienie waluty krajowej - polskiego złotego - wspólną walutą europejską - euro, gdy na trwałe zostaną spełnione warunki konwergencji nominalnej, opisane w traktacie z Maastricht. Wypełnienie tego zobowiązania wymaga nie tylko wielu dostosowań prawnych i organizacyjnych, spowoduje ono również szereg konsekwencji gospodarczych zarówno w skali makro-, jak i mikroekonomicznej. Ich zrozumienie umożliwi władzom publicznym podjęcie najlepszej z punktu widzenia interesu gospodarczego kraju decyzji o ścieżce wprowadzenia wspólnej waluty europejskiej. Jest sprawą niezmiernie ważną, by gospodarcze skutki przyjęcia euro zrozumieć nie tylko od strony jakościowej, lecz także ilościowej. Prowadzenie rzetelnej debaty na temat optymalnej ścieżki integracji monetarnej Polski z europejskim obszarem walutowym wymaga bowiem nie tylko jakościowego scharakteryzowania jej ekonomicznych konsekwencji, lecz także ilościowego oszacowania istotności poszczególnych efektów integracji monetarnej. Próba takiego określenia istotności poszczególnych efektów integracji monetarnej jest zasadniczym celem opracowania. Szczególny nacisk został położony na rynek pracy oraz jego charakterystyki: podaż i popyt na pracę, bezrobocie i zatrudnienie. Opracowanie składa się z dwóch tomów. Tom I, opracowany przez zespół Instytutu Badań Strukturalnych, składa się z dwóch części. W części pierwszej omówiono teoretyczne podstawy i dotychczasowe doświadczenia z wprowadzania euro w Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW). Z kolei w części drugiej przedstawiono ilościowe oszacowanie krótko-, średnio- i długookresowych skutków wprowadzenia euro w Polsce, zarówno dla naszego kraju, jak i dla całej strefy euro. Dokonano tego za pomocą specjalnie zaprojektowanego w tym celu dużej skali dynamicznego, stochastycznego modelu równowagi ogólnej gospodarki polskiej i europejskiej. Uzupełnieniem analiz przeprowadzonych w I tomie są wnioski dla polityki gospodarczej wynikające z analiz empirycznych i modelowych oraz aneks, w którym zamieszczono empiryczne oszacowanie skali efektu Balassy-Samuelsona w krajach środkowoeuropejskich. Tom II, przygotowany przez pracowników Instytutu Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, pokazuje skutki przyjęcia wspólnej waluty dla konwergencji realnej polskiej gospodarki. Przedstawiono w nim niezbędne dostosowania strukturalne i procesy realokacyjne dokonywane na poziomie sektorów gospodarki polskiej w okresie wprowadzania i w pierwszych latach obowiązywania euro. Omówiono konsekwencje budowy Unii Gospodarczej i Walutowej dla sfery realnej gospodarek jej członków i perspektywy rozszerzania UGW. Podjęto też próbę wyznaczenia kursu równowagi złotego względem euro metodą NATREX. Mamy nadzieję, że opracowanie przyczyni się do ożywienia debaty w Polsce nad europejską integracją monetarną.

4

5 Spis treści Od Wydawcy Spis treści Spis tablic Spis rysunków iii v ix xi Tom I Wprowadzenie euro a bezrobocie i zatrudnienie w Polsce (Opracowany przez Instytut Badań Strukturalnych) Część I. Integracja monetarna z makroperspektywy 3 Wprowadzenie 4 1 Teoria integracji monetarnej (Jakub Growiec) Teoria optymalnych obszarów walutowych Endogeniczność optymalnych obszarów walutowych Linia optymalnych obszarów walutowych Kiedy warto ujednolicić walutę? Rola integracji i podobieństw w strukturze gospodarczej Rola elastyczności rynków pracy i kapitału Waga zbieżności wahań cyklicznych Rola polityki fiskalnej Oddziaływanie integracji monetarnej na gospodarkę Swoboda w kształtowaniu polityki monetarnej Ryzyko kursowe i handel zagraniczny Koszty transakcyjne na rynku produktów Rynki finansowe Kształtowanie się cen Podsumowanie Europejskie doświadczenia integracji monetarnej (Dorota Pelle) Wprowadzenie Wspólna waluta na tle integracji europejskiej Ramy czasowe Oczekiwania związane z integracją walutową w Europie Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie v

6 2.3 Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro Handel międzynarodowy i efekt Rose a Bezpośrednie inwestycje zagraniczne Zbieżność cykliczna a procesy dostosowawcze Wspólna polityka monetarna Długookresowe skutki wprowadzenia euro Doświadczenia krajów pozostających poza strefą euro Wielka Brytania, Dania i Szwecja - wspólne argumenty przeciwko euro Poza strefą euro - kraje Europy Zachodniej a kraje NMS Przystąpienie do strefy euro z perspektywy Polski Stan przygotowań do wprowadzenia euro Kanały absorpcji asymetrycznych szoków Wyzwania stojące przed Polską na drodze do euro Podsumowanie Podsumowanie 74 Część II. Przyjęcie euro w świetle modelu DSGE dużej skali 75 Wprowadzenie 76 3 Struktura i własności modelu (Maciej Bukowski, Sebastian Dyrda, Paweł Kowal) Wprowadzenie Segmenty modelu Konwencja notacyjna Ogólna struktura modelu Gospodarstwa domowe Członkowie gospodarstwa domowego Użyteczność Ograniczenie budżetowe Firmy EtapI - produkcja niezróżnicowanego dobra podstawowego EtapII - różnicowanie dóbr podstawowych EtapIII - agregacja dóbr zróżnicowanych EtapIV - produkcja sektorowego dobra zagregowanego Agregaty dóbr finalnych Rynek pracy Dynamika liczby osób zatrudnionych i bezrobotnych Negocjacje płacowe i czasu pracy Badania i rozwój Sektor bankowy Rynek kapitałowy Bank centralny i polityka monetarna Polityka fiskalna Równowaga rynkowa Metoda rozwiązywania Kalibracja Krótkookresowe własności modelu Polityka monetarna i szoki technologiczne w modelu vi Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

7 Znaczenie sztywności cenowych Rola konkurencji monopolistycznej w typie Bertranda Rola sztywności inwestycyjnych Znaczenie podziału ryzyka w gospodarstwie domowym Długookresowe własności modelu Podsumowanie Wpływ wprowadzenia euro na sytuację gospodarczą w Polsce i strefie euro (Maciej Bukowski, Sebastian Dyrda, Paweł Kowal) Wprowadzenie Polityka monetarna w kolejnych etapach integracji monetarnej Oddziaływanie integracji monetarnej kanałem niższych kosztów transakcyjnych Oddziaływanie integracji monetarnej przez kanał niższych stóp procentowych Oddziaływanie integracji monetarnej przez kanał sygnału cenowego Oddziaływanie integracji monetarnej - aprecjacja kursu walutowego Podsumowanie Podsumowanie 145 Wnioski dla polityki gospodarczej 146 Aneks 147 A Realny kurs walutowy i efekt B-S - dowody empiryczne (Dorota Pelle) 147 A.1 Wprowadzenie A.2 Ceny względne i reguła PPP z perspektywy wyników empirycznych A.2.1 Hipoteza PPP A.2.2 Metody empirycznej weryfikacji PPP A.2.3 Efekt Balassy-Samuelsona A.2.4 Wzrost produktywności a aprecjacja realnego kursu A.2.5 Odstępstwa od efektu Balassy-Samulesona A.3 Przegląd wyników empirycznych dla krajów CEEC A.3.1 Kurs równowagi i realne niedowartościowanie złotówki A.3.2 Konsekwencje niedowartościowania/przewartościowania waluty A.3.3 Empiryczna weryfikacja efektu Balassy-Samuelsona A.4 Realny kurs walutowy w krajach CEEC A.5 Koncepcja Balassy-Samuelsona - ekonometryczna weryfikacja A.5.1 Analiza ekonometryczna A.6 Podsumowanie wyników Bibliografia 162 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie vii

8 Tom II Wejście do strefy euro a sfera realna polskiej gospodarki (Opracowany przez Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur) 1 Sektorowa dekompozycja zatrudnienia (Krzysztof Barteczko) Ramy metodologiczne - strukturalny model przepływów międzygałęziowych Teoretyczny schemat analizy strukturalnej Strukturalny model przepływów międzygałęziowych SMPM Sektory Technologie i struktury bazowe Scenariusze Eksperyment: pełna zbieżność - scenariusz PZ Założenia scenariuszy Struktura zatrudnienia w scenariuszu LZ Struktura zatrudnienia w scenariuszu AKT Porównanie scenariuszy i wnioski Budowa Unii Gospodarczej i Walutowej (Jan Piotrowski) Kryteria konwergencji w UE Zgodność legislacji Kryteria konwergencji nominalnej Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej Przyjęcie wspólnej waluty przez 11 krajów UE Przyjęcie Grecji do strefy euro Stabilność parametrówekonomicznych w krajach strefy euro Scenariusz słoweński wprowadzenia euro Akcesja do strefy euro Cypru i Malty Perspektywy wejścia do strefy euro innych krajów UE Proces konwergencji Polski i innych krajów UE Stan konwergencji w 2004 roku Stan konwergencji nowych krajów UE w 2006 roku Aktualizacja programukonwergencji Polski z 2007r Rynek pracy w UE Wnioski Realny efektywny kurs równowagi złotego wyznaczony metodą NATREX (Jan Przystupa) Kurs równowagizłotego Bibliografia 78 viii Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

9 Spis tablic Tom I 2.1 Skutki wprowadzenia Jednolitego Rynku euro dla rynku produktów UE Terminy wprowadzenia euro w dwunastu nowych krajach członkowskich UE Sfera monetarna Rynek pracy Przepływy na rynku pracy Przepływy na rynku pracy - dane empiryczne Kalibracjasektora rządowego Kalibracjastruktury sektorowej Kalibracjapozostałych parametrów opisujących technologię Tempo wzrostu produktu i inflacja Tempo wzrostu produktu i inflacja Tempo wzrostu podstawowych zmiennych Oddziaływanie kanałem niższych kosztów transakcyjnych na Polskę Oddziaływanie kanałem niższych kosztów wymiany w strefie euro Oddziaływanie kanałem niższych stóp procentowych w Polsce Oddziaływanie kanałem niższych stóp procenotwych w strefie euro Oddziaływanie kanałem sygnału cenowego w Polsce Długookresowy wpływ euro poprzez aprecjację kursu walutowego A.1 Estymacja efektu BS: analiza szeregów czasowych (kraje EŚW) A.2 Estymacja efektu BS: modele panelowe (kraje EŚW) A.3 PPP w krajach CEEC w latach ,w stosunku do UE A.4 Zestawienie wyników estymacji Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie ix

10 Tom II 1.1 Podział na sektory Współczynniki macierzy A technologii bazowej Jakościowe założenia scenariuszy Ilościowe kryteria konwergencji w krajach UE w 1998 r Wskaźniki wzrostu cen i wynagrodzeń Grecji i UE (średnie roczne w %) Stan finansów publicznych Grecji i UE (w % PKB) Długookresowa stopa procentowa Grecji i UE (w %) Stabilność wskaźników inflacji Stabilność sytuacji budżetowej Wskaźniki zmiany cen w Słowenii, w UE-25 i strefie euro) Zharmonizowane miesięczne wskaźniki wzrostu cen w Słowenii i UE Wskaźniki wzrostu cen Cypru i Malty oraz UE (średnie roczne w %) Stan finansów publicznych Cypru, Malty i UE (w % PKB) Długookresowa stopa procentowa Cypru i Malty oraz UE (w %) Bilans płatniczy Cypru i Malty (w % PKB) Ilościowe kryteria konwergencji w 2004 r Wskaźniki roczne inflacji (HICP) (w %) Składniki inflacji w Polsce (zmiana w % do roku poprzedniego) Wskaźniki zmian cen i kosztów; zmiana roczna (w %) Budżet sektora publicznego Polski (w % PKB) Saldo budżetu sektora publicznego Polski i UE (w % PKB) Zadłużenie sektora publicznego Polski i wybranych krajów UE Stopa oprocentowania kredytu banku centralnego, średnia roczna (w %) Konwergencja stóp procentowych, dane roczne Kapitalizacja giełdy w mld euro i w % PKB Relacja średniej wielkości eksportu i importu do PKB (w %) PKB na 1 mieszkańca (w euro) PKB na 1 mieszkańca w % wartości średniej dla UE Bilans płatniczy Polski (w % PKB) Wybrane wielkości z programukonwergencji Polski 2008 (w % PKB) Wskaźnik aktywności zawodowej (w %) Stopa bezrobocia w UE w latach (w %) Kurs nominalny złotego wyprowadzony z rozwiązania modelu NATREX Realny efektywny kurs i realna stopa równowagi długookresowej Kurs nominalny złotego - porównanie x Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

11 Spis rysunków Tom I 1.1 Linia optymalnych obszarów walutowych Integracja gospodarcza a OOW Znaczenie synchronizacji cykli koniunkturalnych z perspektywy optymalnego obszaru walutowego Etapy integracji w ramach Unii Gospodarczej i Walutowej Korzyści związane z wprowadzeniem euro Wskaźniki integracji gospodarczej w strefie euro Kryterium inflacyjne a kraje Europy Środkowej i Wschodniej Kryterium stóp procentowych a kraje Europy Środkowej i Wschodniej Kryterium deficytu budżetowego i długu publicznego a kraje EŚW Struktura blokowa modelu Struktura blokowa segmentu produkcyjnego Sztywności cenowe a zachowanie się agregatów makroekonomicznych Sztywności cenowe a zachowanie się rynku pracy Konkurencja monopolistyczna a zachowanie się agregatów Konkurencja monopolistyczna z zachowanie się rynku pracy Sztywności inwestycyjne a zachowanie się agregatów Sztywności inwestycyjne a zachowanie się rynku pracy Podział ryzyka a zachowanie się agregatów Eksport i realny kurs walutowy Polityka monetarna na różnych etapach wprowadzenia wspólnej waluty Polityka monetarna na różnych etapach wprowadzenia wspólnej waluty cd Zmiany realnego efektywnego kursu walutowego w krajach CEEC Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie xi

12 Tom II 1.1 Przepływ danych z DSGE do SMPM i wyniki SMPM Wybór bazowych technologii i struktur Porównanie pracochłonności w technologiach bazowych Różnice w strukturach elementów popytu finalnego i importu Zmiany w strukturze zatrudnienia - scenariusz PZ Relacje do popytu finalnego Zmiany struktury zatrudnienia - scenariusz LZ Zmiany struktury zatrudnienia w scenariuszu AKT Zmiany struktury zatrudnienia 2025/2005w wariancie ZATR Zmiany struktury zatrudnienia 2025/2005w wariancieeksp Wskaźniki cen dóbr konsumpcyjnych (HICP) Wskaźniki cen dóbr konsumpcyjnych Wskaźnik inflacji (HICP) w Polsce i wartość referencyjna dla UE Długookresowa stopa procentowa Długookresowe stopy procentowe w Polsce i stopa referencyjna UE Wartość kredytów dla sektora niefinansowego w Polsce (w mld euro) Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce i polskie BIZ Stopa bezrobocia w Polsce, UE i w strefie euro w latach (w %) Odchylenie kursu realnego od poziomu równowagi Równowaga średniookresowa Trajektoria powrotu do długookresowej równowagikursu walutowego Realny kurs równowagiwyznaczony metodą NATREX Tempo wzrostu potencjalnego PKB Realny kurs równowagikorony czeskiej i słowackiej, forinta oraz złotego xii Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

13 Tom I Wprowadzenie euro a bezrobocie i zatrudnienie w Polsce redakcja naukowa dr Maciej Bukowski (Tom opracowany przez Instytut Badań Strukturalnych)

14

15 Część I Integracja monetarna z makroperspektywy Jakub Growiec, Dorota Pelle

16 Wprowadzenie Niniejsza część pełni rolę teoretycznego i empirycznego wprowadzenia do problematyki integracji monetarnej. W pierwszej kolejności przedstawimy omówione w literaturze przedmiotu zjawiska tak, by móc później ocenić ich istotność w kontekście wstąpienia Polski do strefy euro. Rozdział pierwszy ma charakter teoretyczny. Zawiera on omówienie najważniejszych mechanizmów związanych z przyjmowaniem przez grupę niepodległych krajów wspólnej waluty. Przegląd tych mechanizmów przeprowadzamy z perspektywy teorii optymalnych obszarów walutowych (dalej OOW; ang. optimum currency areas OCA) oraz postulowanych przez nią kryteriów opłacalności tworzenia unii walutowych. Następnie szczegółowo przedstawiamy kanały oddziaływania integracji monetarnej na polską gospodarkę, wskazując zarówno na koszty, jak i korzyści płynące z faktu zastąpienia walut krajowych przez jedną, wspólną walutę. Z kolei w rozdziale drugim skupiamy się na analizie danych empirycznych opisujących przebieg procesu wprowadzania Euro w Europie, analizując doświadczenia krajów strefy euro oraz tych członków Wspólnoty, którzy pozostali przy walutach krajowych. Dodatkowego kontekstu dostarcza nam także pogłębione omówienie bieżącej sytuacji gospodarczej Polski jako kraju członkowskiego Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej (dalej UGW), pretendującego do przyjęcia euro. Całą część zamyka podsumowanie. 4 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

17 Rozdział 1 Teoria integracji monetarnej Jakub Growiec 1.1 Teoria optymalnych obszarów walutowych Koncepcja optymalnego obszaru walutowego sformułowana została przez Roberta Mundella we wczesnych latach 60. XX wieku. Była ona później rozwijana, oraz częściowo kwestionowana na bazie dostępnych danych, m.in. przez Ronalda McKinnona i Petera Kenena. Zgodnie z najczęściej przyjmowaną współcześnie definicją (Mongelli & Vega (2006)), dany obszar stanowi OOW, jeśli występuje w jego ramach: pełna swoboda handlu; wysoka mobilność pracy, kapitału i innych czynników produkcji; zbliżona wysokość inflacji, zbieżność wahań cyklicznych, podobieństwo struktury gospodarczej oraz wysoki stopień integracji fiskalnej(czynniki te implikują podobny charakter makroekonomicznych szoków); dywersyfikacja produkcji i konsumpcji; (opcjonalnie) podobieństwo preferencji konsumentów. Optymalny obszar walutowy może obejmować jeden albo wiele krajów, przy czym nie muszą one mieć w danym momencie wspólnej waluty; gdyby jej jednak nie miały, według teorii Mundella skorzystałyby na jej wprowadzeniu. Warto też zauważyć, że warunki OOW bywają czasem niespełnione nawet w przypadku pojedynczego kraju, który jako całość zyskałby na wprowadzeniu dwu lub więcej walut regionalnych. W praktyce nie obserwuje się jednak takich eksperymentów. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 5

18 1.1. Teoria optymalnych obszarów walutowych RAMKA 1.1 Asymetryczne szoki makroekonomiczne. Patrząc z mikroekonomicznej perspektywy, łatwo dostrzec, gospodarowanie odbywa się na ogół w warunkach niepewności oraz niedoskonałej informacji. Niestety, obecności czynników losowych nie daje się w pełni wyeliminować również w skali makro: występowanie (stochastycznych) cykli koniunkturalnych świadczy o tym chyba najdobitniej. Aby uporać się z konsekwencjami tego faktu, w makroekonomii przyjmuje się zatem na ogół paradygmat gospodarki wstrząsanej egzogenicznymi szokami: przyjmuje się, że pewne losowe czynniki mogą nieprzewidzianie uderzyć np. w zagregowaną produktywność, łączną podaż pracy, popyt na pracę, itd. Nie wnika się przy tym w mikrostrukturę tych szoków. Podejście to stanowi to co prawda istotne uproszczenie rzeczywistości, ale w zamian umożliwia znacząco dokładniejszą analizę omawianych makroekonomicznych zjawisk. Mówiąc o szokach makroekonomicznych w odniesieniu do grupy kilku krajów, możemy rozróżnić szoki symetryczne i asymetryczne. Jeśli bowiem dany szok oddziałuje na wszystkie kraje w badanej grupie jednakowo, np. wszędzie i w tym samym okresie jednakowo zmienia całkowitą produktywność czynników, wówczas szok ten jest symetryczny. Szok taki nie wywołuje presji na redystrybucję czynników pomiędzy krajami ani na zmianę kursu walutowego; jeśli wywołuje zmianę realnej stopy procentowej, to jest ona taka sama we wszystkich krajach, dzięki czemu może być zaabsorbowana wyłącznie poprzez zmianę nominalnej stopy procentowej, bez konieczności zmian cen ani nominalnego kursu walutowego. Z asymetrycznym szokiem makroekonomicznym mamy natomiast do czynienia, gdy jest on odczuwany przez różne kraje w różnym stopniu lub w różnym czasie. Jeśli szok taki dotyka gospodarki związane ze sobą unią walutową, może on wywołać makroekonomiczną niestabilność, powodując (i) realokację czynników wytwórczych pomiędzy krajami oraz (ii) nierówność realnych stóp procentowych, a w konsekwencji także (iii) zagrożenie wzmożonymi przepływami kapitału spekulacyjnego, (iv) zagrożenie wzrostem inflacji, oraz(v) większe fluktuacje zagregowanych zmiennych niż miałoby to miejsce przy płynnym kursie walutowym, który mógłby złagodzić reakcję poszczególnych gospodarek na szok. Z drugiej strony, w przypadku asymetrycznych szoków o charakterze stricte nominalnym, płynny kurs walutowy może być też ich źródłem i propagatorem, w efekcie przyczyniając się do wzrostu makroekonomicznej niestabilności. Gdy kurs walutowy jest płynny, wówczas ze względu na niepewność co do jego zmian, może być on bowiem wykorzystywany do działalności spekulacyjnej. Dobrym empirycznym przykładem asymetrycznego szoku makroekonomicznego o charakterze realnym jest kryzys rosyjski r., jeśli spojrzeć nań z perspektywy dzisiejszej Unii Europejskiej. Załamanie się rosyjskiego systemu bankowego, gwałtowna dewaluacja rubla, odpływ kapitału zagranicznego, wszystko to połączone ze skokowym spadkiem PKB, z pewnością było silnym szokiem makroekonomicznym, wyraźnie odczuwanym również na zewnątrz. Kryzys rosyjski spowodował bowiem także gwałtowny spadek popytu na dobra eksportowane do Rosji oraz utratę części zagranicznego kapitału tam zainwestowanego. Uderzył on więc szczególnie mocno w związane gospodarczo z Rosją kraje dzisiejszej UE a więc przede wszystkim kraje bałtyckie, także Słowację, w nieco mniejszym stopniu Polskę czy Węgry. Kraje z Rosją prawie niehandlujące, takie jak np. Hiszpania, Portugalia czy Irlandia, praktycznie wcale tego kryzysu nie odczuły. Jeśli omawiana grupa krajów byłyby już wówczas związana unią monetarną, mogłoby to dla niej być źródłem dodatkowej niestabilności. Wyraźnie widać, że grupa ta nie była optymalnym obszarem walutowym: poszczególne kraje charakteryzowały się zbyt małym podobieństwem struktury gospodarczej i były za słabo ze sobą zintegrowane. 6 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

19 1.1. Teoria optymalnych obszarów walutowych RAMKA 1.1 Asymetryczne szoki makroekonomiczne cd. Źródłem asymetrycznych szoków (tym razem o charakterze nominalnym, a nie realnym) mogą być też rządy krajów, kierujące się logiką cyklu wyborczego. Okres przedwyborczy jest bowiem prawie wszędzie okresem wzmożonej hojności władz, czynionej kosztem wzrostu deficytu budżetowego, długu zagranicznego lub emisji obligacji skarbowych (a więc opodatkowania przyszłych pokoleń). Wybory stanowią więc nominalny, idiosynkratyczny szok dla kraju, w którym mają miejsce. Ponieważ szok ten nie oddziałuje bezpośrednio na żaden inny kraj (oddziałuje jedynie pośrednio jako szok popytu zewnętrznego), a ponadto wybory władz nie są w świecie zsynchronizowane, a długości kadencji nie są takie same, ma on też charakter wybitnie asymetryczny. Przydatność powyższych kryteriów wynika z fundamentalnej cechy unii walutowych: każdy kraj, który do takiej unii przystępuje, rezygnuje ze swojej suwerennej polityki pieniężnej, godząc się by polityka ta prowadzona była wspólnie przez wszystkie kraje unii. Oznacza to w szczególności utratę jednego stopnia swobody w polityce makroekonomicznej. 1 Wszelkie skutki asymetrycznych szoków agregatowych (por. Ramka 1.1) muszą wówczas być akomodowane za pomocą pozostałych mechanizmów dostosowawczych. Kluczową rolę wydaje się odgrywać tu elastyczność cen i płac (HMTreasury (2003)), istotne znaczenie może mieć też antycykliczna (stabilizująca) polityka fiskalna. Najważniejsze jest jednak, by ryzyko wystąpienia owych asymetrycznych szoków było jak najmniejsze, stąd tak silny nacisk teorii OOW na integrację i podobieństwo gospodarek. Kryteria teorii OOW nie są jednak uniwersalną receptą na powodzenie unii walutowych. Występują bowiem efekty, dzięki którym kryteria te de facto nie są ani warunkiem koniecznym, ani wystarczającym dla celowości wprowadzenia wspólnej waluty. Najważniejsze spośród nich omówione zostaną w następnym podrozdziale Endogeniczność optymalnych obszarów walutowych Kluczową cechą OOW jest ich endogeniczność (Mongelli & Vega (2006)). Z jednej strony bowiem grupa krajów, dla której spełnione są kryteria OOW, powinna skorzystać na wprowadzeniu wspólnej waluty. Z drugiej strony możliwe jest także, że gdyby wspólną walutę wprowadzić w grupie krajów, dla których kryteria OOW nie są początkowo spełnione, po kilku latach funkcjonowania w ramach owej unii kryteria te zaczną jednak być spełnione. Jako pierwsi dostrzegli tę zależność Frankel & Rose (1997). Bardzo dobrze ilustrują to zjawisko kraje strefy euro: w procesie integracji europejskiej skoordynowano tam polityki fiskalne, zniesiono bariery w handlu oraz przepływie kapitału, stopniowej redukcji ulegały także bariery prawne dla migracji międzynarodowych w obrębie strefy euro (część z nich wciąż jednak pozostała, podobnie jak bariery językowe oraz, w mniejszym stopniu, kulturowe). Można również przypuszczać, że dzięki wprowadzeniu norm unijnych ujednoliciły się w pewnym stopniu preferencje konsumenckie. W 1999r., kiedy w jedenastu krajach Unii Europejskiej wprowadzono euro (Grecja dołączyła w 2001r., Słowenia w 2007r., a Cypr i Malta w 2008r.), kryteria OOW były 1 Nieco inaczej wygląda sytuacja, gdy kraj decyduje się jednostronnie związać swoją walutę z walutą zagraniczną. Wtedy polityka monetarna prowadzona jest całkowicie przez kraj zewnętrzny, a nie przez międzynarodowe gremium, w którym (niewielki) udział ma też omawiany kraj. Z drugiej strony, jednostronne przyjęcie sztywnego kursu walutowego jest nieco mniej wiążącym zobowiązaniem: koszty rezygnacji z takiej polityki są przecież znacząco niższe niż koszty wystąpienia z unii walutowej. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 7

20 1.1. Teoria optymalnych obszarów walutowych tam jedynie częściowo spełnione. W roku 2008 było już pod tym względem znacznie lepiej (por. Rozdział 3). Niestety, nie jest jasne, jaką część tej ewolucji zawdzięczamy wprowadzeniu euro, a jaką innym czynnikom związanym z integracją europejską, takim jak na przykład Program Wspólnego Rynku. Pomimo istnienia omówionych powyżej(ograniczonych) możliwości wymuszenia powstania OOW, warto pamiętać, że integracja walutowa jest niezwykle ryzykownym krokiem, gdy kraje są do siebie niepodobne i słabo związane gospodarczo. Oddziaływanie na nie asymetrycznych szoków makroekonomicznych oraz nieskorelowanych polityk fiskalnych grozi bowiem niekontrolowanym wybuchem inflacji lub kryzysem walutowym. Obu tych konsekwencji można by było uniknąć, gdyby różnice w sytuacji gospodarczej kanalizowane były przez wahania nominalnego kursu walutowego. Na (opisanych w dużym uproszczeniu) przykładach Brazylii i Argentyny, kwestię tę ilustruje Ramka Linia optymalnych obszarów walutowych Ideę optymalnych obszarów walutowych można przedstawić w dużym uproszczeniu za pomocą intuicyjnego wykresu (Mongelli & Vega (2006)). Wykres ten pozwala zrozumieć zakres warunków, które dana grupa krajów musi spełnić, by zostać OOW. Stanowiąca podstawę tego wykresu linia OOW to linia, wzdłuż której korzyści ze wspólnej waluty dokładnie równoważą straty z niej wynikające. Na osiach mamy: (i) stopień korelacji fluktuacji dochodów (a zatem również skala podobieństwa reakcji na zewnętrzne szoki), oraz (ii) stopień integracji handlowej wewnątrz omawianej grupy krajów. Alternatywnie, wymiar(ii) można zastąpić wymiarem(ii ) elastyczności wspólnych rynków dóbr i pracy; kształt linii OOW nie zmieniłby się wtedy znacząco. Co więcej, uogólniając obie zależności, można by także wykreślić trójwymiarową zależność między (i),(ii) a (ii ). W każdym z tych przypadków, kluczową obserwacją pozostaje wymienność poszczególnych charakterystyk, czyli ujemne nachylenie linii OOW. W grupie krajów, dla których zarówno korelacja dochodów, jak i elastyczność wspólnego rynku są niskie, nie opłaca się ujednolicać waluty. Nie stanowią one więc OOW. Wzrost wskaźników na każdym z tych wymiarów sprawia jednak, że opłacalność owego ujednolicenia staje się większa. Ponadto równoczesny, nawet względnie mały, wzrost obu wskaźników waży na ogół więcej niż duży wzrost jednego tylko z nich. Jak sugerują Mongelli & Vega (2006), zarówno USA (potraktowane tym razem jako federacja 50 stanów), jak i strefa euro (12 krajów, bezsłowenii,cypruimalty)znajdująsiępoprawejstronieliniioow,awięcsą wistocieoptymalnymi obszarami walutowymi. W przypadku USA korzyści netto ze wspólnej waluty wydają się jednak większe. Mongelli & Vega (2006) sugerują też, że większa grupa, w której znalazłyby się kraje strefy euro wraz z USA i Japonią, znalazłaby się poniżej linii OOW, w strefie, 2 Zdrugiejstrony,należypamiętać,żesamoryzyko wybuchuinflacjilubkryzysuwalutowegonieoznaczanieuchronności tych konsekwencji. Poza wszystkim, stały kurs walutowy pociąga przecież za sobą także szereg pozytywnych konsekwencji, takich jak np. eliminacja ryzyka kursowego oraz importowana z zewnątrz wiarygodność polityki monetarnej. I tak, np. kraje bałtyckie oraz Słowenia utrzymywały w okresie transformacji ustrojowej reżim stałego kursu walutowego względem marki niemieckiej, dolara USA lub pewnych szerzej określonych koszyków walut krajów zachodnich. Polityka taka nie okazała się zgubna dla żadnego z tych krajów. 8 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

21 1.1. Teoria optymalnych obszarów walutowych gdzie korzyści z niezależnej polityki monetarnej przeważają nad korzyściami z eliminacji ryzyk związanych z płynnym kursem walutowym. RAMKA 1.2 Kryzysy walutowe w Ameryce Południowej w latach osiemdziesiątych XX wieku. W końcu lat 80., po przejęciu władzy przez polityków stawiających sobie za cel demokratyzację, modernizację i liberalizację gospodarczą, w Argentynie i Brazylii wprowadzono stały kurs walutowy względem dolara, zakładając wymienialność argentyńskiego peso i brazylijskiego reala z USD w stosunku 1:1. Polityka ta była wspierana przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy oraz Bank Światowy w ramach tzw. konsensusu waszyngtońskiego. Z drugiej strony jednak, Brazylia i Argentyna ewidentnie nie stanowiły wraz z USA optymalnego obszaru walutowego. Różnice dotyczyły wielu kluczowych kwestii: (i) poziomy PKB różniły się wielokrotnie; (ii) gospodarki Argentyny i Brazylii miały zupełnie inną strukturę niż gospodarka amerykańska, przy czym dużo większą rolę w tworzeniu ich PKB odgrywało tam rolnictwo i przemysł tradycyjny, m.in. wydobywczy; (iii) występowały liczne bariery w przepływie kapitału i pracy; (iv) ich polityki fiskalne były krańcowo odmienne. Początkowe skutki zmian wprowadzonych na przełomie lat w Brazylii i Argentynie były pozytywne: w ciągu dekady PKB Brazylii wzrósł o jedną trzecią, Argentyny o połowę, a szalejąca tam wcześniej inflacja została opanowana. Równolegle, wystąpiła tam jednak także eksplozja zadłużenia zagranicznego oraz duża nierównowaga na rachunku obrotów bieżących, przy jednoczesnej ekspansywnej polityce fiskalnej rządów. Stopniowo zwiększało się więc zarówno zadłużenie gospodarstw domowych, krajowych firm, jak i budżetów centralnych, a obsługa pożyczek zagranicznych pochłaniała coraz większą część przychodów z podatków. Ceną płaconą za populistyczną politykę gospodarczą w warunkach sztywnego kursu walutowego było więc wybuchowo rosnące zadłużenie zagraniczne. Szybki wzrost gospodarczy okazał się uzależniony od ciągłego napływu kapitału zagranicznego, w tym spekulacyjnego. Przy przyjętym reżimie walutowym, presja na deprecjację reala i peso nie mogła znaleźć ujęcia w zmianach kursu nominalnego; mogła się za to kumulować, by ostatecznie wybuchnąć. Mimo istotnych różnic między Brazylią a Argentyną w kształcie ich instytucji i polityk gospodarczych, skutkiem powyżej zarysowanych zjawisk były podobne w swej formie kryzysy walutowe: brazylijski w 1998r. oraz argentyński w 2001r. Rezerwy walutowe banków centralnych tych krajów spadły wówczas niemal do zera, rządy ogłosiły niewypłacalność, ograniczono obywatelom dostęp do oszczędności bankowych, a po uwolnieniu kursu nominalnego następowała skokowa deprecjacja. Oznaczało to gwałtowny wzrost cen produktów importowanych, plajtę wielu przedsiębiorstw, spadek PKB i poziomu życia wielu obywateli. Wydaje się, że w sytuacji, gdy rządy Brazylii i Argentyny nie były w stanie odpowiednią polityką makroekonomiczną zrównoważyć narastającego zadłużenia podmiotów prywatnych, stopniowa deprecjacja ich walut w ramach reżimu płynnego nominalnego kursu walutowego byłaby korzystniejsza. Prawdopodobnie pomogłaby ona uniknąć kryzysu, zwłaszcza że mogłaby odpowiednio wcześnie ostrzec polityków gospodarczych przed konsekwencjami nadmiernego wzrostu zadłużenia zagranicznego. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 9

22 1.2. Kiedy warto ujednolicić walutę? Rysunek 1.1: Linia optymalnych obszarów walutowych. Źródło: Mongelli & Vega (2006), s Kiedy warto ujednolicić walutę? Spróbujemy teraz odpowiedzieć na pytanie: w jakich warunkach przystąpienie do unii walutowej jest korzystne, a w jakich lepiej pozostać przy walutach narodowych? Omówimy więc szczegółowo poszczególne kryteria OOW. Przedstawimy też kanały, poprzez które następuje wpływ przyjętego reżimu nominalnego kursu walutowego na kształtowanie się zmiennych makroekonomicznych. Znajomość sposobów funkcjonowania tych kanałów pozwoli nam zrozumieć, dlaczego właśnie te kryteria przyjmowane są jako podstawa przy podejmowaniu decyzji o ujednolicaniu waluty. Kolejno omówimy więc: rolę podobieństw w strukturze gospodarczej oraz stopnia integracji. Podkreślamy, że podatność gospodarek na asymetryczne szoki makroekonomiczne o charakterze realnym jest tym mniejsza, im bardziej podobne do siebie są dane gospodarki, oraz im bardziej są ze sobą powiązane; rolę elastyczności rynków pracy i kapitału. Jeśli rynki te są elastyczne, wówczas szoki asymetryczne mogą relatywnie szybko i łatwo zostać zaabsorbowane; wagę zbieżności wahań cyklicznych. Im silniej skorelowane są ze sobą cykle koniunkturalne w poszczególnych krajach unii walutowej, tym mniejsze jest ryzyko wystąpienia asymetrycznych zaburzeń, a większe prawdopodobieństwo, że dominować będą szoki wspólne; rolę polityki fiskalnej poszczególnych państw unii polityki te muszą być spójne, przy 10 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

23 1.2. Kiedy warto ujednolicić walutę? czym szczególnie istotne jest utrzymywania jak najniższego deficytu finansów publicznych (lub wręcz nadwyżki) w okresach wysokiej koniunktury, aby umożliwić sprawne funkcjonowanie automatycznym stabilizatorom związanym z antycykliczną polityką fiskalną. Wykorzystywane tu pojęcie unii walutowej, zgodnie z zasadami funkcjonowania strefy euro, odnosi się do grupy krajów, które prowadzą wspólną politykę monetarną i wprowadziły jedną wspólną walutę (por. Ramka 1.3) Rola integracji i podobieństw w strukturze gospodarczej Związek przynależności do OOW ze skalą podobieństw w strukturze gospodarczej określonych krajów oraz stopniem ich wzajemnej integracji jest stosunkowo prosty. Jego istotą jest podobieństwo reakcji krajów wewnątrz OOW na zewnętrzne fluktuacje. I tak, gdy np. jeden kraj jest eksporterem netto ropy naftowej, a drugi jej importerem, wówczas hipotetyczny wzrost ceny ropy kraje te odczułyby w zupełnie odmienny sposób. Wobec braku reakcji ze strony polityki pieniężnej, zmiana ta wywołałaby ostatecznie presję na aprecjację waluty pierwszego kraju względem drugiego. Gdyby kraje te miały wspólną walutę, sztywność kursu nominalnego musiałaby wówczas niekorzystnie odbić się na poziomie cen w pierwszym z krajów. 3 Na analogicznej zasadzie nie będą tworzyły OOW gospodarki, nawet o podobnej strukturze, lecz słabo powiązane gospodarczo (por. Rysunek 1.2): jeśli na przykład jeden z nich eksportowałbycałąswąprodukcjędokrajua,adrugi dokrajub,towzrostpopytunaimportowane produkty w kraju A wywołałby realną aprecjację waluty kraju pierwszego względem drugiego. Sztywność nominalnego kursu walutowego, wynikająca ze wspólnej waluty, implikować będzie wtedy presję inflacyjną w pierwszym z omawianych krajów. Ponadto, szok ten przeniósłby się częściowo także na drugi z krajów (efekt zarażania skutkami szoków w ramach unii walutowej). Nie do pominięcia jest tu kwestia endogeniczności OOW i związanej z nią odwrotnej przyczynowości: z jednej strony, wysoki stopień integracji jest kryterium OOW, czyli ma wpływ na to, czy warto utworzyć unię walutową, z drugiej strony jednak tego typu zdarzenie ma także korzystny wpływ na stopień integracji i, co za tym idzie, podatności na asymetryczne szoki makroekonomiczne. Frankel & Rose (1997) przedstawiają argumenty świadczące, że wprowadzenie unii walutowej zapoczątkowuje procesy zmieniające strukturę gospodarki, które w efekcie powodują, że staje się ona odporniejsza na wpływ asymetrycznych zaburzeń makro. Z drugiej strony jednak, Krugman& Venables(1995) twierdzą, że integracja ekonomiczna, poprzez stwarzanie bodźców do eksploatowania korzyści skali i zwiększania stopnia specjalizacji w produkcji, ostatecznie zwiększa podatność gospodarek na asymetryczne szoki. Jak widać, 3 Jeśli omawiany szok byłby jednorazowy, to można się spodziewać jego relatywnie szybkiej akomodacji poprzez zmianę cen względnych, co w dłuższym okresie nie jest (na ogół) poważnym problemem. Znacznie głębszy problem wystąpiłby natomiast, gdyby tego rodzaju szoki mogłyby się powtarzać. Mogłaby wówczas powstać różnica pomiędzy realnymi stopami procentowymi w obu krajach, wiążąca się przy sztywnym kursie z długotrwale podwyższoną inflacją w pierwszym z krajów oraz presją na aprecjację jego waluty. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 11

24 1.2. Kiedy warto ujednolicić walutę? oba te efekty działają w przeciwne strony. Ich względna siła nie została jak dotąd skwantyfikowana. 4 RAMKA 1.3 Unia walutowa a sztywny kurs walutowy. Należy pamiętać, że między pojęciami (i) sztywnego kursu walut dwóch krajów oraz (ii) unii walutowej pomiędzy tymi krajami nie ma równoważności, lecz zachodzi jedynie jednostronna implikacja: wprowadzenie unii walutowej implikuje usztywnienie kursu, ale nie na odwrót. Ponieważ tematem niniejszego opracowania są skutki przystąpienia Polski do strefy euro, będziemy się tu koncentrować na kwestiach związanych z wprowadzeniem unii walutowej. Krok taki ma dalej idące skutki niż samo usztywnienie kursu walutowego, gdyż wiąże się także z rezygnacją z niezależnej polityki pieniężnej. W przypadku Polski, będzie to rezygnacja na rzecz wspólnej polityki unijnej, prowadzonej w imieniu wszystkich państw członkowskich przez Europejski Bank Centralny. Omawiając poniżej poszczególne efekty i mechanizmy związane z przystąpieniem do unii walutowej, będziemy starali się uwzględnić w analizie wszystkie konsekwencje tego wydarzenia. Pamiętając jednak, że niektóre z owych mechanizmów mogą wiązać się wyłącznie z usztywnieniem kursu walutowego, a z pozostałymi konsekwencjami unii walutowej już nie, będziemy konsekwentnie zaznaczać, gdzie owa sztywność kursu odgrywa kluczową rolę(a jest tak np. w przypadku efektu Balassy-Samuelsona lub też efektu eliminacji ryzyka kursowego przez unię walutową), a gdzie ważniejsze są inne efekty(np. wzrost ryzyka makroekonomicznego związanego z występowaniem asymetrycznych szoków, których skutki można by łagodzić za pomocą niezależnych polityk monetarnych w poszczególnych krajach). Rysunek 1.2: Integracja gospodarcza a OOW. Szok popytowy Brak szoku Szok popytowy A B A Kraj 1 Kraj 2 Kraj 1 Kraj 2 Nie OOW OOW Uwagi: Kraje muszą być zintegrowane gospodarczo i mieć podobną strukturę, by tworzyły OOW. W przeciwnym razie będą podatne na asymetryczne szoki, takie jak np. szok popytowy w kraju A. Źródło: Opracowanie własne. 4 Hipoteza Krugman & Venables (1995) znajduje częściowe wsparcie w badaniach empirycznych (por. np. Ellison & Glaeser (1999)). Ma ona jednak również przeciwników. Oprócz regionalnego grupowania się produkcji i wzrostu popularności outsourcingu obserwuje się bowiem również wzrost liczby fuzji pionowych oraz wzrastający udział transakcji wewnątrzfirmowych w wielonarodowych korporacjach(slaughter (2000)). O ile to pierwsze zwiększa podatność gospodarek na asymetryczne szoki, to to drugie podatność tę zmniejsza. W przypadku europejskim, nie jest też jasne, czy występowanie omawianych zjawisk należy wiązać z integracją w ramach UE i UGW, czy raczej wpisać w szerszy kontekst globalizacji. 12 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

25 1.2. Kiedy warto ujednolicić walutę? Kwestię struktury gospodarek i wielkości dochodów nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej (dalej NMS) w kontekście ich ewentualnego dołączenia do strefy euro zbadał dla Międzynarodowego Funduszu Walutowego (dalej MFW) Thimann (2005). Po przeanalizowaniu szeregu miar dochodu narodowego, wzrostu gospodarczego, struktury sektorowej gospodarki oraz względnej siły wahań cyklicznych, stwierdził on, że różnice między NMS a krajami obecnej strefy euro są istotne. Z drugiej strony jednak, wysoki stopień korelacji szeregu zmiennych makroekonomicznych między krajami Europy Środkowej a strefą euro sugeruje, że problem akomodacji asymetrycznych szoków nie powinien stanowić tu istotnego problemu: niektóre(głównie śródziemnomorskie) kraje strefy euro wydają się być słabiej związane z krajami trzonu UGW np. Niemcami, Francją czy krajami Beneluksu niż Czechy, Węgry czy Polska. W tym samym raporcie MFW, De Grauwe & Schnabl (2005) podejmują próbę analizy zdolności gospodarek Europy Środkowej do funkcjonowania w ramach strefy euro. Wychodzą oni od pytania, jak przyjmowane dotąd przez te kraje reżimy kursowe wpłynęły na ich stopy inflacji i wzrostu PKB. Jeśli stabilność kursu euro w niektórych z tych krajów (i/lub w niektórych z lat) okazałaby się korzystna dla wzrostu oraz limitująca inflację, wówczas wstąpienie do unii walutowej byłoby korzystne. W konkluzji stwierdzają oni, że co do inflacji, o pozytywnym wpływie stałości kursu nie można na podstawie dostępnych danych wnioskować, lecz już o pozytywnym wpływie na stopy wzrostu tak. W tymże samym raporcie MFW, Michael Artis kwestionuje jednak wyniki De Grauwe i Schnabla, zwracając uwagę, że:(i) dostępne szeregi czasowe są bardzo krótkie, (ii) reżimy kursowe są wybierane przez władze na podstawie prognoz makroekonomicznych jako głównego czynnika decyzyjnego, (iii) wyniki gospodarcze krajów Europy Środkowej były w dużym stopniu konsekwencją perspektywy wstąpienia do UE, a następnie UGW i strefy euro Rola elastyczności rynków pracy i kapitału Podstawowym mechanizmem dostosowującym gospodarki do skutków makroekonomicznych szoków jest elastyczność cen i płac. Mechanizm ten może współdziałać z mechanizmem płynnego kursu walutowego, zaś w przypadku przystąpienia do unii walutowej musi go zastąpić. Jak napisano w raporcie brytyjskiego Skarbu (HMTreasury (2003)): utrata narodowej polityki pieniężnej oraz nominalnego kursu walutowego oznacza, że inne mechanizmy będą musiały pracować ciężej. Dopasowania cen i płac są najbardziej efektywnym spośród dostępnych mechanizmów dostosowawczych, choć i rola polityki fiskalnej może się potencjalnie zwiększyć (s. 81). Dotyczy to zwłaszcza dużych obszarów walutowych, takich, jakim jest strefa euro, bardziej narażonych na asymetrię szoków. Co więcej, decyzja o przystąpieniu do strefy euro uwypukli potrzebę szybkich dostosowań cen, a także sprawi, że firmy zmuszone będą reagować efektywnie na szoki i zaadaptować się do warunków zwiększonej konkurencji, którą przyniesie wspólna waluta (s. 81). Przywoływane tu argumenty sformułowane zostały w kontekście ewentualnego wstąpienia Wielkiej Brytanii do strefy euro, ale w jednakowym stopniu dotyczą one również Polski oraz, w ogólności, dowolnego obszaru walutowego. Elastyczność rynku to, z definicji, prędkość jego powrotu do równowagi po wystąpieniu zaburzeń wobec niego zewnętrznych. Oceny elastyczności danego rynku można więc dokonać, Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 13

26 1.2. Kiedy warto ujednolicić walutę? analizując szybkość i głębokość reakcji poszczególnych charakterystyk rynku pracy (stopa bezrobocia, wielkość zatrudnienia, wynagrodzenia realne) i kapitału(wolumen produkcji, wielkość inwestycji, realna stopa procentowa) na rozmaite szoki makroekonomiczne, m.in. szok produktywności, podaży pracy, popytu na pracę, czy też szok zagranicznego popytu na produkowane w kraju dobra. Bardziej elastyczny rynek pracy łatwiej absorbuje szoki zewnętrzne, gdyż jest w stanie dokonywać szybszej realokacji czynnika pracy zarówno wewnątrz sektorów, jak i pomiędzy nimi. Łatwiej też na takim rynku o dostosowywanie płac do zmian warunków gospodarowania. Amplituda wahań zatrudnienia w cyklu koniunkturalnym będzie więc na ogół większa na elastycznym rynku pracy, za to ich trwałość będzie niższa. Ma to ważne konsekwencje na poziomie makro (elastyczny rynek pracy szybciej powraca do równowagi), jak i mikro (na elastycznym rynku pracy niższa jest skala bezrobocia długookresowego). Elastyczność rynku pracy determinowana jest przez szereg czynników, z których najważniejszą rolę odgrywają instytucje rynku pracy, takie jak wielkość klina podatkowego obciążającego pracodawców i pracowników, restrykcyjność prawnej ochrony zatrudnienia, model pasywnej polityki rynku pracy i transferów społecznych czy wykorzystywane instrumenty aktywnej polityki rynku pracy. Czynniki te określają bowiem skalę sztywności na rynku pracy, w tym sztywności wynagrodzeń. Znaczenie dla absorpcji impulsów zewnętrznych mają również struktura gałęziowa gospodarki (jako że pewne gałęzie charakteryzują się większą elastycznością niż inne) oraz mobilność zawodowa i przestrzenna siły roboczej. W przypadku drugiego z czynników produkcji, bardziej elastyczny rynek kapitału pozwala na efektywniejszą i szybszą reakcję gospodarki na makroekonomiczne szoki, poprzez realokację kapitału oraz procesy tzw. kreatywnej destrukcji, tworzące wyżej produktywne nowe lub zrestrukturyzowane przedsiębiorstwa lub ich oddziały w miejsce starych i nieefektywnych. Kluczowymi czynnikami determinującymi elastyczność rynku kapitału są struktura inwestycji krajowych oraz bezpośrednich inwestycji zagranicznych(fdi). Na elastyczność rynku kapitału oddziałują też: zakres inwestycji publicznych, m.in. infrastrukturalnych, stopień konkurencji na rynku dóbr oraz restrykcyjność regulacji dotyczących prowadzenia działalności gospodarczej. Istotne jest ponadto, jaka część inwestycji przedsiębiorstw finansowana jest z ich zysków, a jaka z funduszy pochodzących z emisji akcji na giełdzie, z długu, czy też z kredytów bankowych. Warto także pamiętać, że elastyczności rynków pracy i kapitału są powiązane ze sobą poprzez szereg mechanizmów transmisji impulsów pomiędzy rynkami. Analizy skutków wprowadzenia euro w krajach Europy Środkowej na ich rynki pracy dokonał Boeri (2005). Stwierdził on, że: dla nowych krajów członkowskich [UE], posiadanie niezależnej waluty może być bardziej generatorem szoków niż mechanizmem ich absorpcji, gdyż istotnym składnikiem fluktuacji krajowych stóp procentowych [w tych krajach] wydają się być zmiany w premii za ryzyko. Z drugiej strony jednak, Boeri zauważył też, że szybkie wstąpienie tych krajów do strefy euro wymaga wysiłku związanego z wdrażaniem nowych rozwiązań instytucjonalnych: rynki pracy będą bowiem zmuszone, oprócz absorpcji szoków asymetrycznych, być także odporne na presję podwyżek płac związaną z potencjalną międzynarodową koordynacją związków zawodowych oraz integracją z krajami o zauważalnie wyższej stopie życia. Przewiduje się, że przyjęcie euro może też spowodować: zaostrzenie konkurencji 14 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

27 1.2. Kiedy warto ujednolicić walutę? (w krajach Europy Środkowej wciąż często wykorzystywane są nieefektywne, np. nadmiernie pracochłonne technologie, oraz procedury biurokratyczne w sektorze publicznym); konieczność stworzenia przyjaznych warunków dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych (dalej BIZ), generujących pozytywne efekty zewnętrzne (spillovers) zwłaszcza, że argument niskich płac będzie stopniowo tracił na atrakcyjności; konieczność częściowej reorientacji handlu. Koniecznymi krokami będą wg Boeri ego, (i) liberalizacja ustawodawstwa dotyczącego czasowego zatrudnienia, (ii) zwiększenia skali i efektywności aktywnych polityk rynku pracy, (iii) przedefiniowanie systemu zasiłków tak, by przysługiwały one osobom naprawdę poszukującym pracy. Ostatni z tych kroków pozwoliłby też zmniejszyć zasięg zjawiska pracy na czarno, łączonej z pobieraniem zasiłków czy rent. Powracając do rozważań teoretycznych, przypomnijmy, że w długim okresie nie może występować konsekwentna zależność między reżimem kursowym a realnymi charakterystykami rynku pracy, takimi jak bezrobocie czy zatrudnienie. Długookresowa stopa bezrobocia, czy też stopa aktywności zawodowej, są przecież zmiennymi realnymi, na które sfera monetarna nie powinna mieć wpływu. Wprowadzenie unii walutowej zmienia natomiast charakter egzogenicznych szoków uderzających w gospodarkę oraz eliminuje jeden z mechanizmów ich absorpcji, przez co wzrasta rola elastyczności rynku pracy jako alternatywnego mechanizmu absorpcji. Ponadto, zgodnie z logiką endogeniczności OOW, unia walutowa może też (pośrednio) wywrzeć wpływ na sferę realną gospodarki, np. poprzez zmniejszenie obciążenia kosztami transakcyjnymi, pogłębienie integracji gospodarczej, lub poprzez oddziaływanie na ceny i płace. Co więcej, wraz z wprowadzeniem unii walutowej, wprowadzany bywa także pakiet warunków polityki gospodarczej, których spełnienie wymagać może istotnej zmiany dotychczasowej praktyki (jak to miało miejsce w przypadku UGW: traktat z Maastricht, a następnie Pakt Stabilności i Rozwoju). To także są realne skutki dla gospodarki. Viñals & Jimeno (1998) zbadali empirycznie, w jakim stopniu wprowadzenie euro może wpłynąć na bezrobocie w krajach UGW. Ich wyniki sugerują, że (i) duża, i wciąż rosnąca, część europejskiego bezrobocia wynika ze pewnego wspólnego czynnika, ale (ii) czynnik ten nie wydaje się związany z realnym kursem walutowym. Ich wyniki zdają się więc potwierdzać zasadność powyższych rozważań. Warto jednak podkreślić, że badanie to miało charakter analizy ex ante, przeprowadzonej przy użyciu danych sprzed wprowadzenia euro Waga zbieżności wahań cyklicznych O ile kwestia elastyczności rynków wiąże się z pytaniem o możliwość łatwej akomodacji asymetrycznych szoków, tak kwestia zbieżności wahań cyklicznych dotyczy bezpośrednio źródeł owych szoków. Gdyby bowiem w grupie krajów cykl koniunkturalny był wspólny, tj. dotykał każdego z tych krajów w identyczny sposób, wszystkie szoki byłyby symetryczne, a kurs walutowy nie podlegałby losowym fluktuacjom, nawet gdyby od strony instytucjonalnej był płynny. Gdyby ponadto PKB wszystkich tych krajów rosło z jednakową stopą, wówczas kurs byłby stały, a wprowadzenie wspólnej waluty byłoby oczywistością. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 15

28 1.2. Kiedy warto ujednolicić walutę? Rysunek 1.3: Znaczenie synchronizacji cykli koniunkturalnych z perspektywy optymalnego obszaru walutowego. Wspólny koniunkturalny Cykle w przeciwfazie: nie OOW Cykle przesunięte: nie OOW Uwagi: Dla OOW istotne jest, by cykle koniunkturalne poszczególnych krajów były ze sobą silnie skorelowane. Nie mogą tworzyć OOW kraje, których cykle są skorelowane ujemnie(są w przeciwfazie), ani takie, których cykle są nieskorelowane(np. przesunięte w fazie). Oznaczałoby to bowiem dużą podatność na asymetryczne szoki i silną presję na cykliczną aprecjację lub deprecjację poszczególnych walut. Źródło: Opracowanie własne. Gdyby natomiast cykle koniunkturalne poszczególnych krajów nie były ze sobą zbieżne (tj. były słabo skorelowane, nieskorelowane lub nawet ujemnie skorelowane, a więc w przeciwfazie), wywoływałoby to presję na cykliczną aprecjację lub deprecjację walut (Rys. 1.3). W takiej sytuacji korzystne jest umożliwienie działania mechanizmowi płynnego nominalnego kursu walutowego i odstąpienie od wdrażania unii walutowej. Ponadto, prowadzenie przez związane wspólną walutą kraje wspólnej polityki monetarnej, dotyczącej m.in. nominalnych stóp procentowych, jest w takiej sytuacji na ogół nieoptymalne dla niektórych z nich; lepiej, gdyby stopy te mogły się okresowo różnić. Z omówionych powyżej powodów, zbieżność wahań cyklicznych jest fundamentalnym wymogiem stawianym krajom tworzącym optymalny obszar walutowy. W przypadku, gdy nie jest ona pełna, bardzo ważne są też mechanizmy ubezpieczające poszczególne kraje członkowskie unii walutowej przed skutkami asymetrycznych szoków. Jak piszą Afonso& Furceri(2007) w odniesieniu do krajów strefy euro, teoria OOW zawsze podkreślała wagę synchronizacji cykli w działalności gospodarczej oraz mechanizmów ubezpieczających członków unii walutowej. Efektywne mechanizmy ubezpieczające mogą przeciwdziałać asymetrycznym szokom, uderzającym w nowe i stare kraje członkowskie Unii Europejskiej. Afonso & Furceri (2007) dokonują oceny stopnia synchronizacji wahań cyklicznych wybranych zmiennych makroekonomicznych, takich jak realny PKB, dochód narodowy do dyspozycji czy konsumpcja prywatna. Wykorzystywana przez nich metoda bazuje na porównywaniu współczynników korelacji między poszczególnymi krajami UE a (traktowaną łącznie) 16 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

29 1.2. Kiedy warto ujednolicić walutę? strefą euro, po uprzednim wyodrębnieniu z szeregów czasowych składowej cyklicznej, m.in. za pomocą filtrów spektralnych. Uzyskane w omawianej pracy wyniki nie pozwalają na jednoznaczną interpretację: Francja okazała się być najsilniej skorelowana ze strefą euro jako całością, lecz pozostające poza strefą euro Dania, Szwecja i Wielka Brytania wydają się być bardziej zsynchronizowane ze strefą euro niż niektórzy jej członkowie, np. Grecja czy Finlandia. 5 Nowe kraje członkowskie UE są silniej zsynchronizowane ze strefą euro niż kraje kandydujące (w tej grupie wzięto też będące już od 2007r. w UE Rumunię i Bułgarię). Cypr, Malta i Węgry są lepiej zsynchronizowane ze strefą euro niż niektóre kraje członkowskie; z drugiej strony, współczynniki korelacji składowych cyklicznych PKB Słowacji, Estonii i Litwy z odpowiednimi miarami cyklicznymi strefy euro są ujemne. W przypadku Polski współczynnik korelacji wyniósł (dla danych z lat ) i był prawie dwukrotnie niższy niż współczynnik najsłabiej skorelowanego ze strefą euro kraju do niej należącego: Grecji. Podobne badanie przeprowadził w raporcie MFW Thimann (2005). Zauważył on, że kraje Europy Środkowej charakteryzują się niższym dochodem i szybszym wzrostem PKB per capita niż kraje strefy euro, co jest niechybnie związane z procesem realnej konwergencji, ale prowadzi też do większej amplitudy wahań cyklicznych. Różnice w strukturze gospodarczej oznaczają też, że okresy najwyższej i najniższej koniunktury nie muszą się pokrywać ze swoimi odpowiednikami w krajach strefy euro. Jego wyniki nie odbiegają jednak znacząco od wyników Afonso& Furceri(2007); problem asymetrii cyklu wydaje się istotny tylko dla nielicznych nowych krajów członkowskich UE, zwłaszcza Słowacji i krajów bałtyckich. 6 W tym samym raporcie MFW, Lipschitz et al. (2005) podkreśla natomiast, że kluczową siłą przyciągającą duże (i potencjalnie niestabilne) inwestycje w krajach Europy Środkowej jest niski stosunek zatrudnionego tu kapitału do pracy, co oznacza potencjalnie wysoką stopę zwrotu z kapitału. Jest to czynnik gospodarki realnej, niezależny od przyjętego reżimu nominalnych kursów walutowych. Skłania to owych autorów do sformułowania następującego ostrzeżenia: w okresie poprzedzającym przyjęcie euro może dojść tu do poważnych ataków spekulacyjnych, związanych z niepewnością co do kursu wymiany walut narodowych na euro. Aby zabezpieczyć się przed dodatkowym ryzykiem wynikającym z takich spekulacji, zalecają oni stopniowe wdrażanie systemu stałego kursu, dopuszczając początkowo względnie duże amplitudy dopuszczalnych wahań kursu. Od drugiej strony podchodzą do omawianego zagadnienia Schuberth & Wehinger (1998). 5 Potwierdza to wcześniejsze wyniki, ujęte w raporcie brytyjskiego Skarbu (HMTreasury (2003)). 6 Wartojednakwspomnieć,dlaczegoopartenadanychhistorycznychdotyczącychkrajówEuropyŚrodkowejanalizy stopnia zbieżności cyklicznej mogą dawać zaburzone wyniki. Po pierwsze, niektóre z tych analiz obejmują zasięgiem czasowym również okres przed 1994r., kiedy to kraje Europy Środkowej przechodziły jeszcze okres intensywnej transformacji ustrojowej i wiele z nich odnotowywało spadki PKB (wynikające z transformacji, a nie z fazy recesji w cyklu koniunkturalnym). Po drugie, wnioskowanie mogły zaburzyć też obserwowane w tym okresie specyficzne szoki: w Czechach nastąpiło w 1997r. załamanie systemu bankowego, natomiast w krajach bałtyckich oraz na Słowacji bardzo silnie odczuwalny był kryzys rosyjski z r. Wydarzenia te spowodowały nadspodziewanie słaby wzrost PKB w tych krajach w latach , wynikający jednak z przyczyn egzogenicznych, nie związanych z samym kształtowaniem się cyklu koniunkturalnego. Tym niemniej, kryzys rosyjski wykazał dobitnie, że gospodarki krajów Europy Środkowej były wówczas wciąż słabo zintegrowane Europą Zachodnią, a przez to podatne na wpływ asymetrycznych szoków. W pozostałych latach okresu r. kraje Europy Środkowej podlegały natomiast realnej konwergencji względem krajów zachodnioeuropejskich (czyli rosły od nich szybciej). Zestawienie tego faktu z powyżej opisanymi szokami łatwo doprowadza do wniosku o słabej lub wręcz negatywnej korelacji wahań cyklicznych między omawianymi krajami. Wyniki takie nie są jednak podstawą, by podejrzewać, że tak niska korelacja będzie się utrzymywać. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 17

30 1.2. Kiedy warto ujednolicić walutę? Dokumentują oni za pomocą strukturalnego modelu wektorowej autoregresji(var) dla krajów obecnej strefy euro, że autonomiczna polityka pieniężna i fiskalna w poszczególnych krajach może przyczynić się do złagodzenia skutków idiosynkratycznych szoków uderzających pojedyncze kraje. Unia walutowa może więc obniżyć poziom synchronizacji cykli koniunkturalnych w Europie i zwiększyć ich amplitudy. Badania oparte na późniejszych danych, uwzględniających już lata istnienia euro, np. Afonso & Furceri (2007), wydają się jednak przeczyć tej hipotezie. Wprowadzenie Traktatu z Maastricht ujednolicającego polityki fiskalne krajów UGW oraz przyjęcie przez te kraje wspólnej waluty działa raczej jako mechanizm eliminujący owe idiosynkratyczne szoki, o których akomodacji mówili Schuberth & Wehinger (1998) Rola polityki fiskalnej Polityka monetarna wiąże się z polityką fiskalną w ramach tzw. policy mix; rzadko kiedy polityki te prowadzone są całkowicie oddzielnie. Jednolita polityka monetarna w grupie krajów nakłada więc także na ich polityki fiskalne określone warunki, których łamanie oznacza, że polityki krajów członkowskich unii walutowej stają się niespójne. Niespójność polityk fiskalnych poszczególnych krajów unii nie musi a priori oznaczać złej polityki w kraju łamiącym z góry ustalone warunki; może to wiązać się z odmienną sytuacją gospodarczą danego kraju, powstałą, gdy został on np. dotknięty szczególnie silnym szokiem makroekonomicznym. Polityka stabilizacyjna łamiąca wspólne zasady może być nawet optymalna z punktu widzenia danego kraju. Notoryczne łamanie zasad wspólnej polityki fiskalnej w krajach połączonych unią walutową stawiałoby jednak pod znakiem zapytania zasadność trwania w owej unii, gdyż sugerowałoby, że kraje te w istocie nie stanowią OOW, są niewystarczająco zintegrowane gospodarczo i skorzystałyby z wprowadzenia oddzielnych walut. Z drugiej strony, należy tu przypomnieć, że OOW są endogeniczne, a istnienie wspólnych kotwic polityki fiskalnej ujednolica warunki gospodarowania w poszczególnych krajach unii walutowej i integruje je ze sobą. Wraz z upływem czasu wydaje się więc coraz mniej prawdopodobne, by kraje przestrzegające wspólnych kryteriów polityki fiskalnej miały racjonalne powody, by wystąpić z unii walutowej. W przypadku UGW rolę kodeksu, spisującego warunki wspólnej polityki fiskalnej, stanowi Traktat z Maastricht, uzupełniony Paktem Stabilności i Rozwoju (dalej PSiR). Traktat z Maastricht formułuje pięć zasadniczych kryteriów, determinujących czy dany kraj Unii Europejskiej jest gotowy na przyjęcie euro. Kryteria te skonstruowane zostały, by zapewnić UGW spójność policy mix, lecz są także powszechnie uznawane za kodeks podstawowych zasad dobrej polityki gospodarczej. Po drugie na gospodarkę wpływać może dyskrecjonalna polityka fiskalna w odpowiedzi na egzogeniczne szoki. Wyniki badań empirycznych prowadzone na przestrzeni ostatnich lat podważającą skuteczność tego narzędzia stabilizacji koniunktury(feldstein 2002), ze względu na nikły wpływ ekspansji fiskalnej na popyt (w niektórych przypadkach wpływ ten okazał się ujemny, por. Blanchard& Perotti(1999)) oraz opóźnienie z jakim reakcja następuje w stosunku do zmian w sferze realnej gospodarki. Kwestia spójnej, jednolitej polityki fiskalnej krajów stanowiących OOW jest też ściśle związana z koncepcją automatycznych stabilizatorów (por. Ramka 1.4). Zgodnie z tą koncepcją, polityka fiskalna powinna być antycykliczna, aby mogła automatycznie łagodzić objawy cyklu 18 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

31 1.2. Kiedy warto ujednolicić walutę? koniunkturalnego. Dla prowadzenia skutecznej polityki stabilizacyjnej bez ryzyka nadmiernego deficytu budżetowego niezbędne jest więc zapewnienie nadwyżki budżetowej w okresie wysokiej koniunktury; warunek ten stanął zresztą u podstaw PSiR. Efekty działania automatycznych stabilizatorów zależą jednak od charakteru szoków, uderzających w gospodarkę. Są one szczególnie skuteczne w przypadku szoków popytowych (np. szoków popytu zagranicznego na dobra lub popytu na pracę), kiedy to produkt i ceny odchylają się od swoich równowagowych wartości w tę samą stronę. Szoki podażowe (np. szoki produktywności lub podaży pracy) wiążą się na ogół z ruchem produktu i cen w przeciwne strony. W przypadku złej koniunktury spowodowanej negatywnym szokiem podażowym, automatyczne stabilizatory będą więc wytwarzały dodatkową presję inflacyjną (EC (2004)). W kontekście UGW, zawarty w PSiR wymóg utrzymywania deficytów budżetowych w pobliżu zera przy dobrej i przeciętnej koniunkturze ma więc też na celu umożliwienie swobodnego działania automatycznym stabilizatorom fiskalnym w ramach 3 proc. limitu deficytu. Schuberth & Wehinger (1998) wskazują, że stosowanie automatycznych stabilizatorów fiskalnych wewnątrz unii walutowej może wzmacniać asymetryczne szoki, uderzające w poszczególne kraje. Wydaje się wszakże, że efekt ten nie był w UGW odczuwany. RAMKA 1.4 Wpływ polityki fiskalnej na gospodarkę. Polityka fiskalna może wpływać na gospodarkę na dwa sposoby. Po pierwsze, poprzez działanie automatycznych stabilizatorów. W okresie spowolnienia aktywności gospodarczej działanie automatycznych stabilizatorów prowadzi do wzrostu deficytu budżetowego. W wyniku spadku produkcji zmniejszają się wpływy do budżetu z podatków, rosną też niektóre wydatki społeczne (np. związane z bezrobociem). Analogicznie, w sytuacji wzrostu aktywności gospodarczej następuje zmniejszenie deficytu w wyniku wzrostu wpływów podatkowych i niższych wydatków związanych z ochroną socjalną. O skali i rodzaju wyzwań stawianych polityce fiskalnej krajów początkowo słabiej rozwiniętych gospodarczo przez perspektywę wejścia do strefy euro pozwalają się przekonać doświadczenia Grecji, podsumowane w pracy Hochreiter & Tavlas (2005) (por. Ramka 1.5). W odniesieniu do krajów Europy Środkowej wyzwania te wymienia von Hagen (2005). Twierdzi on, że dla niektórych z tych krajów w tym Polski kluczowa będzie restrukturyzacja wydatków rządowych bez zwiększania udziału państwa w PKB oraz przekształcenie instytucji państwa tak, by łatwiej było utrzymać w ryzach deficyt budżetowy. Porównania z krajami strefy euro o podobnej wielkości sugerują, zdaniem von Hagena, kilka pożądanych kierunków reformy fiskalnej, związanych w dużej mierze z rynkiem pracy: zwiększenie kontroli nad systemem pomocy społecznej, stworzenie systemu podatkowego, w którym większe będzie obciążenie podatkami pośrednimi, a mniejsze bezpośrednimi nałożonymi na pracę. Wyzwaniem dla wielu nowych krajów członkowskich UE (w tym Polski) jest więc nie samo obniżenie deficytu, ale obniżenie deficytu strukturalnego, niezależnego od prowadzonej w danym momencie polityki stabilizacyjnej, a za to zależnego od stosowanych polityk rynku pracy. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 19

32 1.3. Oddziaływanie integracji monetarnej na gospodarkę RAMKA 1.5 Polityka fiskalna na drodze do euro. Przypadki Austrii i Grecji. Ciekawym studium nad koordynacją polityki fiskalnej na drodze do euro jest artykuł Hochreiter & Tavlas (2005). Pokazują oni na przykładzie dwóch krańcowych przypadków Austrii i Grecji w jaki sposób wstąpienie do unii walutowej może być korzystne dla krajów, które początkowo (ex ante) nie stanowiły OOW, natomiast ex post, po kilku latach od wprowadzenia owej unii, już stanowią. W 1995 r., w momencie swojego wstąpienia do UE, Austria była już jednym z bogatszych jej członków; Grecja pozostawała daleko w tyle, a lata 80. i wczesne lata 90. były dla niej czasami relatywnie wolnego wzrostu połączonego z wysoką inflacją (rzędu 20 proc.) i notorycznym deficytem budżetowym rzędu 7 proc. Wstępując do UE w 1995 r., Austria wstąpiła od razu do systemu stałego kursu walutowego ERM, z perspektywą przyjęcia euro wraz z pierwszą falą krajów, które walutę tę u siebie wprowadzą. Grecja nie mogła wówczas wstąpić do ERM, bo nie spełniała żadnego z kryteriów konwergencji; do ERM przystąpiła więc dopiero w 1998 r., po trzech latach restrykcyjnej polityki pieniężnej i wzmożonych wysiłków zmierzających do zreformowania polityki fiskalnej. Co więcej, antycypując efekt Balassy-Samuelsona (o którym będzie mowa w następnym podrozdziale), do systemu sztywnego kursu drachmy względem euro Grecja przystąpiła z jednoczesną dewaluacją swojej waluty, bez orzekania, czy centralny kurs ERM będzie ostatecznym kursem konwersji drachmy na euro. O ile dla Austrii wstąpienie do euro było więc naturalną konsekwencją integracji w ramach UE i wiązało się przede wszystkim z eliminacją ryzyka kursowego i obniżką kosztów transakcyjnych, to dla Grecji było to przede wszystkim importowanie stabilności makroekonomicznej, związanej z wiarygodnością banku centralnego i rządu, niezależnością jednego od drugiego (niezależność tą grecki bank centralny uzyskał dopiero w 1995r., kiedy to postanowiono podjąć wysiłki zmierzające do przyjęcia euro), niskim deficytem budżetowym i polityką przeciwdziałania inflacji, której przez wcześniejsze lata nie umiano utrzymać w ryzach. 1.3 Oddziaływanie integracji monetarnej na gospodarkę Integracja monetarna może oddziaływać na gospodarkę poprzez szereg różnych kanałów. Ustawowe wprowadzenie stałego kursu walutowego, w przypadku strefy euro związane także z emisją jednorodnej waluty, uruchamia szereg mechanizmów gospodarczych, które wcześniej nie były aktywne, a także eliminuje niemało innych, które wcześniej działały. Wydaje się, że najważniejszymi efektami integracji walutowej są: redukcja dostępnych stopni swobody w polityce makroekonomicznej, związana z niemożnością wykorzystywania niezależnej polityki monetarnej w krajach członkowskich unii w odpowiedzi na szoki asymetryczne. Z drugiej strony, wstąpienie do unii monetarnej może być wykorzystane celem zaimportowania stabilności makroekonomicznej z zewnątrz, w przypadku krajów relatywnie mniej wiarygodnych niż unia jako całość; eliminacja ryzyka kursowego, przez które warunki gospodarowania były niepewne. Dzięki wykluczeniu ryzyka kursowego wyeliminowane zostają także koszty ubezpieczania się od tego ryzyka; obniżenie kosztów transakcyjnych na rynku produktów, zwiększenie przejrzystości w handlu międzynarodowym, uproszczenie analiz kosztów i cen. Powinno się to przekładać na wzrost wolumenu handlu międzynarodowego i większą konkurencyjność rynków, a co za tym idzie także większą ich elastyczność. Dotyczy to w szczególności rynku pracy; 20 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

33 1.3. Oddziaływanie integracji monetarnej na gospodarkę integracja rynków finansowych, wiążąca się z konwergencją stóp procentowych i wzrostem elastyczności rynku kapitałowego; wpływ na poziom cen i płac, w szczególności przez związany z realną konwergencją efekt Balassy-Samuelsona,(niepoprawną) percepcję inflacji jako wyższej po wprowadzeniu nowej waluty, a także przez efekt spekulacyjnego zaokrąglania niektórych cen w górę. Wymienione powyżej mechanizmy oddziaływania integracji monetarnej na gospodarkę będziemy rozpatrywali po kolei poniżej Swoboda w kształtowaniu polityki monetarnej a ryzyko makroekonomiczne Jedną z najpoważniejszych negatywnych konsekwencji wprowadzenia unii walutowej jest wzrost zagrożenia ryzykiem makroekonomicznym. Rezygnuje się bowiem z niezależnej polityki monetarnej i mechanizmu płynnego kursu walutowego, a więc narzędzi mogących potencjalnie stabilizować gospodarki po wystąpieniu egzogenicznych szoków. Aż cztery spośród omówionych powyżej kryteriów optymalnych obszarów walutowych związane są ściśle z podatnością gospodarek krajów zawierających unię walutową na wpływ asymetrycznych egzogenicznych zaburzeń o charakterze realnym(schadler et al.(2005)):(i) stopień integracji,(ii) podobieństwo struktury gospodarczej,(iii) synchronizacja cyklu koniunkturalnego,(iv) dywersyfikacja produkcji i konsumpcji. Kryteria te wskazują, w jakim stopniu po przyjęciu wspólnej waluty, gospodarki narażone będą na dodatkowe ryzyko. Nie jest jednak jasne, czy to dodatkowe ryzyko faktycznie jest istotnym problemem. Jak podsumowują tę kwestię w swoim raporcie ekonomiści Międzynarodowego Funduszu Walutowego (Schadler et al. (2005)), przy wycenie kosztów utraty niezależności polityki pieniężnej ważne jest oszacowanie wartości kursu walutowego jako mechanizmu absorpcji szoków. W szczególności istotne jest pytanie, czy najczęściej doświadczane przez dany kraj szoki, wpływające na stopę wzrostu produktu, to szoki, które warto stabilizować zmianami kursu walutowego (szoki realnego popytu), czy lepiej fluktuacjami rezerw (szoki pieniężne lub finansowe). Ponadto, znając charakter tych szoków, czy [dotychczas obserwowane] faktyczne zmiany kursu walutowego efektywnie absorbowały szoki?. Teorie ekonomiczne dotyczące rzeczywistej wartości niezależnej polityki pieniężnej podlegały z czasem stopniowej ewolucji (De Grauwe & Schnabl (2005)). O ile bowiem wczesna literatura dotycząca OOW silnie podkreślała wagę stabilizującej roli polityki pieniężnej w krajach wstrząsanych asymetrycznymi szokami o charakterze realnym, tak współcześnie coraz więcej zwolenników ma pogląd zorientowany bardziej na bilans rachunków kapitałowych: zmienność kursu walutowego jest przecież także źródłem szoków (o charakterze finansowym, nominalnym). Argumentacja ta prowadzi do spostrzeżenia, że jeśli usztywnienie kursu walutowego (czyli np. wprowadzenie wspólnej waluty) byłaby związana z istotnie niższą inflacją lub z szybszym wzrostem gospodarczym, wówczas utrata niezależnej polityki monetarnej mogłaby być wręcz nie kosztem, a korzyścią. Odwrotna zależność oczywiście pozostaje w mocy: jeśli wprowadzenie stałego kursu spowoduje wyższą inflację lub wolniejszy wzrost, to koszt utraty samodzielności w polityce monetarnej może być znaczny i przeważać nad korzyściami stabilności systemu finansowego. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 21

34 1.3. Oddziaływanie integracji monetarnej na gospodarkę Podsumowując: w przypadku szoków o charakterze nominalnym, mechanizm płynnego nominalnego kursu walutowego nie jest skutecznym mechanizmem absorpcji. Może on je nawet dodatkowo wzmacniać. Jednakże, jak wynika z powyższych rozważań, również w przypadku szoków realnych mechanizm ten nie musi być efektywny: jego efektywność zależy od charakteru tych zaburzeń. Istotna jest tu też kwestia wiarygodności banku centralnego (por. Ramka 1.6). Jeśli rynki nie uwierzą w deklaracje banku, niezależna polityka monetarna nie będzie skutecznie stabilizowała gospodarki stającej w obliczu zewnętrznych szoków, niezależnie od ich charakteru. Niestety, na podstawie dostępnych danych z przeszłości ciężko jest określić, czy(a jeśli tak, w jakim stopniu) utrata samodzielności polityki pieniężnej będzie dla danego kraju kosztowna. Wynika to z faktu, że reżim kursów walutowych jest zmienną endogeniczną: decydują o nim politycy gospodarczy, biorący w swoich kalkulacjach pod uwagę również historię uderzających w dany kraj szoków. Lipschitz et al. (2005) podkreślają realny charakter najważniejszych determinantów kursów walutowych i stóp procentowych. Argumentują oni, że różnice nominalnych stóp procentowych między krajami stwarzają możliwość arbitrażu i, co za tym idzie, dużych międzynarodowych przepływów kapitału. Będzie to miało miejsce zwłaszcza, jeśli występują też istotne różnice w proporcjach kapitału do pracy i, w konsekwencji, procesy realnej konwergencji. 7 Zakres swobodnej zmienności nominalnych stóp procentowych jest więc mocno ograniczony przez ryzyko boomów inwestycyjnych, ryzyko gwałtownych i niestabilnych przepływów kapitału (po części spekulacyjnego), ryzyko dużych fluktuacji na rachunku obrotów bieżących oraz spekulacyjnych presji na zmianę kursu walutowego. Jeśli ryzyka te faktycznie występują, wartość niezależności polityki monetarnej wydaje się niższa niż w warunkach rynków dojrzałych, bardziej odpornych na ataki spekulacyjne i niebezpieczny wzrost wolumenu kredytów. Odrębną kwestią jest, jak sobie z dodatkowym ryzykiem makroekonomicznym jeśli faktycznie powstaje radzić. Jak argumentowaliśmy powyżej, kluczową rolę odgrywa tu elastyczność rynków, w tym rynku pracy. Nie bez znaczenia są tu też automatyczne stabilizatory związane z antycykliczną polityką fiskalną. Z pomocą mogą też przyjść międzynarodowe umowy gospodarcze, zgodnie z którymi kraje ubezpieczałyby się nawzajem od skutków asymetrycznych szoków Ryzyko kursowe i handel zagraniczny Jedną z częściej wymienianych korzyści związanych z przystąpieniem do unii walutowej jest eliminacja ryzyka kursowego. Korzyść ta wydaje się najbardziej oczywista; co więcej, jest ona niezależna od tego, czy kraje ujednolicające swą walutę stanowią w istocie OOW. Eliminacja ryzyka kursowego i, co za tym idzie, kosztów ubezpieczania się od tego ryzyka, powinna w prosty sposób przekładać się na wzrost opłacalności handlu zagranicznego. Związana z wprowadzeniem wspólnej waluty przejrzystość cen sprzyjać powinna też ich ujednoliceniu (ze względu na zwiększone możliwości arbitrażu), oczywiście z dokładnością do niezbędnych kosztów transportu i z wyłączeniem cen dóbr i usług, które nie mogą być transportowane. 7 Sytuacja taka mamiejsce m.in. w przypadkunowych krajówczłonkowskich Unii Europejskiej, w tym Polski, które mają istotnie niższe proporcje kapitału do pracy oraz wyższe stopy procentowe niż kraje Europy Zachodniej. 22 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

35 1.3. Oddziaływanie integracji monetarnej na gospodarkę RAMKA 1.6 Problem wiarygodności banku centralnego. Zmienne nominalne: stopa inflacji, nominalny kurs walutowy, nominalna stopa procentowa, płace nominalne, itd., są bardzo wrażliwe na zmiany oczekiwań. Oczekiwania owe mogą z jednej strony działać stabilizacyjnie (np. kiedy bieżąca inflacja jest wyższa od oczekiwanej, mogą przyczynić się do jej stopniowego obniżenia), z drugiej strony mogą też być źródłem makroekonomicznej niestabilności. Jest tak np. wtedy, gdy powstają bąble spekulacyjne, efekty domina (np. masowe żądania wypłaty oszczędności, zagrażające wypłacalności banków) albo ataki spekulacyjne na kurs walutowy, mogące w końcu doprowadzić do kryzysu. Aby bank centralny mógł skutecznie prowadzić swą politykę pieniężną, konieczna jest jego wiarygodność i przewidywalność. Jest to równoznaczne z wymogiem, by jego decyzje nie odbiegały zbyt dalece od oczekiwań podmiotów gospodarczych, by były uzasadnione bieżącą sytuacją gospodarczą i nie służyły doraźnym celom. Z tych względów postuluje się jego niezależność od rządów (nader często kierujących się logiką cyklu wyborczego); dlatego też konstruuje się z góry deklarowane reguły polityki monetarnej, dotyczące np. celu inflacyjnego czy kursowego. Nieprzewidywalność polityki pieniężnej grozi bowiem wycofywaniem się inwestorów, spadkiem zaufania do waluty, co na ogół wiąże się z jej deprecjacją; może grozić także niekontrolowanym wybuchem inflacji, warunkowanej wzrostem oczekiwań inflacyjnych. Ważne jest jednakże również, by stawiane sobie przez bank centralny cele były wykonalne. Istotnie, kiedy usiłuje on np. utrzymywać sztywny kurs walutowy mimo wyraźnie widocznej realnej deprecjacji waluty, będzie on zawsze narażony na ataki ze strony spekulantów, którzy wiedzą, że jego zasób rezerw walutowych się kurczy i na dłuższą metę, utrzymanie założonego kursu nie będzie możliwe. I tak, choć utrzymywanie stałego kursu walutowego względem innej waluty może być czasami źródłem stabilności (eliminowane jest ryzyko kursowe, jasne są intencje banku centralnego), to gdy sama reguła jest niewiarygodna, pojawia się problem działalności banku centralnego wbrew fundamentom gospodarki. W takiej sytuacji może nawet dojść do kryzysu, jak miało to miejsce m.in. w Rosji (1998r.), Brazylii (też 1998r.) oraz Argentynie (2001r.). W literaturze makroekonomicznej bardzo żywy był, zwłaszcza w latach 80., spór między zwolennikami dyskrecjonalnej polityki pieniężnej, a zwolennikami sztywnych reguł w jej prowadzeniu( rules vs. discretion, por. np. Barro & Gordon (1983)). Argumentem tych pierwszych były m.in. możliwości reagowania na bieżące wydarzenia gospodarcze oraz korekty działań na podstawie najnowszych informacji, które to możliwości daje polityka dyskrecjonalna. Argumentem na rzecz reguł było natomiast ryzyko niespójności czasowej polityki, do którego prowadzi polityka dyskrecjonalna, oraz związane z nią ryzyko utraty wiarygodności banku centralnego. Tylko przy przyjęciu sztywnych reguł polityki pieniężnej, bank centralny może bowiem wiarygodnie zobowiązać się do ciągu decyzji, które będą najlepsze w długiej perspektywie. Gdyby mógł natomiast odstąpić od tych reguł, wówczas zawsze próbowałby przy okazji osiągać jakieś krótkoterminowe cele, odstępując jednocześnie od ścieżki optymalnej w długim okresie. Zachowanie takie utrudniłoby formowanie oczekiwań przez podmioty gospodarujące, zwiększyłoby niepewność i mogło wywołać niestabilność gospodarczą. Wstąpienie do unii walutowej może być wykorzystane jako furtka do importowania stabilności gospodarczej. Sytuacja taka miała miejsce m.in. w przypadku wstąpienia do strefy euro przez Grecję. Dzięki zastąpieniu mało wiarygodnego Banku Grecji (aż do 1995r. zależnego od rządu) przez Europejski Bank Centralny, obietnice trwale niskiej inflacji oraz stabilności w polityce pieniężnej stały się w końcu wiarygodne (Hochreiter & Tavlas (2005)). Inną konsekwencją eliminacji ryzyka kursowego jest powstanie dodatkowej zachęty do wejścia na rynek przez nowe przedsiębiorstwa: konieczne do poniesienia koszty ulegają bowiem obniżeniu. Jest to czynnik zwiększający konkurencyjność rynków, w tym rynku pracy, a przez to także ich elastyczność i zdolność do akomodacji zewnętrznych szoków makroekonomicznych. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 23

36 1.3. Oddziaływanie integracji monetarnej na gospodarkę Powstaje jednak pytanie, czy eliminacja ryzyka kursowego przyczynia się do wzrostu łącznego wolumenu handlu, czy też jedynie do zmiany w doborze kontrahentów, na rzecz kontrahentów z krajów wewnątrz unii walutowej. Przykładowo, w kontekście strefy euro, niejednokrotnie zadawano już pytania: (i) czy, i o ile, wzrósł po wprowadzeniu euro handel międzynarodowy w ramach strefy euro, oraz (ii) jak zmienił się w tym czasie wolumen handlu krajów tej strefy z krajami trzecimi. Innymi słowy sprawdzano, czy wprowadzenie wspólnej waluty spowodowało kreację czy tylko realokację handlu. Badania empiryczne na ten temat omówione zostaną w dalszej części opracowania. Możemy jednak już zasygnalizować, że co do pytania pierwszego występują w literaturze liczne kontrowersje, a oszacowania wielkości wpływu euro na handel są bardzo zróżnicowane (EC(2004), Bun & Klaassen(2007)) wahają się od +3 proc. do +40 proc., w zależności od uwzględnionego zbioru danych i przyjętej metodologii. Co do pytania drugiego, autorzy badań wydają się natomiast zgodni: wprowadzenie euro nie spowodowało stworzenia fortecy Europa handel z krajami trzecimi nie zmniejszył się wskutek wprowadzenia euro, a nawet zwiększył się o kilka procent. Wzrost wolumenu handlu wewnątrz strefy euro nie odbył się więc kosztem krajów trzecich. Eliminacja ryzyka kursowego ułatwia też rozdzielanie ryzyka makroekonomicznego (risk sharing) pomiędzy kraje, częściowo uniezależniając wielkość konsumpcji od cyklicznych fluktuacji PKB (Mongelli & Vega (2006)), ale sprzyjając też międzynarodowej specjalizacji w produkcji (Krugman & Venables (1995)), a przez to pośrednio zwiększając to ryzyko. Okres przejściowy, pomiędzy decyzją o wejściu danego kraju do unii walutowej a faktycznym wejściem, obarczony jest szeregiem dodatkowych ryzyk. Decyzja o wejściu do unii walutowej uruchamia bowiem szereg mechanizmów spekulacyjnych oraz antycypacyjnych, których przedmiotem jest ostateczny kurs wymiany waluty krajowej na walutę wspólną(np. złotych na euro). Choć bowiem ostateczny kurs wymiany powinien być teoretycznie kursem równowagowym, znajdującym odzwierciedlenie w fundamentach gospodarki, jednak jego wyznaczenie nie jest łatwym zadaniem, zwłaszcza, że fundamenty te ucieleśnione w osobach szefów przedsiębiorstw z pewnością zareagują na wieść o zmianie reżimu kursowego. Jeśli działania firm będą skoordynowane i masowe, oznaczać to może powstanie ryzyka wystąpienia destabilizujących przepływów kapitałowych, spekulacyjnych prób manipulacji kursem walutowym w przededniu jego usztywnienia, itd.(schadler et al.(2005), Deroose& Baras(2005)). O tym, jak skutecznie radzić sobie z takim zagrożeniem świadczy cytowany już powyżej przykład borykającej się z nim Grecji (Hochreiter & Tavlas (2005)). W przypadku UGW mechanizmem zabezpieczającym gospodarki krajów przed wpływem skoordynowanych działań spekulacyjnych w przededniu usztywnienia kursu walutowego jest ERM II(Exchange Rate Mechanism mechanizm kursu walutowego), czyli reżim pół-płynnego kursu walutowego, który kraje kandydujące do UGW muszą przyjąć na co najmniej dwa lata przed ostatecznym wejściem do strefy euro. Założeniem ERM II jest, by kurs przeliczeniowy danej waluty względem euro nie odchylał się o więcej niż +/- 15 proc. od ustalonego na początku okresu sztywnego kursu parytetowego(przy czym każdy kraj może też ze swojej strony zdecydować o zawężeniu dopuszczalnego pasma wahań, w skrajnym przypadku nawet do +/- 0 proc., co skutkowałoby całkowitym usztywnieniem kursu). Ów kurs parytetowy powinien 24 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

37 1.3. Oddziaływanie integracji monetarnej na gospodarkę być natomiast możliwie bliski kursowi równowagi, z dwoma wszak zastrzeżeniami(deroose & Baras (2005)): (i) kurs równowagi jest pojęciem realnym i nie musi być stały w czasie, natomiast stopa inflacji i nominalny kurs wymiany są pojęciami nominalnymi, a zatem w pewnych okolicznościach nominalny kurs walutowy może podlegać aprecjacji mimo braku zmian w kursie równowagi. Sytuacja taka może zachodzić w szczególności, gdy nominalna aprecjacja jest konsekwencją występowania efektu BS; (ii) różnice w stopach inflacji mogą jednak wynikać także z innych źródeł, związanych np. z polityką fiskalną, liberalizacją cen, wzrostem popytu na usługi, szokami płacowymi. Rozróżnienie między poszczególnymi źródłami podwyższonej inflacji nie jest proste, ale powinno być dokonane, bo w przeciwnym razie pojawia się ryzyko niewłaściwego ustanowienia parytetowego kursu wymiany. Dla efektów antycypacyjnych ważne jest też, że kurs parytetowy w ERM II nie musi być ostatecznym kursem wymiany w momencie przystąpienia do strefy euro. Istotnie, np. w przypadku Grecji tak nie było Koszty transakcyjne na rynku produktów Każdy turysta udający się za granicę dostrzega, że w kantorach wymiany walut ceny skupu walut różnią się od cen ich sprzedaży. Choć różnice te (a czasem dodatkowo prowizje) są źródłem dochodów kantorów, dla turystów są to jednak bezzwrotne opłaty. Z punktu widzenia przedsiębiorstw zajmujących się handlem międzynarodowym sytuacja przedstawia się podobnie: konieczność konwersji walut wiąże się z dodatkowym kosztem. Nie jest przy tym istotne, że przepływy pieniężne coraz częściej odbywają się w formie bezgotówkowej wszelako międzynarodowe przelewy i bankowa konwersja walut również wiążą się z opłatami, często bardzo wysokimi. Kosztowne jest też prowadzenie księgowości w więcej niż jednej walucie, a także ubezpieczanie się od ryzyka kursowego. Handel pomiędzy krajami posiadającymi odrębne waluty obarczony jest więc kosztami transakcyjnymi wymiany walut. Koszty te szczególnie dotkliwie odczuwane są przez małe otwarte gospodarki(dla których proporcja wolumenu handlu zagranicznego do PKB jest szczególnie wysoka), a także przez kraje nieposiadające wyrafinowanych rynków finansowych (HMTreasury (2003)). Co więcej, w ramach poszczególnych krajów koszty te silniej dotykają małe i średnie przedsiębiorstwa, zwłaszcza te, które konkurencja zmusza do niskim poziomie. Wprowadzenie unii walutowej jednym krokiem eliminuje opisane powyżej koszty: walut nie trzeba już wymieniać, przed ryzykiem kursowym nie trzeba się ubezpieczać, a księgować można prowadzić w jednej walucie. Łatwiejsze jest też lobbowanie za obniżeniem opłat międzynarodowych transferów pieniężnych, zwłaszcza że ich wykonanie staje się dla banków tańsze. Wyeliminowany zostaje też koszt alternatywny wydłużonej obsługi transakcji, a w konsekwencji należy oczekiwać, zwiększenia wolumenu handlu w ramach unii walutowej. Obniżenie kosztów transakcyjnych umożliwia też wejście na rynek nowym firmom i, co za tym idzie, zaostrzenie konkurencji oraz zwiększenie elastyczności rynku dóbr. Wiąże się to ze zwiększeniem efektywności alokacyjnej oraz obniżeniem marż, a także ze zwiększeniem wolumenu handlu zagranicznego i, potencjalnie, zagranicznych inwestycji bezpośrednich (EC (2004)). Czy spowoduje to wzrost, czy spadek stopnia koncentracji przestrzennej produkcji oraz specjalizacji ta kwestia jest natomiast wciąż otwarta (por. dyskusja powyżej). Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 25

38 1.3. Oddziaływanie integracji monetarnej na gospodarkę Można zatem podejrzewać, że eliminacja kosztów transakcyjnych spowoduje trwały wzrost poziomu PKB. Jak piszą w swoim raporcie ekonomiści Narodowego Banku Węgier (Csajbók & Csermely (2003)): Wydatki związane z konwersją walut są kosztami dla firm i gospodarstw domowych, ale, z drugiej strony, stanowią przychód dla banków. Zniknięcie tych kosztów nie oznacza jednak zwykłego transferu dochodu z sektora bankowego do firm i gospodarstw domowych, gdyż wraz z usunięciem konieczności konwersji walut, pewne zasoby produkcyjne, dotąd uwiązane regulacjami o charakterze zasadniczo administracyjnym, zostaną uwolnione. Spowoduje to realokację zasobów pomiędzy sektorami, a w konsekwencji trwale wyższy poziom PKB. Wspomniane przez Csajbók& Csermely(2003) zasoby produkcyjne to przede wszystkim kapitał ludzki osób zaangażowanych w administrację transakcji w walutach zagranicznych. Wykonywana przez nie praca nie będzie już potrzebna, natomiast ich kompetencje będą mogły być zaangażowane w innych celach. Tym niemniej, w krótkim okresie wystąpić może krótkotrwały epizod podwyższonego bezrobocia. Epizod ten będzie tym krótszy, im bardziej elastyczny jest rynek pracy. Nie należy się natomiast spodziewać, by eliminacja ryzyka kursowego oraz kosztów transakcyjnych na rynku dóbr mogła spowodować trwałe przyspieszenie wzrostu PKB. Literatura z zakresu teorii wzrostu w przeważającej większości nie dopuszcza tu możliwości trwałej zmiany stopy wzrostu; ta wynika bowiem przede wszystkim z realnych czynników, takich, jak: (i) postęp technologiczny (nowe innowacje produktowe i procesowe oraz dyfuzja technologii), (ii) ewentualnie także akumulacja czynników produkcji np. kapitału fizycznego czy ludzkiego aletotylkowśrednim,aniewdługimokresie.inneczynniki,np.korzyścirealokacyjnemogą mieć jedynie krótkookresowy wpływ na stopę wzrostu PKB. Jak pisze Vickers (2000): nie ma żadnej monetarnej magii, która mogłaby wyczarować wzrost. Podsumowując zagadnienie wpływu integracji monetarnej na poziom i stopę wzrostu PKB: efekty dotyczące poziomów mogą być znaczne, natomiast długookresowe stopy wzrostu nie powinny ulec zmianie. Warto jednak dodać tu jedno zastrzeżenie: obserwowany wzrost poziomu PKB (wynikający z eliminacji kosztów transakcyjnych, ryzyka kursowego, rozwoju rynków finansowych, itd.) może być nie tylko znaczny, ale i rozłożony w czasie. Skutkowałoby to rozciągnięciem przejściowego wpływu integracji monetarnej na stopę wzrostu gospodarczego na znacznie dłuższy okres: nawet kilkunastu albo i więcej lat. O ile więc efekt bezpośredni ujednolicenia waluty powinien być widoczny szybko, tak rozmaite efekty pośrednie mogą wymagać czasu, by zacząć działać. Może to stworzyć iluzję, że wskutek integracji monetarnej, stopa wzrostu PKB zwiększyła się na stałe Rynki finansowe Od strony rynków finansowych, wprowadzenie wspólnej waluty oznacza przede wszystkim dwie rzeczy: (i) konwergencję nominalnych stóp procentowych, oraz (ii) integrację i rozwój sektora finansowego w finansowego w krajach unii walutowej. Występowanie różnych nominalnych stóp procentowych w poszczególnych krajach unii walutowej stwarza możliwości arbitrażu, wiążącego się ze zwiększonymi przepływami kapitałowymi w stronę krajów, gdzie stopa procentowa jest wyższa. Dotyczy to również inwestowanego krótkoterminowo kapitału spekulacyjnego. Naturalną reakcją rynków finansowych na 26 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

39 1.3. Oddziaływanie integracji monetarnej na gospodarkę taki obrót sprawy jest oczywiście konwergencja, czyli stopniowe wyrównywanie się nominalnych stóp procentowych; niedobrze jednak, gdyby równość nominalnych stóp procentowych nie znajdowała odzwierciedlenia w realnej gospodarce, a konkretnie w krańcowym przychodzie z kapitału. Sytuacja taka może jednak mieć miejsce, gdy aktywność spekulacyjna wymusi zrównanie stóp procentowych w grupie krajów unii walutowej, wciąż różniących się istotnie poziomami technologii oraz stosunkiem zatrudnionego kapitału do pracy. Konsekwencją byłby wzrost różnicy między nominalną a realną stopą procentową, a więc wzrost inflacji. Podobieństwo struktury gospodarczej oraz porównywalność poziomu technologii są więc jednym z kryteriów OOW poza innymi konsekwencjami, czynniki te zapobiegają nadmiernemu wzrostowi cen oraz zmniejszają ryzyko szoków nominalnych, związanych z działalnością spekulacyjną. Kraje o fundamentalnie różnych poziomach premii za ryzyko, tudzież kraje o różnych proporcjach kapitału do pracy nie tworzą OOW, zwłaszcza ex ante. Natomiast ex post, jeśli zdecydują się mimo wszystko przyjąć wspólną walutę, mogą albo szybko skonwergować i zacząć spełniać kryteria OOW, albo przy zbyt dużych różnicach początkowych nie. Taka taktyka wymuszania stworzenia OOW jest wysoce ryzykowna: w najgorszym wypadku może skończyć się nawet kryzysem walutowym (vide przykład Brazylii i Argentyny). Jedną z ważnych konsekwencji eliminacji ryzyka kursowego jest integracja i rozwój sektora finansowego. Jak pisze Komisja Europejska (EC (2004)), podsumowując to zagadnienie dla przypadku UGW: wprowadzenie euro będzie silnym bodźcem dla integracji finansowej w UE, działającym poprzez wykreowanie potencjału do powstania dużych, płynnych rynków finansowych oraz korzyści skali i zakresu (scale and scope economies) po stronie przedsiębiorstw pośrednictwa finansowego. Przed wprowadzeniem euro, konieczność przeprowadzania transakcji w wielu narodowych walutach była poważną barierą dla powstania zintegrowanego systemu finansowego. Obecność ryzyka kursowego ograniczała atrakcyjność działalności finansowej ponad granicami krajów, zmniejszając też bodźce do tworzenia wspólnych europejskich ram prawnych i ograniczając konkurencję pomiędzy rynkami wewnętrznymi poszczególnych krajów członkowskich. Euro zmieniło tę sytuację. Przez wyeliminowanie ryzyka kursowego w ramach strefy euro, wspólna waluta stymuluje popyt na ponadkrajowe usługi finansowe, także w pozostałych krajach UE. Uwypukla ono także koszty alternatywne związane z pozostającymi w mocy źródłami [prawnymi] systemu finansowego. Jedną z cech rynków finansowych jest ich struktura : albo(i) są one oparte przede wszystkim na giełdzie i rynkach kapitałowych, albo (ii) na finansowaniu poprzez banki. Mowa tu o najczęściej wykorzystywanym sposobie finansowania inwestycji przez przedsiębiorstwa: wymagane Środki są pozyskiwane albo poprzez emisję akcji i obligacji prywatnych, albo przez kredyty bankowe. I tak, w największym uproszczeniu, rynki amerykański i brytyjski są oparte na giełdzie, zaś rynki Europy kontynentalnej (Niemiec, Francji, krajów Beneluksu, itd.) na bankach. Ta wspólność struktury finansowej rynków strefy euro mogłaby, z jednej strony, zostać spetryfikowana wprowadzeniem euro, ale z drugiej strony, jak pisze EC (2004): oczekujemy, że euro spowoduje stopniową ekspansję finansowania bezpośredniego [giełdowego] kosztem finansowania pośredniego[bankowego], gdyż finansowanie bezpośrednie oferuje szerszy i bardziej zróżnicowany zakres możliwości pożyczania i inwestowania. Komisja Europej- Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 27

40 1.3. Oddziaływanie integracji monetarnej na gospodarkę ska stwierdza też, że w krajach strefy euro obserwujemy już pierwsze oznaki wzbogacania się dotychczasowego systemu bankowego o większy udział finansowania przez rynki kapitałowe. Oznacza to wzrost elastyczności rynku kapitałowego oraz sugeruje możliwość dalszego rozwoju sektora finansowego w krajach wprowadzeniu wspólnej waluty(hmtreasury(2003)). Empirycznej oceny wpływu wprowadzenia euro na giełdy krajów członkowskich strefy euro dokonał Fratzscher (2001). Przeanalizował on dane nt. rynków kapitałowych krajów europejskich od lat 80. ubiegłego wieku, badając hipotezę, że unia walutowa oraz związana z nią eliminacja wahań kursowych odegrały istotną rolę w postępie integracji rynków finansowych tych krajów. Fratzscher (2001) stwierdził, że (i) o wysokim stopniu integracji finansowej rynków europejskich można mówić dopiero od 1996r., oraz że(ii) fakt ten można w przeważającej części objaśnić dążeniem do wprowadzenia euro, a w szczególności właśnie eliminacją zmienności kursu walutowego. Na inny mechanizm zwracają uwagę Fagan & Gaspar (2007), którzy biorą pod lupę przypadki biedniejszych krajów strefy euro, takich jak Portugalia czy Grecja. Stwierdzają oni, że dla tych krajów, podlegających realnej konwergencji względem bogatszych krajów UE, uczestnictwo w unii walutowej spowodowało zwiększenie dostępności (tanich) kredytów. Przyniosło to w konsekwencji gwałtowny wzrost wydatków gospodarstw domowych oraz odpowiadający mu spadek stopy oszczędności, a w skali makro wzrost deficytu na rachunku bieżącym i wzrost zadłużenia gospodarstw domowych. Realna stopa procentowa musiała tam wówczas wzrosnąć, co przy konwergencji cen. Sygnalizowane w pracy Fagan & Gaspar (2007) ryzyko boomów kredytowych w krajach konwergujących, dążących do wejścia do unii walutowej wraz z krajami bogatszymi, omawiane jest także w pracach Schadler et al. (2005) oraz Lipschitz et al. (2005). Podkreśla się tam, że oprócz ryzyka wybuchu inflacji, sytuacja taka może prowadzić także do destabilizujących przepływów kapitałowych, kiedy to wymuszona arbitrażem konwergencja nominalna wyprzedza zbyt dalece konwergencję realną, a kapitał spekulacyjny stanowi zbyt wielką część łącznego kapitału zainwestowanego w ową konwergującą gospodarkę Kształtowanie się cen Jednym z kluczowych kryteriów OOW jest podobieństwo stóp inflacji w poszczególnych krajach. Dla powodzenia integracji walutowej ważne jest też, żeby stopy te były niskie (np. w PSiR wymagane jest, by nie przekraczały 3 proc.). Wynika to z dwóch powodów. Po pierwsze, bardzo wysoka stopa inflacji jest na ogół szkodliwa dla gospodarki, gdyż generuje dodatkowe koszty, ponoszone przez firmy i gospodarstwa domowe. Po drugie, gdy przeciętna stopa inflacji jest wysoka, jest ona też mniej przewidywalna i charakteryzuje się większą zmiennością. Wzrasta przez to ryzyko fluktuacji cenowych, powstają koszty ubezpieczania się przed nimi, a w efekcie maleje opłacalność działalności gospodarczej. Trwała różnica w poziomach inflacji pomiędzy krajami posługującymi się między sobą płynnym nominalnym kursem walutowym może być albo: (i) konsekwencją chybionej polityki fiskalnej i/lub monetarnej w co najmniej jednym z nich, albo (ii) konsekwencją nierówności realnych stóp procentowych. 8 8 W przypadku (ii) obserwowany wzrost indeksów cenowych w jednym z krajów jest w istocie objawem zmian cen 28 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

41 1.3. Oddziaływanie integracji monetarnej na gospodarkę W przypadku (i) obserwowana różnica w stopach inflacji ma więc podłoże nominalne. Krokiem, który warto wówczas wykonać przed ujednoliceniem waluty, jest więc zharmonizowanie polityk fiskalnych i monetarnych, np. przez wprowadzenie wspólnego reżimu policy mix, akcentującego konieczność walki z inflacją i prowadzącego do jej obniżenia. W przypadku (ii) problem leży natomiast w sferze realnej. Jego eliminacja wymaga zlikwidowania barier przepływu kapitału i pracy oraz upodobnienia struktury gospodarczej obu krajów tak, by mogła nastąpić realna konwergencja i wyrównanie realnych stóp procentowych. Jeśli kroki te nie zostaną zrobione odpowiednio wcześniej, zanim nominalny kurs walutowy zostanie usztywniony, konwergencja nominalna najprawdopodobniej wyprzedzi konwergencję realną, prowadząc do destabilizujących przepływów kapitału spekulacyjnego, rozchwiania gospodarki, a nawet groźby kryzysu. Omawiając kwestię wpływu integracji walutowej na kształtowanie się cen, należy też odnieść się do różnic w cenach dóbr niewymienialnych międzynarodowo. Jednym z najważniejszych mechanizmów jest bowiem tu bazujący na tych różnicach efekt Balassy-Samuelsona (por. Ramka 1.7). Jest on kluczowy dla zrozumienia źródeł powstawania presji inflacyjnej (lub alternatywnie, presji na aprecjację nominalnego kursu walutowego) w warunkach realnej konwergencji. W krajach charakteryzujących się(przejściowo) wysokim tempem wzrostu gospodarczego, wynikającym z realnej konwergencji względem krajów bogatszych, obserwuje się bowiem aprecjację realnego kursu walutowego. Uzasadniający to zjawisko model Balassy-Samuelsona (Ramka 1.7) wychodzi z założenia, że różnice w stopach wzrostu produktywności w sektorach dóbr będących przedmiotem wymiany handlowej i wyłączonych z wymiany handlowej (odpowiednio sektory: T i N) 9 prowadzą do różnic w dynamikach cen względnych tych dóbr. Ceny dóbr wyprodukowanych w sektorze T są przy tym egzogeniczne dla gospodarki danego kraju i zachowują się zgodnie ze zmianami cen T na rynkach światowych. Różnice w dynamice produktywności pomiędzy sektorami (kiedy produktywność T rośnie szybciej od N) prowadzą więc do aprecjacji realnego kursu walutowego. W warunkach sztywnego nominalnego kursu walutowego, aprecjacja realnego kursu musi przełożyć się na wzrost inflacji. Dostosowania cen względnych mogą być osiągnięte bez inflacji tylko w warunkach płynnego kursu walutowego, kiedy to następować będzie aprecjacja nominalnego kursu, oznaczając spadek cen dóbr handlowych wyrażonych w krajowej walucie. Silne wzrosty produktywności w sektorze T prowadzą więc do powstania wątpliwości, czy cel inflacyjny i kursowy mogą być spełnione jednocześnie, tj. czy w sytuacji sztywnego nominalnego kursu, wzrost produktywności nie doprowadzi do przekroczenia kryterium inflacyjnego (Halpern & Wyplosz (2001a), Buiter & Grafe (2002)). Efekt Balassy-Samuelsona jest więc jednym z ważniejszych zmartwień polityków gospodarczych krajów Europy Środkowej, przymierzających swe kraje do członkostwa w strefie euro. względnych. Z punktu widzenia terminologii nie jest jasne, czy może on być faktycznie nazywany inflacją. Niektórzy ekonomiści wolą bowiem używać tego pojęcia wyłącznie w odniesieniu do zjawisk stricte nominalnych, takich jak w przypadku (i); w niniejszym opracowaniu pozostaniemy jednak przy nieco ogólniejszej definicji inflacji, zgodnie z którą jest ona stopą zmian odpowiednich indeksów cenowych w danym kraju, niezależnie od podłoża tych zmian. 9 Sektor T sektor dóbr będących przedmiotem wymiany handlowej (tradables), analogicznie sektor N - sektor dóbr nie będących przedmiotem wymiany handlowej (non-tradables). Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 29

42 1.3. Oddziaływanie integracji monetarnej na gospodarkę Podkreśla się bowiem wielkość różnic w poziomach PKB oraz produktywności pracy pomiędzy tymi krajami a krajami strefy euro, a także występujące efekty konwergencji realnej i doganiania pod względem technologicznym (technological catching-up). Badania na ten temat przeprowadzili i przedstawili m.in. EC (2004), Frankel (2005), Schadler et al. (2005). Wprowadzenie unii walutowej ma też wpływ na poziom cen poprzez wzrost przejrzystości cen oraz obniżkę kosztów transakcyjnych związanych z konwersją walut. Jak sygnalizowaliśmy już wcześniej, ułatwia to handel międzynarodowy (w tym arbitraż cenowy), a przez to przyspiesza konwergencję nominalną. Szybkie wyrównywanie się cen(pominąwszy ich trwałe różnice wynikające np. z kosztów transportu lub różnic w opodatkowaniu) może natomiast spowodować przejściowy wzrost (lub spadek) inflacji w wybranych krajach. O ile w średnim okresie, najważniejszym kanałem wpływu integracji monetarnej na poziom cen w krajach nie spełniających ex ante kryteriów OOW jest efekt Balassy-Samuelsona, tak w krótkim okresie często przywoływany jest efekt jednorazowego wzrostu cen w momencie wymiany waluty gotówkowej (currency changeover). Twierdzi się, że wzrost ten ma w dominującej części charakter spekulacyjny; uwzględnia się jednakże także konieczność poniesienia przez sprzedawców jednorazowych kosztów, tzw. kosztów zmiany menu, związanych z przystosowywaniem systemów informatycznych do wymogów nowej waluty i przeszkoleniem personelu. Od strony spekulacyjnej, podkreśla się tu efekt cen wabiących, zaokrąglanych do pełnych jednostek, niestety na ogół w górę. Jak pisze Folkertsma (2002) w odniesieniu do holenderskich doświadczeń z wprowadzeniem euro, prawie 90 proc. wszystkich cen dóbr i usług konsumpcyjnych w Holandii ma charakter psychologiczny; są one zaokrąglone do wygodnych, okrągłych sum. Po konwersji tych atrakcyjnych cen w guldenach na euro z wykorzystaniem oficjalnego kursu wymiany, ceny w euro na ogół nie będą wyglądały atrakcyjnie. Korzystając ze sposobności dokonania zaokrągleń do atrakcyjnych równych kwot, powstaje jednak pokusa by zaokrąglać wyłącznie w górę. W prasie popularnej niezwykle chętnie dokumentowano przypadki, kiedy to dobra lub usługi warte np. równowartość 25 centów, po wprowadzeniu euro wyceniano na 1 euro. Wzrost cen niektórych(tanich) dóbr mógł więc osiągnąć nawet pułap 300 proc. Należy tu podkreślić, że inflacja bywa niepoprawnie postrzegana przez konsumentów: mamy bowiem ogólną tendencję do znaczącego przeszacowywania udziału w koszyku wszystkich kupowanych przez nas dóbr, dóbr najtańszych, które w skutek zmiany waluty drożeją najbardziej. W istocie, efekt krótkookresowego impulsu inflacyjnego w momencie wymiany waluty zaobserwowano we wszystkich krajach strefy euro, w szczególności zaś tam, gdzie ceny najtańszych dóbr i usług były relatywnie niskie (czyli np. w krajach śródziemnomorskich). Wpływ tych zmian na percepcję inflacji był zauważalny, podobnie jak wpływ na niektóre ceny względne. W odniesieniu do łącznych wskaźników inflacji, zmiana była jednakże niewielka(komínková (2005)) i wynosiła na ogół około proc. indeksu cen konsumpcyjnych (CPI). W najgorszym z teoretycznie możliwych przypadków, tj. gdyby wszystkie ceny były zaokrąglane w górę (co jest nieprawdopodobne ze względu na obecność konkurencji), efekt ten mógłby wynieść 0.7 proc.(folkertsma (2002)), co również nie jest dużą liczbą. 30 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

43 1.3. Oddziaływanie integracji monetarnej na gospodarkę RAMKA 1.7 Model Balassy-Samuelsona. W modelu Balassy-Samuelsona rozważana jest mała gospodarka otwarta, obejmująca dwa sektory. Produkują one dobra T i N, odpowiednio, w oparciu o (neoklasyczną) funkcję produkcji Cobba-Douglasa: F(K T, L T ) = A T (K T ) 1 α (L T ) α ; (1.3.1) F(K N, L N ) = A N (K N ) 1 β (L N ) β. (1.3.2) Rozwiązanie problemu maksymalizacji zysku przez firmy w sektorach T i N, działające na doskonale konkurencyjnych rynkach, prowadzi do zrównania realnych stóp procentowych oraz realnych wynagrodzeń z krańcowymi produktywnościami. Zgodnie z założeniem małej gospodarki otwartej, cena dobra T ustalana jest za granicą. Dla każdego ustalonego w krótkim okresie poziomu kapitału, warunki zrównania realnych stóp procentowych i realnych wynagrodzeń z krańcowymi produktywnościami wyznaczają stosunek zatrudnionych czynników kapitału i pracy, a także płace nominalne. Przy doskonałej mobilności pracy i kapitału, płace w sektorze T i N oraz realne stopy procentowe ulegają wyrównaniu. Warunki pierwszego rzędu dla sektora N wyznaczają więc stosunek kapitał-praca w N oraz względną cenę dobra N względem T, P NT. Otrzymujemy więc następującą relację między ceną względną a ilorazem produktywności T i N: P NT = P ( ) N A T β/α P =. T A N (1.3.3) Wyobraźmy sobie teraz dwie gospodarki, kraj i zagranicę, obie opisane powyższym modelem. Przy dodatkowym (upraszczającym) założeniu identycznychfunkcjiprodukcji wsektorach T i T oraz N i N, odpowiednio (gwiazdka oznacza zagranicę ), zależność między względnym poziomem produktywności a poziomem cen względnych w sektorach T i N w kraju i za granicą ma postać: ( P N /P T A T P N /P = T A N ) β/α ) β/α (A N. (1.3.4) W podstawowej wersji modelu Balassy-Samuelsona zakłada się w tym momencie, że reguła parytetu siły nabywczej (tzw. absolutnego PPP, który bywa także nazywany prawem jednej ceny) w sektorze T jest P spełniona, tj. że tzw. zewnętrzny realny kurs walutowy jest równy 1 (tj. T EP T = 1). Pozwala to wyrazić realny kurs walutowy jako iloraz odpowiednich produktywności: P T P N A T A T ) ((P T ( ) ) 1 µ ( P N ( ) A T α ( ) A N β ) 1 µ λ = =, (1.3.5) gdzie µ jest procentowym udziałem dóbr T w koszyku (zakładamy dla uproszczenia, że jest on taki sam w obu krajach). A N Równanie (1.3.5), przedstawiające zależność realnego kursu walutowego od ilorazów względnych produktywności, przedstawia efekt Balassy-Samuelsona w wersji podstawowej. W ogólności natomiast, gdy dopuścimy możliwość niespełnienia reguły PPP w sektorze dóbr T, rozszerzona koncepcja efektu P Balassy-Samuelsona wymaga dopisania formuły zewnętrznego realnego kursu walutowego, T EP T, multiplikatywnie do lewej strony równania (1.3.5). Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 31

44 1.4. Podsumowanie Podsumowując, kluczowym mechanizmem wpływu unii walutowej na kształtowanie się cen jest efekt Balassy-Samuelsona, wiążący wzrost cen ze zmianami w relatywnych produktywnościach czynników. Duże znaczenie mają też: obniżenie się kosztów transakcyjnych i wzrost przejrzystości cen. Jeśli chodzi o trwałość różnic w poziomach inflacji, unia walutowa może też mieć tu ważny wpływ, niwelujący owe różnice(importowanie stabilności makroekonomicznej), jednak dziać się tak będzie jedynie pod warunkiem, że różnice w poziomach inflacji nie wynikają z podłoża realnego, np. konwergencji realnej. W przypadku strefy euro, mieliśmy bowiem np. do czynienia z przypadkiem Irlandii, w której utrzymywały się przez kilka lat z rzędu wyższe stopy inflacji. Wynikały one z ponadprzeciętnej konkurencyjności kosztowej Irlandii i ponadprzeciętnej stopy jej wzrostu gospodarczego (Mongelli & Vega (2006)). Wpływ spekulacyjnego zaokrąglania cen w górę na poziom inflacji wydaje się natomiast znikomy, nawet w krótkim okresie. 1.4 Podsumowanie Podsumowując część teoretyczną niniejszego opracowania, przypomnijmy pokrótce wysunięte tu główne tezy. Po pierwsze, zagadnienie unii walutowych doczekało się w dotychczasowej literaturze ekonomicznej licznych analiz, zarówno od strony teoretycznej, jak i empirycznej. Od strony teoretycznej jednym z kluczowych osiągnięć jest z pewnością koncepcja optymalnych obszarów walutowych, sformułowana przez Roberta Mundella. Wymienia ona szereg kryteriów, które winny być spełnione w grupie krajów, by kraje te mogły tworzyć OOW. Zwróciliśmy uwagę, że kryteria te nie stanowią ani warunku koniecznego, ani dostatecznego, by integracja walutowa była korzystna dla krajów, które się na nią zdecydują. Spełnienie kryteriów OOW jest bowiem przedmiotem endogenicznych decyzji, przez co mogą one być spełnioneexpost,pozałożeniuuniiwalutowej,mimożeexante niebyły.zsytuacjątakąmieliśmy do czynienia m.in. w przypadku niektórych peryferyjnych krajów strefy euro, np. Grecji, Portugalii, Irlandii, Finlandii. Następnym wykonanym przez nas krokiem było omówienie mechanizmów oddziaływania unii walutowej na gospodarki krajów członkowskich: (i) poprzez ryzyko makroekonomiczne, (ii) poprzez ryzyko kursowe, (iii) poprzez koszty transakcyjne,(iv) poprzez rynki kapitałowe i finansowe, (v) przez poziom cen. Podkreśliliśmy przy tym, że niektóre spośród tych mechanizmów nie są jednoznacznie korzystne: mogą one wiązać się także z określonymi kosztami, mogą np. implikować wzrost pewnych ryzyk. Każdy z powyższych pięciu mechanizmów został omówiony od strony teoretycznej. O obserwowanym empirycznie wpływie poszczególnych tych mechanizmów na gospodarki krajów członkowskich strefy euro, a także o przewidywaniach dotyczących sytuacji Polski jako kraju, który obecnie do wstąpienia do strefy euro pretenduje, traktuje natomiast następny rozdział. 32 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

45 Rozdział 2 Europejskie doświadczenia integracji monetarnej Dorota Pelle 2.1 Wprowadzenie Podejmowane w literaturze przedmiotu, empiryczne próby oceny ekonomicznych skutków wprowadzenia euro nie dostarczyły dotąd jednoznacznych rezultatów. Z jednej strony, ze względu na krótki czas jaki upłynął od ustanowienia wspólnej waluty, możliwości empirycznej identyfikacji wpływu tego zdarzenia na długookresowe tendencje rozwojowe są ograniczone. Z drugiej strony, także ocena efektów krótkookresowych napotyka na duże trudności metodologiczne związane z koniecznością odizolowania efektów związanych z przyjęciem euro od pozostałych, będących wynikiem postępującej równolegle integracji gospodarczej w Europie. Dzieje się tak, ponieważ wprowadzenie wspólnej waluty było zwieńczeniem wieloletniego procesu budowy wspólnego rynku. Zarysowane trudności rzutują na interpretację zamieszczonego w niniejszym rozdziale przeglądu wyników prac empirycznych z interesującego nas zakresu. Rozdział obejmuje pięć części. Pierwsza ma charakter wprowadzenia, w ramach którego zarysowane zostały główne idee przyświecające powstaniu Unii Gospodarczej i Walutowej, ich ewolucja oraz perspektywy rozwoju. W części drugiej opisano zmiany w otoczeniu makroekonomicznym, związane z wprowadzeniem wspólnej waluty w krajach strefy euro. W następnej części, ocena potencjalnych konsekwencji przystąpienia do strefy euro przeprowadzona jest z perspektywy krajów pozostających poza jej obrębem. W czwartej części dokonuje sie charakterystyki gospodarki polskiej AD 2008 pod względem stanu jej przygotowania do przyjęcia euro. Podejmuje sie tu próbę identyfikacji jej specyficznych cech, które mogą mieć wpływ na czas przystąpienia do strefy euro. Rozdział zamyka podsumowanie obejmujące wnioski dla Polski. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 33

46 2.2. Wspólna waluta na tle integracji europejskiej 2.2 Wspólna waluta na tle integracji europejskiej Ramy czasowe Proces integracji gospodarczej w Europie po drugiej wojnie światowej odznaczał sie zmienną intensywnością. Dążenia do zacieśnienia współpracy europejskiej wyraźnie słabły w okresie dekoniunktury gospodarczej, co było szczególnie widoczne w latach siedemdziesiątych, w okresie kryzysów naftowych, które dotknęły gospodarki krajów europejskich. Początki procesu integracji związane są z utworzeniem w latach pięćdziesiątych Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali,EnergiiAtomowejorazEuropejskiej WspólnotyGospodarczej (dalejewg) 1.Współpraca w ramach Wspólnot Europejskich nie przewidywała jednak koordynacji polityki monetarnej, zwłaszcza utworzenia unii walutowej. W omawianym okresie, poza obszarem zainteresowania znajdowała się także kwestia zniesienia ograniczeń w międzynarodowych przepływach kapitałowych - prerekwizytu prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej. Potrzeba koordynacji działań w sferze walutowej eskalowała w drugiej połowie lat sześćdziesiątych w odpowiedzi naznaczne zaburzenia na rynkachwalutowychweuropieistanachzjednoczonych, 2 a jejwyrazem był plan Wernera. Przewidywał on stworzenie do końca lat osiemdziesiątych pełnej unii gospodarczo-walutowej ze scentralizowaną polityką budżetową, wspólną polityka pieniężną prowadzoną przez ponadnarodowy bank centralny i jedną walutą. Pod względem koncepcyjnym plan Wernera opierał się w dużej mierze na dorobku teorii optymalnych obszarów walutowych. Mimo, że kryzysy walutowe uniemożliwiły realizację tego planu, stanowił on podstawę dalszej dyskusji nad kształtem integracji gospodarczej w Europie. Do idei ściślejszej integracji powrócono w następnej dekadzie, czego wynikiem były sformalizowane koncepcje budowy Europejskiego Systemu Monetarnego i Jednolitego Rynku i Unii Gospodarczej i Walutowej (por. Ramka 2.1). Kolejnym krokiem w kierunku pełnej integracji gospodarczej i walutowej było uchwalenie w 1987 roku Jednolitego Aktu Europejskiego. Przewidywał on utworzenie do końca 1992 roku wspólnego rynku wewnętrznego opartego na swobodnym przepływie towarów i kapitału oraz usług do końca 1992 roku. Z tej perspektywy istotnym problemem okazało się ryzyko walutowe i koszty transakcyjne, które ograniczały możliwość całkowitej eliminacji barier między rynkami krajów Unii Europejskiej. Problem ten rozwiązano w ramach UGW, czego konsekwencją było wprowadzenie wspólnej waluty (por. Rysunek 2.1). 1 Wspólnoty te utworzyło sześć krajóweuropejskich: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy i Włochy. 2 W tym czasie system z Bretton Woods chylił się ku upadkowi. Nierównowaga bilansów płatniczych wynikająca w dużej mierze z różnic w priorytetach polityki gospodarczej pomiędzy Europą a USA, w powiązaniu z oparciem systemu na stałej cenie złota oraz kluczowej roli dolara amerykańskiego, prowadziły do coraz poważniejszych napięć. Przyczyniła się do tego także sekwencja kryzysów walutowych, które dotknęły kraje Europy Zachodniej. Ryzyko wystąpienia kryzysu walutowego, związanego z narastającym deficytem bilansu płatniczego USA i możliwością ograniczenia płynności międzynarodowej, dostrzegano już w połowie lat sześćdziesiątych. Falę zaburzeń na rynkach walutowych zapoczątkowała w 1967 roku dewaluacja brytyjskiego funta. Kryzys dotknął także Francję i Niemcy. 34 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

47 2.2. Wspólna waluta na tle integracji europejskiej RAMKA 2.1 Europejski System Walutowy - pierwsze doświadczenia unii walutowej. W 1979 roku utworzono Europejski System Walutowy, który w dużej mierze zadecydował o kształcie dzisiejszej Unii Gospodarczej i Walutowej. System ten opierał się na trzech elementach: europejskiej jednostce walutowej(ecu), spełniającej w ograniczonym stopniu funkcję pieniądza i stanowiącej pomost łączący Europejski System Walutowy i przyszłą Unię Gospodarczą i Walutową, Europejski Mechanizm Kursowy (ERM) oraz system wzajemnych kredytów między bankami centralnymi. W ramach Europejskiego Mechanizmu Kursowego ustalono sztywny przedział wahań kursów wokół parytetów centralnych zdefiniowanych w relacji do ECU. W uzasadnionych przypadkach dopuszczalna była zmiana parytetu centralnego. Wartość ECU wyznaczano na podstawie koszyka walut, składającego się z koszyka walut państw członkowskich EWG. Europejski System Walutowy funkcjonował przez dwie dekady do chwili wprowadzenia euro jako środka wymiany. Przynajmniej w początkach istnienia, przyczynił się do stabilizacji kursów walut. Jednocześnie ostatnie siedem lat ERM przyniosło znaczne zaburzenia na rynkach walutowych. Z perspektywy dzisiejszej UGW doświadczenia związane z kryzysami lat dziewięćdziesiątych wydają się szczególnie cenne. Kryzys Europejskiego Systemu Walutowego w latach prowadzi do dwóch obserwacji. Po pierwsze, w przypadku wysokich stop inflacji (i ich znacznego przestrzennego zróżnicowania między krajami członkowskimi), długie utrzymywanie kursów walutowych na niezmienionym poziomie, bez przeprowadzania niezbędnych dostosowań może prowadzić do powstania napięć utrudniających lub wręcz uniemożliwiających utrzymywanie wahań kursów w ustalonym przedziale. Obserwacja ta wydaje się szczególnie istotna z perspektywy nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej, które decydują o przystąpieniu do ERM II bez uprzedniego (trwałego) spełnienia nominalnych kryteriów konwergencji. Po drugie, kryzys ten pokazuje, dlaczego wzajemnemu usztywnieniu kursów walutowych wielu krajów towarzyszyć powinna skoordynowana polityka monetarna. W odpowiedzi na dodatni impuls popytowy związany ze zjednoczeniem Niemiec (w szczególności wydatkami na modernizację landów wschodnich) i związany z tym wzrost inflacji niemiecki bank centralny stopniowo zaostrzał politykę monetarną, konsekwentnie podwyższając stopy procentowe. Działanie takie zmuszało inne państwa członkowskie do utrzymywania wysokich stóp procentowych, aby zapobiec odpływowi kapitału. Kraje te bez względu na zmiany w otoczeniu makroekonomicznym zmuszone były do prowadzenia restrykcyjnej polityki monetarnej. Rezultatem tego kryzysu było wycofanie się z ERM lira włoskiego i funta brytyjskiego oraz nawet kilkakrotne dewaluacje słabszych walut systemu, w szczególności pesety hiszpańskiej, eskudo portugalskiego i funta irlandzkiego. Rozwinięciem koncepcji wspólnego rynku był raport Delorsa zaprezentowany pod koniec lat osiemdziesiątych, który znalazł odzwierciedlenie w Traktacie z Maastricht. Określał on cele przyszłej unii walutowej, do których zaliczano między innymi pełną liberalizację przepływów kapitału, pełną integrację rynków finansowych, całkowitą i nieodwracalną wymienialność walut, ustanowienie nieodwołalnie związanych ze sobą kursów walut, a następnie, wprowadzenie wspólnego Środka wymiany. Realizację koncepcji Unii Gospodarczej i Walutowej podzielono na trzy etapy, od stopniowego zacieśniania współpracy gospodarczej i monetarnej, aż do implementacji wspólnej waluty. W raporcie podkreślono również potrzebę zdyscyplinowania polityki fiskalnej państw, które wejdą w skład UGW. Ze względu na zauważalne różnice w strukturze i poziomie rozwoju krajów należących do Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 35

48 2.2. Wspólna waluta na tle integracji europejskiej Rysunek 2.1: Etapy integracji w ramach Unii Gospodarczej i Walutowej. TRZECI ETAP PIERWSZY ETAP Cele: Utworzenie jednolitego rynku Zacieśnienie współpracy między bankami centralnymi Wzmocnienie koordynacji polityk gospodarczych DRUGI ETAP Cele: Spełnienie kryteriów konwergencji z Maastrich Utworzenie struktur organizacyjnych i podstawowych instytucji Cele: Ustalenie nieodwołanych kursów walut narodowych w stosunku do euro Wprowadzenie euro Prowadzenie wspólnej polityki monetarnej przez Europejski System Banków Centralnych Wejście w Ŝycie mechanizmu ERM II Źródło: Opracowanie własne. 36 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

49 2.2. Wspólna waluta na tle integracji europejskiej Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej oraz bariery w przepływie kapitału i siły roboczej, proces integracji realizowany był stopniowo w ramach etapów wyznaczanych przez porozumienia międzynarodowe. Szczególnie w początkowej fazie proces ten był silnie scentralizowany. Realizacja kolejnych etapów integracji poprzedzona była przygotowaniami, których przebieg i ramy czasowe były ściśle określone a priori. Umożliwiło to zarówno całym gospodarkom, jak i podmiotom w nich funkcjonującym dostosowanie do antycypowanych zmian w otoczeniu makroekonomicznym i instytucjonalnym. Warto podkreślić, że możliwość formułowania oczekiwań odnośnie tych zmian i ich wykorzystanie w procesie podejmowania decyzji na poziomie gospodarstw domowych czy też przedsiębiorstw, ma istotne implikacje dla przebiegu procesu integracji. Odniesienie powyższych rozważań do konkretnego przypadku, jakim było ustanowienie wspólnej waluty, prowadzi do następującej tezy: wprowadzenie euro nie stanowiło w 1999 roku impulsu, który mógłby wywołać istotne i natychmiastowe zmiany w zaangażowanych w ten proces gospodarkach. To z kolei oznacza, że zakres czasowy analizy ekonomicznych skutków wprowadzenia euro powinien obejmować także wcześniejsze etapy realizacji Unii Gospodarczej i Walutowej. Jednocześnie należy oczekiwać, że skutki wprowadzenia wspólnej waluty, a w szczególności korzyści wynikające z poprawy efektywności alokacji czynników produkcji odczuwalne będą dopiero w przyszłości. Taką tezę uzasadniać można koniecznością realizacji dalszych reform rynku produktów i rynku pracy Oczekiwania związane z integracją walutową w Europie Koncepcja integracji gospodarczej w Europie Zachodniej od drugiej wojny światowej do początku lat dziewięćdziesiątych uległa istotnym przemianom. Wraz z nimi zmieniały się priorytety polityki gospodarczej i oczekiwania wiązane z integracją. Wprowadzenie wspólnej waluty budziło wiele kontrowersji zarówno na gruncie ekonomicznym, jak i politycznym. Zwolennicy integracji upatrywali w niej szansę na rozwiązanie problemów z jakimi zmagały się gospodarki Unii Europejskiej na przestrzeni ostatnich trzech dekad. Liczono, że wprowadzenie wspólnej waluty przyczyni sie przede wszystkim do wzrostu stabilności gospodarczej. W tym kontekście, do podstawowych korzyści zaliczano nie tylko eliminację ryzyka kursowego, ale i zmniejszenie skali oraz częstotliwości występowania szoków o charakterze popytowym. Wskazywano także, że wraz z postępującą integracją prowadzącą do realnej konwergencji gospodarek i synchronizacji ich cykli koniunkturalnych, ryzyko wystąpienia asymetrycznych szoków na poziomie indywidualnych krajów będzie maleć, a ich absorpcja będzie szybsza. Kolejnym argumentem wysuwanym przez zwolenników integracji walutowej był wzrost efektywności rynków związany z ograniczeniem kosztów transakcyjnych, barier w przepływie usług i siły roboczej, co doprowadzić miało do wzrostu konkurencyjności krajów strefy euro. Krytycy koncepcji unii walutowej albo podważali zasadność realizacji tego projektu w ogóle, albo też sceptycznie odnosili się do czasu wprowadzenia wspólnej waluty. W drugim przypadku argumentowano, że w obliczu istotnych różnic strukturalnych i rozbieżności cykli koniunkturalnych straty z wprowadzenia wspólnej waluty będą, przynajmniej w przypadku 3 Zachętą do przeprowadzenia takich reform może okazać się rezygnacja z autonomicznej polityki monetarnej i ryzyko wystąpienia idiosynkratycznych szoków(szersza dyskusja w rozdziale 3.2). Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 37

50 2.2. Wspólna waluta na tle integracji europejskiej niektórych gospodarek wyższe od potencjalnych korzyści. W sytuacji braku pełnej synchronizacji cykli, wspólna polityka monetarna może się okazać suboptymalna dla indywidualnych gospodarek. Akcentowano również ryzyko wystąpienia asymetrycznych szoków na poziomie kraju, co było szczególnie niekorzystne w sytuacji ograniczonej zdolności gospodarek do absorpcji szoków i braku narzędzi stabilizacyjnych po stronie polityki monetarnej. Jak pokazano w poprzednim rozdziale, dyskusja na temat kształtu unii walutowej oraz jej potencjalnych skutków gospodarczych oparta jest na teorii optymalnych obszarów walutowych. W pracach empirycznych wskazać można dwa podejścia do oceny potencjalnych korzyści i strat, jakie poniosą kraje unii w związku z jej funkcjonowaniem. W pierwszym przypadku, centralnym problemem badawczym była optymalność unii walutowej w ujęciu ex ante. Innymi słowy, podstawowe pytanie dotyczyło tego, w jakim stopniu strefa euro spełniać będzie warunki optymalnego obszaru walutowego w momencie jej utworzenia i jakie będą tego konsekwencje. Na tej płaszczyźnie panował w zasadzie konsensus co do tego, że powołana przez kraje Europy Zachodniej unia walutowa nie będzie optymalnym obszarem walutowym. W przypadku drugiego podejścia, podstawowe pytanie dotyczyło tego, czy możliwe jest zbudowanie optymalnego obszaru walutowego w ramach unii, już po jej utworzeniu. Problem ten nie został dotąd jednoznacznie rozstrzygnięty (por. Rozdział 2). Ocena możliwości endogenicznego spełnienia przez kraje strefy euro warunków OOW nabiera szczególnego znaczenia w kontekście jej planowanego rozszerzenia o nowe kraje członkowskie Unii Europejskiej, 4 które dzieli znaczny dystans pod względem poziomu rozwoju i struktury gospodarczej od krajów obecnej UGW. Zarysowane wyżej rozważania pozwalają na ostateczne sformułowanie pytania badawczego, na jakie postaramy się odpowiedzieć w poniższym rozdziale: czy procesy zachodzące w ramach obecnej strefy euro umożliwią w długim okresie marginalizację kosztów implikowanych przez teorię optymalnych obszarów walutowych i jaki wpływ na zmiany zachodzące w unii walutowej mieć będzie jej poszerzenie. Ekonomiczny sukces bądź porażka strefy euro oceniana będzie szczególnie z perspektywy obserwowanych trendów wzrostu gospodarczego i poziomu zatrudnienia w krajów w niej uczestniczących. Należy zatem zidentyfikować kanały, przez jakie unia walutowa może na te elementy otoczenia makroekonomicznego wpływać oraz ocenić siłę i kierunek tego wpływu, co jest przedmiotem następnej części tego rozdziału. 4 Mowa tu o krajach członkowskich Unii Europejskiej, które weszły do niej w 2004 i 2007 roku. Kraje te mają tzw. status członków UGW z derogacją. 38 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

51 2.3. Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro 2.3 Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro Dotychczasowe doświadczenia krajów strefy euro stanowią podstawę do oceny potencjalnych korzyści i strat ekonomicznych związanych z pełnym członkostwem 5 w Unii Gospodarczej i Walutowej dla krajów takich jak Polska, które zobowiązały się do wprowadzenia wspólnej waluty w późniejszym okresie. Wydaje się, że jednym z najpoważniejszych problemów, przed jakim stoją badacze zajmujący się powyższą tematyką od strony empirycznej jest oddzielenie skutków przyjęcia wspólnej waluty od pozostałych konsekwencji integracji gospodarczej, zwłaszcza wprowadzenia wspólnego rynku. Dotychczasowe empiryczne próby izolacji tych dwóch efektów budzą w literaturze przedmiotu uzasadniony sceptycyzm. Efekty te są bowiem ze sobą silnie związane, a UGW jest postrzegana jako naturalna konsekwencja jednolitego rynku (por. Mongelli et al. (2005)). W rezultacie, zasadne może okazać się sformułowanie innego pytania badawczego: czy rezygnacja z walut krajowych na rzecz euro i związana z tym utrata autonomii w zakresie polityki monetarnej stwarzać będzie dla gospodarek UGW bodźce do podejmowania działań (zarówno na szczeblu mikro, jak i makroekonomicznym) poprawiających konkurencyjność i efektywność gospodarek oraz prowadzących do zwiększenia ich dobrobytu. Analiza tego zagadnienia umożliwiłaby ocenę długookresowych tendencji w ramach strefy euro. Jak zaznaczono w poprzednim rozdziale bezpośrednie korzyści wynikające z wprowadzenia euro związane są z eliminacją kosztów transakcyjnych oraz ryzyka kursowego dzięki czemu oczekiwać można także wzrostu wymiany handlowej oraz inwestycji. Skutkiem tych zmian będzie wzrost produktu per capita w krajach strefy euro (por. Rysunek 2.2). Dla przykładu, w 1990 roku Komisja Europejska oszacowała potencjalne oszczędności w kosztach transakcyjnych w związku z eliminacją walut krajowych na 0.4 proc. produktu wytwarzanego w Unii Europejskiej (por. EC (1990)). Jednocześnie oczekiwano, że oszczędności różnić się będą znacznie między poszczególnymi krajami. Skoro podstawową determinantą wielkości zysków związanych ze wspólną waluta była eliminacja kosztów wymiany walut narodowych, większe kraje, których waluty wykorzystywane są często w transakcjach międzynarodowych miały odnieść zysk rzędu proc. PKB, podczas gdy zyski mniejszych krajów miały oscylować wokół 1 proc. produktu. Czynnikiem, który w długim okresie może przyczynić się do zwiększenia korzyści płynących z uczestniczenia we wspólnym obszarze walutowym jest wzrost konkurencji, związany z deregulacją rynków pracy i produktów. Istnieją jednak obawy, że silniejsza konkurencja na rynku może sprzyjać dążeniom protekcjonistycznym, których celem będzie ochrona rynków i gałęzi wschodzących, wymagających wyjątkowo dużych kosztów stałych lub po prostu mniej efektywnych. 5 Określenie pełne członkostwo odnosisiedokrajówuczestniczących wugw,którewprowadziływspólnąwalutę. Polska, podobnie jak inne kraje pozostające poza strefą euro, które wstąpiły do UE 2004 roku i później, ma status członka UGW z derogacją. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 39

52 2.3. Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro Rysunek 2.2: Korzyści związane z wprowadzeniem euro. Zniesienie barier w przepływie dóbr, usług, kapitału i siły roboczej Eliminacja kosztów transakcyjnych Eliminacja ryzka kursowego Wzrost wymiany handlowej Pojawienie się tendencji protekcjonistycznych Wzrost konkurencji Wzrost inwestycji Reformy rynku pracy i produktów c EFEKTY KRÓTKOOKRESOWE EFEKTY DŁUGOOKRESOWE Wzrost produktywności czynników wytworczych Akumulacja kapitału Wzrost PKB per capita Źródło: Opracowanie własne. 40 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

53 2.3. Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro Handel międzynarodowy i efekt Rose a Problem wpływu wprowadzenia wspólnej waluty na poziom i dynamikę międzynarodowej wymiany handlowej stał się przedmiotem licznych badań empirycznych obejmujących gospodarki strefy euro. Wyniki tych badań potwierdzają dodatni wpływ przystąpienia do wspólnego obszaru walutowego na wielkość wymiany handlowej, ale skala tego wpływu budzi wiele kontrowersji. Zainteresowanie tym tematem w dużej mierze związane jest z publikacją wyników Rose (2000). Przeprowadzona przez niego analiza ekonomicznych skutków utworzenia unii walutowych doprowadziła do konkluzji, że integracja monetarna może powodować nawet trzykrotny wzrost wielkości wymiany handlowej między zintegrowanymi krajami(por. Ramka 2.2). Zaproponowana przez Rose a metoda badawcza oraz uzyskane przez niego wyniki w kontekście strefy euro spotkały się ze znaczna krytyką. 6 Późniejsze prace empiryczne wskazują, że minimalna zmiana wielkości wymiany handlowej tłumaczona utworzeniem strefy euro wynosiła4bun&klaassen(2007),denardis&santis(2007),desousa&lochard(2004),faruqee (2004), Flam & Nordstrom (2003)). Uzyskanie konsensusu w tej dziedzinie może mieć istotne implikacje zarówno dla krajów pozostających poza unią walutową, jak i krajów decydujących o jej ewentualnym poszerzeniu. Jeśli bowiem zyski, mierzone w kategoriach wymiany handlowej okażą się istotne, może to stanowić argument na rzecz (szybszego) przystąpienia do unii walutowej. Jednocześnie, z perspektywy krajów mieszczących się w obecnych granicach unii walutowej, może to oznaczać, że postępuje endogeniczny proces konwergencji gospodarek w ramach kryteriów OOW. Prace nad empiryczną weryfikacją występowania efektu Rose a i czynników go determinujących toczyły się równolegle w ramach dwóch nurtów, z których pierwszy poszukiwał podstaw tej hipotezy na poziomie sektorów, a drugi skupiony był wokół zmian w otoczeniu instytucjonalnym krajów strefy euro. Efekt Rose a - ujęcie sektorowe W większości prac empirycznych na temat wpływu wspólnej waluty na handel, uwaga badaczy skoncentrowana jest na zmiennych zagregowanych dla całej gospodarki, bez rozróżnienia na sektory. Taka metoda niesie ze sobą dwa ograniczenia. Po pierwsze, jest wysoce prawdopodobne, że wprowadzenie wspólnej waluty miało odmienne skutki dla poszczególnych sektorów bądź kategorii dóbr. W przypadku posługiwania się zagregowanymi wielkościami identyfikacja tych mechanizmów może okazać się niemożliwa. Jednocześnie, jakiekolwiek formułowane dla polityki rekomendacje mogłyby okazać się w tym przypadku chybione. 6 Krytyka ta dotyczyła przede wszystkim wyboru grupy krajów wykorzystanych do analizy. Badane przez Rose a przypadki unii monetarnych obejmowały gospodarki silniej zróżnicowane i słabiej powiązane gospodarczo niż kraje strefy euro. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 41

54 2.3. Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro RAMKA 2.2 Krytyka efektu Rose a. Kluczowym wynikiem tego badania jest zidentyfikowanie znacznego pozytywnego wpływu wprowadzenia wspólnej waluty na wielkość wymiany handlowej. Rose (2000) znajduje też znacznie mniejszy, lecz statystycznie istotny negatywny wpływ siły wahań kursu walutowego na handel. Autor wnioskuje więc, że unie walutowe(takie jak UGW) powinny doprowadzić do istotnego wzrostu wolumenu handlu międzynarodowego. Wyniki Rose a poddane zostały jednak krytyce. Najważniejsze wątpliwości dotyczyły wykorzystanego w jego badaniu zbioru danych. Obejmował on panel składający się z par krajów, obserwowanych co 5 lat w okresie r., wybieranych spośród 186 krajów świata. W zbiorze tym zawarto ponad 100 par krajów używających wspólnej waluty. Wielka rozciągłość i eklektyczność tego zbioru danych są w nim wszystkie unie walutowe, które funkcjonowały w owych dwudziestu latach jest zaletą tego badania, ale jednocześnie także jego największym problemem. Uwzględnia on bowiem przede wszystkim unie, w których unifikacja waluty miała charakter jednostronny, np. w przypadkach, gdy małe bądź bardzo małe kraje przyjmowały walutę zewnętrzną (np. Bahamy, Liberia, Mikronezja, Palau, Wyspy Marshalla, Panama, przyjmujące dolara USA; Kiribati, Nauru, Tuvalu, przyjmujące dolara australijskiego, itd.). Uwzględnia też unie, w których oprócz wspólnej waluty występowała też podległość polityczna(np. terytoria i departamenty zamorskie Francji, w których obowiązywał frank francuski). Unie monetarne w bazie Rose a, w których wspólną walutę (albo zbliżony do niej całkowicie sztywny kurs wymiany walut) przyjmowano na równych zasadach przez grupę więcej niż dwóch krajów, obejmowały kraje biedne: to CFA (Communauté Financiére Africaine), obejmująca 15 krajów Afryki Zachodniej, strefa południowoafrykańskiego randa oraz ECCA (East Carribean Currency Area), strefa złożona wyłącznie z mikroskopijnych państw karaibskich. Można więc spodziewać się, że powyższe wyniki nie znajdą zastosowania w przypadku strefy euro, skupiającej kraje wysoko rozwinięte, w których dążenia integracyjne przybrały na sile po drugiej wojnie światowej. Dodatkowo, wydaje się, że poważnym problemem empirycznym jest analiza danych silnie zagregowanych. Wskazuje się także na inne źródło potencjalnych błędów Rose a, widoczne w powyższych przykładach unii walutowych (por. Schadler et al. (2005)). Istniejące już silne powiązania handlowe są przecież ważnym czynnikiem sprzyjającym ujednoliceniu waluty (problem endogeniczności zmiennych objaśniających, tzw. simultaneity bias). Podejście sektorowe znaleźć można między innymi w pracach Taglioni(2002) oraz Baldwin et al. (2005) Analizy prowadzone w powyższych pracach prowadzą do dwóch wyników. Po pierwsze, potwierdzenie znajduje tu efekt Rose a, sięgający według Baldwin et al. (2005) od 21 proc. do 108 proc. 7 Po drugie, zidentyfikowane zostają sektory, w których ten efekt występuje ze szczególną siłą. Wyniki wskazują, że dotyczy to przede wszystkim tych sektorów w których produkcja wiąże się z występowaniem znacznych korzyści skali (tzw. sektory ICIR ) 8, także sektory produkujące maszyny i silnie zdywersyfikowane dobra spożywcze. Najmniejszych korzyści spodziewać się można w sektorach, których produkty są homogeniczne. W szczególności w rolnictwie, górnictwie i hutnictwie oraz gałęziach przemysłu metalowego i paliwowego efekt Rose a może okazać się statystycznie nieistotny (por. Baldwin et al. (2005)). 7 WynikiotrzymaneprzezBaldwinetal.(2005)różniąsięistotnie(sąwiększe)wprzypadkuanalizycałejgospodarki i sięgają od 70 proc. do 112 proc. 8 ICIR - imperfect competition increasing returns. 42 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

55 2.3. Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro Efekt Rose a - ujęcie instytucjonalne Zgodnie z koncepcją zarysowaną w poprzedniej części rozdziału (por. Sekcja 2.2), wprowadzenie euro postrzegać należy jako wynik procesu integracji gospodarczej krajów europejskich i zarazem jej finalny etap. Z tej perspektywy wprowadzenie wspólnej waluty było zaledwie jednym z szeregu czynników determinujących zwiększenie wymiany handlowej między krajami strefy euro. Obserwowana od pięćdziesięciu lat tendencja wzrostu wielkości handlu zagranicznego między krajami obecnej strefy euro stanowi potwierdzenie dla takiej konstatacji. Poglądy te znalazły wyraz w podejściu instytucjonalnym, opartym na założeniu, że wzrost wymiany handlowej między krajami posiadającymi wspólną walutę nastąpił długo przed jej wprowadzeniem, a efekty handlowe dostrzegalne po 1999 r. są tłumaczone nie tylko wprowadzeniem euro, ale przede wszystkim postępującą integracją gospodarczą, tzn. liberalizacją handlu, harmonizacją gospodarek, niską zmiennością kursu walutowego. W rezultacie, w celu empirycznej weryfikacji, podstawowy model postulowany przez Rose a wzbogacony został o zmienne ilustrujące przebieg(kolejne fazy) integracji gospodarczej. Funkcje takich zmiennych pełnią najczęściej wskaźniki integracji europejskiej (por. Rysunek 2.3) lub deterministyczny trend czasowy. Rezultaty prac empirycznych, które wpisują się w ujęcie instytucjonalne, prowadzą do trzech obserwacji (por. Berger & Nitsch (2005)). Po pierwsze, wyniki oszacowań skutków wprowadzenia euro dla handlu zagranicznego są tylko nieznacznie mniejsze (80 procent) od efektu ustanowienia Unii Europejskiej. To oznaczałoby że wprowadzenie euro ma zbliżony wpływ na wymianę międzynarodową co zniesienie barier handlowych czy utworzenie wspólnego rynku. Taki wynik budzi wątpliwości biorąc pod uwagę fakt, że wprowadzenie wspólnej waluty nastąpiło w warunkach silnej integracji gospodarczej i niskich wahań kursów (co pociągało za sobą niskie ryzyko kursowe). Po drugie, istotny wzrost wielkości wymiany handlowej nastąpił już w 1998 roku, czyli rok przed wprowadzeniem wspólnej waluty. Biorąc pod uwagę fakt, że dopiero w 1998 podjęte zostały ostateczne ustalenia odnośnie grupy krajów, które włączone zostaną do strefy euro oraz ostatecznych kursów wymiany ich walut, wystąpienie efektu antycypacji wspólnej waluty jest względnie mało prawdopodobne. Wydaje się, że mogły to być opóźnione efekty ustanowienia jednolitego rynku. Po trzecie, prezentowane wyniki cechuje duża wrażliwość na zmiany liczebności krajów w próbie. Analiza wpływu euro na handel w ramach podgrup krajów wskazuje, że największy wpływ wspólna waluta miała na kraje w których wymianie marka niemiecka odgrywała wcześniej dominującą rolę (gospodarki tak zwanego "bloku DM", obejmowały obejmowały obok Niemiec kraje Beneluxu, Danię, Austrię i po 1983 roku Francję). W wypadku tej grupy dwie kwestie zasługują na szczególna uwagę. Po pierwsze, rozważane kraje łączyły silne zależności kursowe długo przed wprowadzeniem euro, ustanowienie wspólnej waluty nie doprowadziło zatem do istotnej redukcji wahań kursów walutowych. Po drugie, są one położone stosunkowo blisko siebie, a to oznacza, że koszty transakcyjne były relatywnie niewielkie. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 43

56 2.3. Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro RAMKA 2.3 Wskaźniki integracji gospodarczej. W przypadku krajów europejskich, wskaźniki integracji gospodarczej pokazują stopień, w jakim gospodarka danego kraju związana jest z innymi gospodarkami Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. W badaniach empirycznych najczęściej wykorzystywany jest wskaźnik opracowany przez Dorrucci et al. (2002) w oparciu o etapy integracji zaproponowane przez Balassę (1961), obejmujące: 1. strefę wolnego handlu, która polega na zniesieniu ceł i innych barier w obrocie towarami między uczestnikami porozumienia. W ramach Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej cła zostały zniesione w trzech krokach, począwszy od 1958 do 1968 roku. 2. unię celną, w ramach której dodatkowo utworzona została wspólna taryfa celna dla krajów trzecich. W przypadku EWG o unii celnej mówić można od 1968 roku (por. Mongelli et al. (2005) 3. wspólny rynek; w ramach Wspólnoty Europejskiej jego ustanowienie przewidywał Traktat Rzymski. Idea wspólnego rynku opiera się na tzw. ćzterech swobodach- swobodzie przepływu dóbr, usług, kapitału i pracy 4. unię gospodarczą, której przykładem jest obecna Unia Europejska 5. pełną integrację, zakładającą unifikację polityki pieniężnej, fiskalnej, antykryzysowej, społecznej i wymaga powołania władzy ponadnarodowej, której decyzje sa wiążące dla krajów członkowskich ugrupowania. Wskaźnik integracji wyznaczany jest w oparciu o ocenę spełnienia przez indywidualny kraj każdego z poszczególnych etapów integracji, w taki sposób że maksymalna liczba punktów (100) przysługuje krajom, w ramach których dokonał się proces pełnej integracji gospodarczej. Podstawową wadą tego wskaźnika jest to, że opiera się on wyłącznie na formalnych umowach i przewidzianych w nich warunkach. Nie uwzględnia on na przykład faktu, że unia walutowa między Niemcami a Austrią w zasadzie istniała już przed 1999 r. (por.mongelli et al. (2005)). Obserwacje wskazane przez Berger& Nitsch (2005) wskazują na konieczność postawienia bardziej szczegółowych pytań odnośnie struktury wymiany handlowej w analizowanym okresie i kierunków w jakich się ona odbywała: 1. Czy wzrostowi intensywności handlu między krajami strefy euro towarzyszył porównywalny wzrost wymiany z innymi krajami? 2. Czy wzrost wymiany handlowej tłumaczyć można w takim samym stopniu zmianami importu i eksportu w strefie euro? 3. Jakie dane wykorzystywane były w badaniach i jakie są ich podstawowe defekty? Odpowiedź na pierwsze pytanie niesie ze sobą dwie istotne implikacje dla polityki krajów pozostających poza strefą euro. Po pierwsze, jeżeli wzrost wymiany handlowej dotknął zarówno kraje strefy euro, jak i kraje pozostające poza nią, to będzie to argument przynajmniej do pewnego stopnia podważający występowanie efektu Rose a. To znaczy, że względne korzyści dla handlu zagranicznego związane z przystąpieniem do strefy euro są mniejsze od oczekiwanych. Na gruncie empirycznym, wynik taki można tłumaczyć między innymi pominięciem w analizie istotnej statystycznie zmiennej, w szczególności realnej deprecjacji euro. Jak pokazuje Micco et al. (2003), wzrost handlu dotyczył nie tylko krajów strefy euro, ale także krajów trzecich zaangażowanych w wymianę ze strefą euro, choć skala tego zjawiska 44 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

57 2.3. Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro była zdecydowanie mniejsza. Zgodnie z wynikami Micco et al. (2003) w przypadku Wielkiej Brytanii wielkość wymiany handlowej byłaby o 7 proc. wyższa, gdyby kraj ten zdecydował się przystąpić do strefy euro w 2001 roku. Dodatni wpływ wprowadzenia euro na wymianę krajów trzecich potwierdza także Baldwin et al. (2005) 9 oraz Flam & Nordstrom (2003). Na podstawie próby obejmującej kraje Unii Europejskiej Flam & Nordstrom (2003) wskazują, że efekt Rose a prowadził do wzrostu wymiany handlowej o 8 proc., a wymiana strefy euro z pozostałymi krajami wzrosła o mniej więcej połowę tej wielkości. Na poziomie sektorów handel wzrasta tam, gdzie produkty odznaczają sie największym stopniem dywersyfikacji (co zgodne jest z wynikami otrzymanymi przez Taglioni (2002)). Rysunek 2.3: Wskaźniki integracji gospodarczej w strefie euro. EU 6 Irlandia Dania Wielka Brytania EU 6 Francja Włochy pkt. pkt Źródło: Mongelli et al. (2005). W cytowanych pracach empirycznych do przedstawienia wielkości wymiany handlowej i jej dynamiki często wykorzystywano uśrednione dane obejmujące łącznie import i eksport. Z tego względu trudno jest na ich podstawie wskazać, który ze składników tej sumy, import czy eksport, jest odpowiedzialny za wzrost wymiany handlowej. Wyniki na tym polu prezentują Flam& Nordstrom(2003) pokazując, że kraje strefy euro odnotowują wyższy od oczekiwanego import z krajów trzecich, a wzrost eksportu w krajach strefy euro i poza nimi jest zbliżony. Baldwin (2006) zwraca uwagę na problem jakości danych statystycznych wykorzystywanych w analizach ekonometrycznych i ich właściwej interpretacji. W szczególności zauważa on, że jednym ze źródeł obciążeń empirycznych mogą być oszustwa podatkowe (por. Ramka 2.4). 9 Baldwin et al. (2005) wykorzystując opisane wcześniej podejście sektorowe wskazują, że w przypadku krajów pozostających poza strefą euro wymiana handlowa wzrosła o 27 proc. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 45

58 2.3. Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro RAMKA 2.4 Obciążenia wyników z tytułu podatku VAT. Kraje Unii Europejskiej wykształciły system opodatkowania VAT zgodny z regułą przeznaczenia - podatek płacony jest tam, gdzie dobro jest sprzedawane, a nie produkowane. To oznacza, że eksportujący kraj UE zwraca VAT eksportującej firmie, a importujący kraj obciąża importującą firmę tym podatkiem. Mimo, że system ten był zreformowany w 1993 r. w oczekiwaniu na zniesieni kontroli granicznych, co dokonywało sie głównie poprzez stopniowe wyrównywanie stawki podatkowej, ciągle był podatny na oszustwa. Zgodnie z danymi Eurostatu, efekt ten sięga blisko 5 proc. całej wartości wymiany i wykazuje duże wahania w czasie. Efekt Rose a ma charakter czysto intuicyjny w tym sensie, że nie opiera się on na żadnych założeniach teoretycznych- odnosi się jedynie do krajów, które formują unię walutową i wprowadzają wspólną walutę. Jednocześnie nie podaje on przyczyn występowania tego zjawiska. Reasumując, badania empiryczne potwierdzają występowanie dodatniej zależności między utworzeniem strefy euro a wielkością wymiany handlowej krajów tworzących UGW i krajów trzecich, silnie ze strefą euro zintegrowanych Bezpośrednie inwestycje zagraniczne W przeciwieństwie do handlu zagranicznego, teoria ekonomii nie dostarcza jednoznacznychwnioskówcodowpływuwspólnejwalutynabezpośrednieinwestycjezagraniczne. 10 Jednocześnie badania empiryczne podejmujące ten problem są stosunkowo rzadkie. Wpływ inwestycji zagranicznych na produkt analizuje się przede wszystkim z perspektywy wzajemnej relacji między tymi inwestycjami a handlem międzynarodowym. W celu oceny skutków wprowadzenia euro dla handlu zagranicznego należy rozróżnić dwa rodzaje bezpośrednich inwestycji zagranicznych: substytucyjne względem handlu (horyzontalne inwestycje zagraniczne) i komplementarne (wertykalne). W pierwszym przypadku, inwestycje zagraniczne służą najczęściej ominięciu barier handlowych. Ich rola wraz z postępującą integracją europejską i znoszeniem barier w przepływie kapitału ulega marginalizacji. W przypadku inwestycji komplementarnych, zwiększenie wymiany handlowej związane z wprowadzeniem wspólnej waluty przyczyni się zatem do wzrostu tego typu inwestycji. W tym ujęciu, czynniki które wpływają na handel zagraniczny, takie jak koszty transakcyjne czy też ryzyko kursowe, determinują także zagraniczne inwestycje bezpośrednie. Eliminacja ryzyka kursowego może mieć zarówno pozytywne, jak i negatywne implikacje dla strumienia inwestycji zagranicznych napływających do strefy euro. W teorii inwestycji dominuje pogląd o negatywnej zależności miedzy ryzykiem kursowym i inwestycjami zagranicznymi, co wiąże się z występowaniem kosztów utopionych. W tym kontekście, redukcja ryzyka kursowego może mieć pozytywny wpływ na inwestycje zagraniczne. Jednocześnie wskazuje się, że relacja ta może mieć przeciwny (negatywny) zwrot. W szczególności zastąpienie eksportu lokalną produkcją przyczyni się do ograniczenia wahań strumienia zysków pochodzących ze specyficznego rynku eksportowego. W tym znaczeniu integracja monetarna może prowadzić do ograniczenia napływu kapitału zagranicznego. 10 Tworzeniu unii walutowej towarzyszyło przekonanie, o tym że wspólna waluta przyczyni się do wzrostu bezpośrednich inwestycji zagranicznych głównie poprzez eliminację ryzyka kursowego (por. EC (2005)). Niemniej jednak bezpośrednie inwestycje zagraniczne determinowane są przez szereg różnych czynników, zależność między nimi a wspólną waluta może być nawet negatywna. 46 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

59 2.3. Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro Analizy porównawcze tendencji w ramach Unii Europejskiej w krajach strefy euro i poza nią wskazują, że wspólna waluta podniosła konkurencyjność strefy euro jako kierunku przeznaczenia bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Zgodnie z szacunkami por. EC (2003) udział krajów pozostających poza UGW inwestycjach napływających do unii europejskiej spadł z 37 do 11 punktów procentowych między 1998 a 2002 rokiem. Wynik ten potwierdzają Barr et al. (2003). Autorzy ci analizują spadek BIZ napływających do UK w ostatnich latach i konkludują, że może on być wynikiem braku euro. Ilościowe szacunki wpływu UGW i wspólnej waluty na wielkość napływających inwestycji zagranicznych rzędu procent przedstawia Petroulas (2006). Wynik ten oparty jest na próbie osiemnastu wysoko rozwiniętych gospodarek w latach Wzrost ten dotyczy przede wszystkim dużych gospodarek. Analiza kierunków napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (por. EC (2003)) do strefy euro prowadzi do konstatacji, że wprowadzeniu wspólnej waluty towarzyszył istotny wzrost BIZ pochodzących z innych krajów strefy euro przy jednoczesnym spadku udziału inwestycji spoza strefy euro (spadek z 55 proc. w 1998 roku do 49 proc. w 2001 roku). Tak więc, wspólna waluta może prowadzić do dalszej poprawy konkurencyjności strefy euro, jako miejsca przeznaczenia bezpośrednich inwestycji zagranicznych, między innymi poprzez eliminację ryzyka kursowego między krajami strefy euro. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że czynnikiem który mógł przyczynić się do wzrostu atrakcyjności strefy euro w pierwszych latach po wprowadzeniu wspólnej waluty była słabość kursu euro. Empiryczne rozgraniczenie tych dwóch efektów jest w zasadzie niemożliwe. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne stanowią jedną z najważniejszych determinant wzrostu gospodarczego, w szczególności w krajach doganiających gospodarki wysoko rozwinięte. Wpływają one na gospodarkę poprzez wzrost akumulacji kapitału oraz zwiększenie wydajności czynników wytwórczych. Tworzeniu UGW towarzyszyły obawy, że wzrost powiązań gospodarczych (wymiany handlowej i inwestycji zagranicznych) między krajami wspólnego obszaru walutowego będzie mieć negatywny wpływ na rynki pracy gospodarek charakteryzujących się względnie wysokimi kosztami pracy. Ostatnie badania empiryczne wskazują jednak, że zmiany w otoczeniu makroekonomicznym związane z wprowadzeniem euro nie wywarły negatywnego wpływu na poziom zatrudnienia (por. EC (2006)). Jednakże czynniki te wywarły znaczny wpływ na przepływy na rynku pracy i realokację siły roboczej, co może nieść ze sobą negatywne konsekwencje dla wybranych sektorów i regionów. Dotyczy to na przykład sektorów przemysłowych, w których nawet 20 proc. z trwale zlikwidowanych miejsc pracy tłumaczyć można wzrostem wymiany handlowej (por. EC (2006)) Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 47

60 2.3. Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro Zbieżność cykliczna a procesy dostosowawcze W literaturze empirycznej poświęconej zagadnieniu wpływu euro na cykl koniunkturalnych rozważa się dwie kwestie. Po pierwsze, czy cykle koniunkturalne krajów strefy euro są dostatecznie zsynchronizowane by wspólna polityka monetarna była korzystna dla wszystkich krajów. Po drugie, czy wprowadzenie euro wpłynęło w jakikolwiek sposób na intensyfikację zbiegania tych cykli. Problem zróżnicowania wyników ekonomicznych (tempo wzrostu produktu, zatrudnienia oraz zmiany stopy bezrobocia) gospodarek strefy euro - i roli jaką odgrywa w tym polityka jednolitego rynku - był przedmiotem licznych prac. W tym kontekście, Giannone & Reichlin (2006) analizują trendy i cykl koniunkturalny od 1970 roku stawiając pytanie o stopień heterogeniczności tych cykli. Dowodzą oni, że rozbieżności między cyklami koniunkturalnymi krajów strefy euro są stosunkowo niewielkie i zbliżone do różnic obserwowanych w Stanach Zjednoczonych. Jednocześnie zmiany w cyklach europejskich (strefy euro) cechuje większe podobieństwo niż między euro a resztą świata. Taki wynik zgodny jest z otrzymanymi przez innych autorów (por. Mansour (2003) oraz DelNegro & Ottrok (2003)), którzy wskazują na występowanie cyklu europejskiego. Inni autorzy - w szczególności Lumsdaine & Prasad (2003) oraz Canova et al. (2003), zwracają uwagę na występowanie światowego cyklu koniunkturalnego. Camacho et al. (2004) opracowali zestaw wskaźników służących do pomiaru różnic w krajowych cyklach koniunkturalnych. Pokazują oni, że mimo iż istnieją przesłanki do odrzucenia hipotezy odmienności cyklu europejskiego od cyklu światowego, dwustronne odległości odpowiadające krajom strefy euro zbliżają się do siebie, co oznacza, że mają one ze sobą więcej wspólnego niż z resztą świata. Giannone & Reichlin (2006) pokazują, że wprowadzenie wspólnej waluty nie wywarło istotnego wpływu na synchronizację cykli w krajach strefy euro. Fluktuacje produktu są w przeważającym stopniu tłumaczone wspólnymi szokami, których oddziaływanie na poszczególne gospodarki strefy euro jest zbliżone. W tej sytuacji nasuwa się pytanie, co tak naprawdę generuje różnice w cyklach koniunkturalnych między krajami. Giannone & Reichlin(2006) wskazują, że główną przyczyną są idiosynkratyczne szoki, wywierające najczęściej stosunkowo mały, ale trwały wpływ na tempo wzrostu produktu. Heterogeniczne reakcje na wspólne szoki mają zatem drugorzędne znaczenie. Jak pokazują Camacho et al. (2004), różnice w tempie wzrostu produktu poszczególnych krajów strefy euro tłumaczyć należy przede wszystkim cechami strukturalnymi gospodarek, takimi jak względne udziały poszczególnych sektorów, zmiany w produktywności pracy, polityka fiskalna i handel międzynarodowy. Specjalizacja jest jednym z podstawowych zagadnień poruszanych przy okazji analizy synchronizacji cykli koniunkturalnych. Stawia się tu pytanie, czy w ramach Unii Gospodarczej i Walutowej obserwować można postępującą specjalizację na poziomie krajów, czy też nie. Pytanie to związane jest z tym, że większy stopień specjalizacji implikuje większą podatność na asymetryczne szoki i większą potrzebę dostosowań cen względnych. Dwa odmienne spojrzenia zasługują tu na uwagę. Pierwszy punkt widzenia, reprezentowany jest przez Krugman (1993) i literaturę utrzymaną w duchu nowej geografii 48 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

61 2.3. Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro ekonomicznej. Wskazuje się tu, że wraz z redukcją barier w wymianie między krajami, wzrastają możliwości wykorzystania efektów skali i rośnie handel wewnątrz gałęziowy. Procesom tym towarzyszy spadek zróżnicowania struktury produkcji, co prowadzi do większej podatności na asymetryczne szoki i malejący stopień synchronizacji cykli między krajami. Drugie, odmienne spojrzenie, postuluje endogeniczność optymalnego obszaru walutowego i sugeruje że w ramach strefy euro postępować będzie międzygałęziowa integracja handlowa, a cykle koniunkturalne będą się upodabniać dzięki wyrównywaniu się zasobów czynników produkcji między krajami. Dodatkowo zmniejszenie ryzyka kursowego przyczyni się do dalszego wzmocnienia handlu międzygałęziowego. Brak dotąd jednoznacznych dowodów empirycznych przemawiających za wzrostem lub spadkiem stopnia specjalizacji w ramach strefy euro (por. Giannone & Reichlin (2006)). Jak pokazują wyniki badań prowadzonych przez Komisję Europejską (por. EC(2006)) zmiany koncentracji przemysłu i specjalizacji na poziomie kraju w strefie euro mają marginalne znaczenie. O ile specjalizacja produkcji wzrastała stopniowo od lat siedemdziesiątych XX wieku, specjalizacja eksportowa malała, co przynajmniej częściowo może być wyjaśniane przez rosnące znaczenie handlu międzygałęziowego. Podobnie, analiza specjalizacji w ramach sektorów przeprowadzona przez Riet et al.(2004) wykazuje, że struktury produkcji w krajach strefy euro są w większym stopniu homogeniczne w stosunku do Stanów Zjednoczonych. W pracach empirycznych podkreśla się znaczenie efektów skupień (ang. cluster effects lub aglomeration effects ). To znaczy, że koncentracja czynników produkcji (poprzez generowanie otoczenia w którym występują dodatnie efekty zewnętrzne, konkurencyjność, podaż wykwalifikowanej siły roboczej i inwestycje kapitałowe, oraz bliskość ośrodków badawczych) staje się coraz ważniejsza i może prowadzić do zwiększenia specjalizacji i redukcji wewnątrz-gałęziowej wymiany handlowej. Na wzrost specjalizacji wpływ może mieć także wzrost podziału ryzyka w ramach unii walutowej (por. Kalemli-Ozcan et al. (2001)). Reasumując, badania empiryczne prowadzą do konstatacji, że cykle koniunkturalne krajów strefy euro są do siebie znacznie zbliżone, co tłumaczyć można trwającą kilka dekad integracją gospodarczą. Jednocześnie wskazuje się, że wprowadzenie euro nie miało wpływu (lub wpływ ten był nieznaczny) na pogłębienie synchronizacji tych cykli. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 49

62 2.3. Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro Wspólna polityka monetarna Jak pokazano w Rozdziale 2 rezygnacja z autonomii w zakresie prowadzenia polityki monetarnej może być kosztowna. Na poziomie indywidualnego kraju koszty te mogą mieć dwojakie przyczyny. Po pierwsze, w przypadku kraju, który nie osiągnął wystarczającej zbieżności cyklicznej z krajami strefy euro lub doświadczył asymetrycznego szoku, wspólna polityka monetarna może okazać się sub-optymalna(tzn. prowadzić do nadmiernego przegrzania gospodarki tego kraju lub dalszego spowolnienia jego wzrostu). Analiza stopnia zbieżności cyklicznej przeprowadzona w poprzedniej części rozdziału(por. Rozdział 2.3.3) wykazuje, że kraje strefy euro odznaczają się wysokim stopniem synchronizacji cykli koniunkturalnych, co z perspektywy wspólnej polityki monetarnej jest zjawiskiem korzystnym. Prawdopodobieństwo wystąpienia asymetrycznych szoków zależy w dużym stopniu od poziomu realnej konwergencji między krajami strefy euro, zwłaszcza pod względem poziomu i struktury produktu. Wydaje się, że w ramach wspólnego obszaru walutowego szczególnie narażone na ryzyko wystąpienia takich szoków są kraje Europy Południowo-Zachodniej. 11 Za przykład asymetrycznego szoku posłużyć może otwarcie rynku europejskiego dla tańszych produktów z Azji Południowo-Wschodniej, które najsilniej dotknęło gospodarkę włoską. Konsekwencje tego wydarzenia dla włoskiej gospodarki były na tyle dotkliwe, że w debacie publicznej zaczęto wspominać o możliwości wycofania się Włoch ze strefy euro. Po drugie, koszty wspólnej polityki monetarnej mogą wynikać z różnic w mechanizmach jej transmisji między krajami strefy euro. Badania empiryczne wskazują jednak na wysoki stopień podobieństwa tych mechanizmów w krajach strefy euro. Jak pokazują Angeloni & Ehrmann (2003) jeszcze przed utworzeniem wspólnego obszaru walutowego reakcje tych gospodarek na zmiany stopy procentowej były podobne. To samo dotyczy pozostałych kanałów transmisji impulsów monetarnych (sektor bankowy i system finansowy). Koszty związane z wprowadzeniem wspólnej polityki monetarnej są w rzeczywistości trudne do zmierzenia. Autorom raportu nie są znane ilościowe szacunki strat, jakie poniosły kraje przystępujące do strefy euro z tego tytułu. Można jednak przypuszczać, że są one mniejsze od potencjalnych kosztów wystąpienia ze strefy euro(eichengreen (2007)). Z tego względu kwestia wspólnej polityki monetarnej stanowi jednak istotny problem dla ubiegających się o członkostwo w strefie euro. Wpływ na inflację Z perspektywy stabilizacji otoczenia makroekonomicznego, priorytetowe znaczenie ma kontrola dynamiki cen. W latach dziewięćdziesiątych liczono na to, że wprowadzenie wspólnej waluty będzie promować konwergencję cen między krajami strefy euro poprzez wzrost zależności handlowych i zwiększenie stopnia przejrzystości cen, a poziom cen ulegnie stabilizacji. Niewątpliwie w ramach strefy euro na przestrzeni dziewięciu lat udało się utrzymać względnie stabilny poziom cen. Stopa inflacji wzrosła co prawda przejściowo na przełomie roku w wyniku gwałtownego wzrostu cen paliw i krótkotrwałej deprecjacji euro, ale zmiany te nie miały charakteru trwałego. Jednocześnie, należy podkreślić, że stopę inflacji cechowało 11 Spośród obecnych krajów strefy euro, które przystąpiły do Wspólnego Rynku w 1994 roku można wskazać dwie gospodarki o niższym od przeciętnego poziomie produktu, Grecję i Hiszpanię, w których proces doganiania zachodzi systematycznie od 1992 do chwili obecnej. 50 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

63 2.3. Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro znaczne przestrzenne zróżnicowanie. W 2007 roku różnica między najwyższą i najniższą stopą inflacji w krajach strefy euro sięgnęła 3.1 punktu procentowego, co było wartością zbliżoną do średniej różnicy z okresu O ile w krótkim okresie zróżnicowanie stóp inflacji, uznać można za zjawisko typowe dla unii walutowej, to długookresowe różnice w tempie wzrostu zagregowanych cen nie są pożądane i mogą prowadzić do inercji stanu nierównowagi w strefie euro. W tym kontekście dwa pytania wydają się mieć kluczowe znaczenie. Po pierwsze, do jakiego stopnia zróżnicowanie stóp inflacji między krajami strefy euro tłumaczyć można zjawiskiem konwergencji cenowej i co jest z tym związane, na ile zjawisko to ma trwały charakter. Po drugie, czy dyspersja stóp inflacji ulegała zmianom w czasie. Problemy te zostały rozważone poniżej. Konwergencja poziomu cen Próby weryfikacji hipotezy konwergencji cen, przejawiającej się szybszym wzrostem cen w krajach, w których ich poziom względem średniej jest niższy, wskazują na istnienie wielu przesłanek przemawiających za jej odrzuceniem. Można wskazać dwa główne powody takiego wyniku: konwergencja może faktycznie nie występować lub też proces ten może mieć bardziej złożony przebieg, tak że obok konwergencji istotną rolę odgrywają też inne czynniki. W rzeczywistości proces konwergencji byłby dość intuicyjną konsekwencją rosnącej wymiany handlowej i redukcji barier w przepływie kapitału. Jednak, jak wskazuje Baldwin (2006) możliwe jest pogodzenie braku konwergencji z rosnącym znaczeniem handlu, wtedy gdy jego wzrost stymulowany jest przede wszystkim rosnącą dywersyfikacją dóbr. Wówczas presja na wzrost cen w krajach nie musi występować. Pośród pierwszych analiz skutków stworzenia euro dla różnic w stopach inflacji plasuje się praca Alberola& Ortega(2000). Na podstawie bardzo krótkich szeregów czasowych autor podejmuje próbę izolacji dwóch grup czynników, które mogą powodować występowanie różnic w stopach inflacji: 1. konwergencja wynikająca z różnych początkowych poziomów cen i produktywności, 2. czynniki idiosynkratyczne wynikające z niepełnej integracji na rynku dóbr i rynku produktów. Otrzymane wyniki wskazują na istotny wpływ obydwu klas czynników, co potwierdza późniejszy artykuł Ortegi(2003) oparty na zbliżonej metodologii, ale obejmujący dłuższy horyzont czasowy. Koncepcja ta jest rozwijana także w pracy Angeloni & Ehrmann (2003), w ramach której analizowane są dynamiki cen i kosztów na przestrzeni , na poziomie krajów i sektorów. Autorzy wskazują tu, że różnice w stopach inflacji między krajami strefy euro są trwalsze niż między regionami w Stanach Zjednoczonych. Jednocześnie różnic między krajowymi stopami inflacji nie można w zadowalający sposób tłumaczyć różnicami w przyzwyczajeniach konsumpcyjnych w ramach poszczególnych krajów. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 51

64 2.3. Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro Dyspersja stóp inflacji Drugim istotnym problemem, któremu poświęca się dużo uwagi w literaturze przedmiotu jest problem zróżnicowania stóp inflacji w czasie i ich inercji. Pośrednio zagadnienie to związane jest z analizowanym wcześniej problemem konwergencji cen. Rosnące w czasie różnice w stopach inflacji w ramach tej samej grupy krajów mogłyby stanowić przesłankę na rzecz dywergencji cen w strefie euro. Przestrzenne zróżnicowanie krajowych stóp inflacji stopniowo zmniejszało się w okresie tworzenia UGW i ustabilizowała się wraz z wprowadzeniem euro. Od tamtej pory, z wyjątkiem krótkotrwałego wzrostu w latach , utrzymuje się na stałym poziomie, zbliżonym do obserwowanego w Stanach Zjednoczonych. Zasadnicza różnica między strefą euro a Stanami Zjednoczonymi polega jednak na tym, że w Europie dyspersja stóp inflacji odznacza się dużym stopniem inercji. Engel & Rogers (2004) analizują ceny względne 139 produktów w 18 miastach w strefie euro i 7 poza nią w latach Wynik tych badań prowadzi do konstatacji, że stopień dyspersji cen nie uległ zmniejszeniu po wpływem wprowadzenia wspólnej waluty. Jednocześnie różnice te uległy znacznemu zmniejszeniu na początku lat 90 wraz z wprowadzeniem wspólnego rynku. Allington et al. (2005) przy pomocy danych na poziomie krajów dla 115 dóbr będących przedmiotem wymiany handlowej pokazują, że o ile w przypadku krajów strefy euro po 1999 stopień dyspersji nie uległ zmianie, w przypadku krajów poza nią uległ istotnemu zmniejszeniu, dotyczyło to dóbr sektora otwartego, które w największym stopniu są przedmiotem wymiany handlowej. Jednocześnie Allington et al. (2005) dowodzi, że zrównanie cen szybciej postępowało w krajach peryferyjnych niż w krajach bloku DM, co tłumaczyć można z jednej strony konwergencją poziomu cen lub faktem, że ryzyko kursowe stanowiło istotny czynnik warunkujący zmiany poziomu cen. 12 Ostatnie dziewięć lat pokazuje, że zmiany cen względnych odbyły się na większą skalę i z większą częstotliwością niż zakładano. Z tego powodu obawy o to, że wprowadzenie euro opóźni proces dostosowania cen nie sprawdziły się. W szczególności gospodarka niemiecka dogoniła średnią strefy euro po stracie konkurencyjności związanej z unifikacją. Trwałe zróżnicowanie stóp inflacji budzi niepokój związany z niedopasowaniem polityki popytowej na poziomie kraju lub sztywnościami strukturalnymi (kraje mają już relatywnie złą pozycję konkurencyjną i następuje jej dalsze pogorszenie). W tym przypadku zwraca się uwagę na problem elastyczności instytucji. Angeloni et al. (2006) analizują wpływ euro na stopy inflacji i mechanizm ustalania cen. Na podstawie danych kwartalnych za lata obejmujących sześć krajów(hiszpanię, Niemcy, Francję, Belgię, Austrię i Włochy), że euro nie wywarło bezpośredniego efektu ani na stopy inflacji ani na mechanizm ustalania cen. 13 Angeloni et al. (2006) wskazują także, że na przełomie 2001/2002 częstotliwości dostosowań cen detalicznych wzrosły istotnie, choć przejściowo, a wielkość dostosowań spadła. Jednocześnie znajdują potwierdzenie spadku inercji procesów inflacyjnych od połowy 1990, co może być wynikiem 12 W przypadku bloku DM ryzyko kursowe było znacznie ograniczone. 13 To znaczy, nie znajdują przesłanek na rzecz występowania załamania strukturalnego w 1999 roku. 52 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

65 2.3. Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro zmiany oczekiwań inflacyjnych gospodarstw domowych i przedsiębiorstw w związku z oczekiwanym przyjęciem euro Długookresowe skutki wprowadzenia euro Implikacje dla rynku produktów Wprowadzenia euro, poprzez wpływ w krótkim i średnim okresie na wymianę handlową, bezpośrednie inwestycje zagraniczne oraz stabilność cen oddziaływać będzie na trzy główne cechy rynku produktów: konkurencyjność, zachowanie przedsiębiorstw oraz w długim okresie organizację i przestrzenną koncentrację przemysłu. Jak już pokazano w poprzednim rozdziale, wprowadzenie euro postrzegane jest jako kontynuacja procesu integracji europejskiej, w szczególności wprowadzenia wspólnego rynku. Z tej perspektywy oszacowanie bezpośredniego wpływu wprowadzenia euro na zmienne takie, jak wymiana handlowa czy poziom i tempo wzrostu produktu jest niezmiernie trudne. W rzeczywistości bowiem implementacja zasad jednolitego rynku i wspólnej waluty mogły mieć niekiedy przeciwny wpływ na poszczególne zmienne (por. Tablica 2.1). Tablica 2.1: Ekonomiczne skutki wprowadzenia Jednolitego Rynku euro dla rynku produktów UE. Efekty krótkookresowe: wzrost konkurencji Efekty średniookresowe: zmiana strategii produkcyjnej firm Efekty długookresowe: zmiany w strukturze produkcji Efekty krótkookresowe: wzrost konkurencji Efekty średniookresowe: zmiana strategii produkcyjnej firm Efekty długookresowe: zmiany w strukturze produkcji Zniesienie barier aktywności gospodarczej w UE Handel, BIZ Wejście na rynek Konkurencja w ramach klasy produktów Efektywność alokacji zasobów Zyski krańcowe Dywersyfikacja w ramach sektorów Wielonarodowość Efektywność produkcji Zyski krańcowe Koncentracja przemysłu na poziomie krajów Przestrzenna koncentracja przemysłu? Handel wewnątrzgałęziowy Handel międzygałęziowy Wzrost przejrzystości cenowej - związany z euro Konkurencja między klasami produktów Segmentacja rynku Efektywność alokacji zasobów Zyski krańcowe Siła rynkowa Dywersyfikacja w ramach sektorów Dywersyfikacja produktów Siła rynkowa Zyski krańcowe Handel między- gałęziowy Źródło: EC (2005). 14 Polemikę zprzyjętąprzezangeloni et al.(2006) metodą analizypodejmujedickens (2006). Wskazujeon, żeto nie częstotliwości zmian cen mają znaczenie, ale przede wszystkim proces w wyniku którego te zmiany występują. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 53

66 2.3. Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro Krótki horyzont w ramach którego oceniane mogą być skutki wprowadzenia euro nie pozwala na jednoznaczne oceny jego wpływu na strukturę gospodarek. Można jednak obserwować długookresowe skutki procesu integracji gospodarczej. Veugelers et al. (2001) wskazuje, że przeciętna koncentracja przemysłu nie uległa istotnym zmianom na przestrzeni tego okresu, choć wzrosła nieznacznie w latach Podejście to abstrahuje jednak od różnic w tendencjach rozwojowych w poszczególnych sektorach. Inne analizy (por. EC (2004)) wskazują, że wysoce skoncentrowane sektory doświadczyły stosunkowo ostrego spadku koncentracji. Prace empiryczne podejmujące problem wpływu wspólnej waluty na pozycję konkurencyjną strefy euro są stosunkowo rzadkie. Gasiorek (2004) badał efekty wzrostu przejrzystości cen związanych z wprowadzeniem euro. Analiza przeprowadzana jest przy założeniu, że skutki wprowadzenia euro odczuwalne będą przede wszystkim dla konsumentów, ponieważ producenci europejscy, zwłaszcza ci najwięksi dysponują informacjami na temat poziomu cen w różnych krajach Unii. Wzrost świadomości różnic cenowych prowadzi do arbitrażu cenowego i utrudnia segmentację rynku. Symulacje prowadzone przy pomocy modelu CGE pokazują, ze euro powinno prowadzić do wzrostu produkcji, niższych narzutów w większości sektorów produkcyjnych. Jednocześnie efekt ten będzie najbardziej widoczny w krajach o najniższe pozycji konkurencyjnej (odznaczających się dużym stopniem dywersyfikacji i koncentracji). W dyskusjach teoretycznych, wskazuje się jednak, że w dłuższym okresie wzrost konkurencji na rynku nie musi przełożyć sie na konkurencyjność strefy euro (por. EC (2004)). Stanie się tak wtedy, gdy wzmożona konkurencja uruchomi działania protekcjonistyczne poszczególnych państw w stosunku do sektorów wschodzących, lub odznaczających się wysokimi barierami wejścia. Problem ten rozważany jest głównie na płaszczyźnie teoretycznej. Spośród autorów, których prace odegrały największą rolę w formułowaniu teoretycznych podstaw argumentów na rzecz protekcjonizmu, wymienić należy Brandera, Spencera i Krugmana. Implikacje dla rynku pracy Podobnie, jak w przypadku rynku produktów, zmiany na rynku pracy będą miały charakter postępujący, a ich rezultaty widoczne będą dopiero w długim okresie. Z perspektywy ekonomicznych skutków wprowadzenia euro, zasadnicza różnica między tymi dwoma rynkami polegać będzie na tym, że zmiany na rynku będą w znacznej mierze indukowane zmianami na rynku dóbr. Przed 1999 rokiem oczekiwano, że skuteczne funkcjonowanie Unii Gospodarczej i Walutowej będzie wymagać bardziej elastycznych rynków pracy, tak by mogły one w większym stopniu stanowić kanał absorpcji asymetrycznych szoków. Nie było jednak jasne, czy implementacja idei wspólnego rynku, w szczególności wzrost konkurencji na rynku produktów faktycznie przyczyni się do przyspieszenia czy opóźnienia reform rynku pracy. Problem ten podejmują w swojej pracy empirycznej Duval & Elmeskov (2006). Na podstawie danych zebranych w ramach OECD Job strategy, Duval & Elmeskov (2006) zauważają, że przeciętnie intensywność reform strukturalnych na przestrzeni była wyższa w strefie euro niż w pozostałych krajach OECD, w szczególności dotyczyło to najbiedniejszych gospodarek UGW. Reformy te były tam głębsze, choć nie zawsze odpowiadały potrzebom implikowanym przez wspólną walutę. W rzeczywistości nie ma jednoznacznych dowodów na to, 54 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

67 2.3. Konsekwencje wspólnej waluty z perspektywy strefy euro że czynnikiem stymulującym reformy rynku pracy była perspektywa wprowadzenia wspólnej waluty. 15 Co więcej, wydaje się, że wraz z wprowadzeniem euro intensywność tych reform spadła w porównaniu do okresu Warto podkreślić, że w przypadku krajów pozostających poza UGW nie zaobserwowano takiego spowolnienia. Argumentów na rzecz występowania dodatniej zależności przyczynowo-skutkowej między oczekiwanym wprowadzeniem euro (przyczyna) a wdrożeniem reform rynku pracy (skutek) dostarczają między innymi Bertola& Boeri(2004). Analizują oni szereg reform przeprowadzonych w Europie na płaszczyźnie ochrony zatrudnienia i zasiłków dla bezrobotnych. Wskazują oni na przyspieszenie reform w połowie lat dziewięćdziesiątych, w szczególności w krajach strefy euro w stosunku do zasiłków dla bezrobotnych. Taki wynik zgodny jest z argumentacją Blanchard& Giavazzi (2003), którzy dowodzą, że deregulacja rynku produktów i wzmocniona konkurencja zmniejszą dostępne renty i wraz z nimi chęć pracowników do ich podziału. To z kolei doprowadzi do osłabienia pozycji związków zawodowych, zmniejszając siłę insiderów i tym samym prowadząc do deregulacji rynku pracy. Z drugiej strony, Bentolila& Saint-Paul(2002) argumentują, że utrata autonomii w zakresie polityki monetarnej obniża inicjatywę do podejmowania reform o dużym zasięgu. Do podobnej konkluzji dochodzi także Nickell (2006). Ostatecznie Nickell (2006) zauważa, że reformy rynku pracy są stosunków trudne do realizacji głównie dlatego, że leżą w gestii władz krajowych. Jest jednocześnie wiele możliwości żeby podejmować działania cieszące się poparciem społecznym, które jednak pogorszą sytuację na rynku pracy w dłuższym okresie. Na podstawie wyników przytaczanych powyżej, nie można co prawda stwierdzić, że wspólna waluta przyczyniła się do spowolnienia reform strukturalnych. Gdyby jednak w późniejszym okresie taką tendencję można było zaobserwować, byłby to istotny argument na rzecz wprowadzenia przynajmniej częściowej koordynacji polityki rynku pracy w ramach strefy euro. Dotychczasowy brak takiej koordynacji można tłumaczyć tym, że kraje członkowskie UGW charakteryzują się różnymi warunkami początkowymi i tym samym różnymi potrzebami, w kategoriach strukturalnych uwarunkowań rynku pracy. Z tego względu nawet zbliżone reformy mogą prowadzić do zupełnie innych skutków dla podaży i popytu w poszczególnych krajach. 15 Duval & Elmeskov (2006) wskazują inne czynniki, które mogły mieć wpływ na kształt i tempo realizacji reform rynku pracy, między innymi: wielkość gospodarki, stan finansów publicznych, epizody niskiego wzrostu gospodarczego i wysokiego bezrobocia. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 55

68 2.4. Doświadczenia krajów pozostających poza strefą euro 2.4 Doświadczenia krajów pozostających poza strefą euro Dla dwunastu krajów, w tym Polski, 16 wejście do Unii Europejskiej stanowi kolejny krok w integracji europejskiej, przybliżający je do strefy euro. Spośród nowych krajów członkowskich UE do strefy euro dołączyły dotąd Cypr, Malta i Słowenia, a większość z pozostałych dziewięciu krajów ogłosiła już planowane daty przyjęcia wspólnej waluty (por. Tablica 2.2). Tablica 2.2: Terminy wprowadzenia euro w dwunastu nowych krajach członkowskich Unii Europejskiej. ERM II Strefa euro Bułgaria brak deklaracji brak deklaracji Cypr maj Czechy brak deklaracji 2012 (2019) Estonia czerwiec Litwa czerwiec Łotwa maj Malta maj Polska brak deklaracji brak deklaracji Rumunia brak deklaracji 2014 Słowacja listopad Słowenia czerwiec Węgry brak deklaracji brak deklaracji Źródło: Opracowanie własne. Mimo, że nowe kraje członkowskie (dalej NMS) są w długim okresie zobligowane do wejścia do strefy euro, zarówno termin podjęcia stosownej decyzji, jak i sposób jej realizacji pozostają w gestii władz indywidualnych krajów. Jak pokazuje przykład Szwecji, jednego z trzech państw UE15, który pozostaje poza strefą euro, pomimo zobowiązania do przyjęcia wspólnej waluty,możliwe jest odkładanietejdecyzji wczasie. 17 Z formalnegopunktuwidzenia Szwecja znajduje się zatem w takim samym położeniu, w jakim są nowe kraje członkowskie. Inaczej rzecz się ma z Wielką Brytanią i Danią, które korzystają z klauzuli opt-out umożliwiającej im indywidualne podjęcie decyzji o ewentualnym członkostwie. 18 Wielka Brytania i Dania, mimo znacznych podobieństw do krajów strefy euro w sferze realnej gospodarki i możliwości spełnienia nominalnych kryteriów konwergencji, do dnia dzisiejszego nie zrezygnowały z autonomii w zakresie polityki monetarnej Mowa tu o krajach, które przystąpiły do UE w 2004 i 2007 roku: Bułgarii, Czechach, Cyprze, Estonii, Litwie, Łotwie, Malcie, Polsce, Rumunii, Słowacji, Słowenii oraz Węgrzech. 17 Szwecja utrzymuje płynny kurs swojej waluty i nie uczestniczy w mechanizmie kursowym ERM II. W praktyce nie spełnia więc jednego z czterech nominalnych kryteriów konwergencji, co umożliwia jej pozostawanie poza euro, mimo zachowania wysokiej zbieżności realnej z krajami tej strefy. 18 Szwecja, która przystąpiła do Unii Europejskiej w 1995 roku, nie brała udziału w pracach nad traktatem z Maastricht, w związku z tym nie mogła skorzystać z klauzuli opt-out. 19 Warto zauważyć, że spośród walut trzech wymienionych państw UE15 państw, tylko korona duńska należy do ERM II. 56 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

69 2.4. Doświadczenia krajów pozostających poza strefą euro Wielka Brytania, Dania i Szwecja - wspólne argumenty przeciwko euro Brak decyzji o przystąpieniu do strefy euro ze strony Wielkiej Brytanii, Danii i Szwecji interpretować można na dwa sposoby. Po pierwsze, może on być wyrazem jednoznacznej niechęci do przystąpienia do strefy euro. Uzasadnienia takiego stanowiska, należy doszukiwać się w negatywnym bilansie zysków i strat (nie tylko ekonomicznych, ale i politycznych) związanych z pełnym członkostwem w UGW z perspektywy trzech krajów pozostających poza strefą euro. Z drugiej strony, niechęć do wprowadzenia wspólnej waluty może być związana z niepewnością co do przyszłości strefy euro i jej ekonomicznymi skutkami. Drugi argument wydaje się dominować zarówno w dyskusjach politycznych, jak i gospodarczych. W 2003 roku rząd Wielkiej Brytanii wstrzymał sie z podjęciem decyzji o wprowadzeniu euro, uzasadniając swoją decyzję brakiem pełnej konwergencji gospodarki Wielkiej Brytanii ze strefą euro i jednoznacznego przekonania o korzyściach związanych z przyjęciem wspólnej waluty(por. HMTreasury(2003)). Jednocześnie referenda poświęcone przystąpieniu do strefy euro przeprowadzone w Danii i Szwecji dały negatywne rezultaty. Mimo, że decyzja o pozostaniu poza strefą euro w przypadku Wielkiej Brytanii, Danii i Szwecji wynikała w dużej mierze ze względów politycznych, wskazać można kilka wspólnych dla tych krajów przyczyn. Po pierwsze, wprowadzeniu wspólnej waluty towarzyszyła znaczna niepewność odnośnie konsekwencji makroekonomicznych tego przedsięwzięcia. Jak wykazano w poprzednim rozdziale, w początkowym okresie dyskusji nad utworzeniem unii monetarnej szczególną wagę przywiązywano do spełnienia warunków Optymalnego Obszaru Walutowego. Obserwowane wówczas odchylenia od warunków OOW rodziły obawy, że przynajmniej w chwili utworzenia bilans zysków i strat związanych z przystąpieniem do strefy euro będzie negatywny. Jednocześnie, aż do końca 1998 roku nieznana była liczba krajów, które faktycznie wejdą do strefy euro, przy czym w połowie lat dziewięćdziesiątych oczekiwano, że ich liczba będzie zdecydowanie mniejsza od faktycznej. Argumenty te przemawiały na korzyść choćby przejściowego pozostania poza strefą euro, do czasu gdy oceny ekonomicznych skutków tego przedsięwzięcia dokonane będą w oparciu o szerszy zbiór informacji. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 57

70 2.4. Doświadczenia krajów pozostających poza strefą euro RAMKA 2.5 Pięć testów konwergencji w Wielkiej Brytanii. W kompleksowej analizie gospodarki brytyjskiej poświęconej ocenie ekonomicznych skutków przystąpienia do strefy euro, rząd Wielkiej Brytanii rozszerzył kryteria gospodarcze, których spełnienie ma być warunkiem decydującym o ewentualnym przystąpieniu w przyszłości do strefy euro. Pięć tak zwanych testów gospodarczych sformułowano w postaci następujących pytań: 1. Czy cykle koniunkturalne i struktury gospodarcze Wielkiej Brytanii i państw strefy euro są na tyle zsynchronizowane i kompatybilne, aby gospodarki brytyjska oraz pozostałych członków strefy euro mogły funkcjonować bez zakłóceń, przy ujednoliconych stopach procentowych? 2. Czy rynek strefy euro i gospodarka brytyjska charakteryzują się wystarczającą elastycznością, aby sprostać ewentualnym wpływom destabilizacyjnym? 3. Czy przystąpienie do strefy euro stworzy lepsze warunki do podejmowania długookresowych decyzji dotyczących inwestowania w Wielkiej Brytanii? 4. Jaki skutek będzie miało przystąpienie Wielkiej Brytanii do strefy euro dla pozycji konkurencyjnej brytyjskiego sektora usług finansowych? 5. Czy przystąpienie do strefy euro przyczyni się do szybszego wzrostu gospodarczego, stabilizacji oraz zwiększenia stałego zatrudnienia w Wielkiej Brytanii? W ocenie brytyjskiego rządu, w czerwcu 2003 r. gospodarka tego kraju nie spełniała czterech z pięciu powyższych testów: kryterium elastyczności, inwestycji, usług finansowych oraz rynku pracy. W ten sposób podjęcie decyzji o przyjęciu wspólnej waluty zostało na razie odsunięte. W celu zapewnienia trwałej i zrównoważonej konwergencji gospodarek Wielkiej Brytanii i państw strefy euro rząd brytyjski zapowiedział wprowadzenie daleko idących reform, głównie w zakresie polityki pieniężnej. Po drugie, bilans zysków i strat w dużej mierze zależy od specyficznych cech poszczególnych gospodarek i ich podatności na idiosynkratyczne szoki. W sytuacji rezygnacji z autonomii w zakresie polityki pieniężnej, zakres narzędzi polityki stabilizacyjnej ulegał znacznemu ograniczeniu. Z tego względu, po wejściu kraju do strefy euro istotne było z jednej strony prawdopodobieństwo wystąpienia asymetrycznego szoku, a z drugiej strony możliwość absorpcji przez dotkniętą nim gospodarkę. Nie bez znaczenia pozostawało także to, w jakim stopniu pozostałe kraje strefy euro będą w stanie te szoki zakomodować. Z perspektywy Wielkiej Brytanii oraz Szwecji własne gospodarki nie były dostatecznie przygotowane (por. HMTreasury (2003)). Interesujący wydaje się przypadek Danii, która nie tylko uczestniczy w systemie ERM II, ale także dostosowuje się do polityki monetarnej strefy euro. Tym samym nie prowadzi autonomicznej polityki monetarnej mimo pozostawania poza strefą euro. Trzecim czynnikiem, który w przypadku trzech omawianych tu krajów stanowił istotny problem na drodze do euro był znaczący brak poparcia społecznego. Wydaje się, że jednym z głównych argumentów o charakterze ekonomicznym, który wpływał na negatywny stosunek społeczeństwa do euro było spowolnienie aktywności gospodarczej w Europie w latach Państwa strefy euro wykazywały bardzo niski lub nawet ujemny wzrost gospodarczy. 58 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

71 2.4. Doświadczenia krajów pozostających poza strefą euro RAMKA 2.6 Wyniki referendum w sprawie przyjęcia euro w Danii i Szwecji. W latach 2000 i 2003 przeprowadzono odpowiednio w Danii i Szwecji referendum w sprawie przystąpienia do strefy euro. W obydwu przypadkach wyniki były zdecydowanie negatywne, co doprowadziło do rezygnacji z wprowadzenia wspólnej waluty. W referendum w sprawie przyjęcia wspólnej waluty, które odbyło się w Danii w 2000 r., większość społeczeństwa (ponad 53 proc.) opowiedziała się za pozostaniem poza strefą euro, przy blisko 90 proc. frekwencji. W debacie politycznej, jednym z głównych argumentów przemawiających za pozostaniem poza euro było przeświadczenie o niestabilności UGW. Podkreślano także, że gospodarka duńska w wielu kwestiach jest niezależna od strefy euro. Do najważniejszych partnerów handlowych Danii zaliczają się Niemcy, których udział w wymianie handlowej wynosi odpowiednio 17 proc. i 23 proc. eksportu i importu, Szwecja - 12 proc. eksportu i 11 proc. importu, Wielka Brytania - 8 proc. eksportu i 9 proc. importu. Zatem można zauważyć, że w znacznej części handel Danii powiązany jest ze Szwecją i Wielką Brytanią, a więc z krajami, które posiadają własną walutę, co sprawia, iż przystąpienie do strefy euro niewiele zmieni w zakresie eliminacji ryzyka kursowego. Podobnie, wynik przeprowadzonego w Szwecji trzy lata później referendum zdecydował o utrzymaniu szwedzkiej korony. Ponad 56 proc. głosujących sprzeciwiło się przyjęciu euro, przy ponad 80 proc. frekwencji. Jednocześnie podkreślano fakt, że niektóre z państw strefy euro nie spełniały wówczas warunków makroekonomicznych będących wynikiem porozumień zawieranych w ramach strefy euro. Na przykład, w 2002 roku Francja i Niemcy, największe gospodarki strefy euro, nie dotrzymały warunków narzuconych przez Pakt Stabilności i Wzrostu, który przewiduje sankcje za przekroczenie trzyprocentowego limitu deficytu budżetowego w stosunku do PKB. RAMKA 2.7 Potencjalne efekty wprowadzenia euro w Wlk. Brytanii i Szwecji. Badania empiryczne dotyczące potencjalnego wpływu wprowadzenia wspólnej waluty na poziom oraz dynamikę produktu dla krajów spoza strefy euro są stosunkowo rzadkie. Pesaran et al. (2005) analizują potencjalne skutki wejścia Wielkiej Brytanii i Szwecji do strefy euro w 1999 roku w oparciu o globalny model wektorowej autoregresji (GVAR). 20 Otrzymane wyniki wskazują, że wejście Wielkiej Brytanii do strefy euro (przy kursie walutowym usztywnionym na poziomie z czwartego kwartału 1998 doprowadziłoby do krótkookresowego spadku produktu Wielkiej Brytanii, choć w dłuższym okresie miałoby pozytywny wpływ na jego poziom. Efekty te byłyby jednak stosunkowo małe. Większe pozytywne efekty dla Wielkiej Brytanii odnotowuje się w przypadku, gdy usztywnienia nominalnego kursu dokonuje sie przy jego wyższym poziomie (występuje deprecjacja). Jednocześnie dla strefy euro wejście Wielkiej Brytanii miałoby negatywne skutki przejawiające się spadkiem produktu i wzrostem inflacji, choć efekty te również byłyby niewielkie. Barr et al. (2003), szacuje, że wpływ przystąpienia do strefy euro na PKB Wielkiej Brytanii, Szwecji i Danii waha się między 6 a 7 punktów procentowych. Analiza jest przeprowadzona przy założeniu, że wprowadzenie euro oddziałuje na produkt przez wymianę handlową. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 59

72 2.4. Doświadczenia krajów pozostających poza strefą euro Poza strefą euro - kraje Europy Zachodniej a kraje NMS Przyjmując za kryterium stopień konwergencji realnej gospodarek UGW, dziesięć państw pozostających poza strefą euro podzielić można na dwie grupy. Pierwsza grupa obejmuje Wielką Brytanię, Danię i Szwecję. Co prawda, występują między nimi istotne różnice o charakterze instytucjonalnym(instytucje rynku pracy) oraz gospodarczym(m.in. system finansów publicznych), ale na tle innych krajów unii europejskiej odznaczają się one relatywnie dużym podobieństwem do strefy euro (w stosunku do innych krajów pozostających poza strefą euro i tzw. "peryferyjnych gospodarek"unii obejmujących między innymi Portugalię, Hiszpanię, Grecję i Włochy). Do drugiej grupy zaliczyć można kraje NMS, które na wielu płaszczyznach dzieli od krajów strefy euro jeszcze znaczny dystans. Co prawda, od początku lat dziewięćdziesiątych, kraje NMS przeszły proces głębokich przeobrażeń gospodarczych i instytucjonalnych, które przybliżyły je do spełnienia nominalnych kryteriów zbieżności. Nie zmienia to jednak faktu, że pod względem konwergencji realnej, a także sposobu prowadzenia polityki gospodarczej między nowymi krajami członkowskimi a krajami strefy euro wciąż występują istotne różnice. W szczególności dotyczy to poziomu produktu per capita oraz sektorowej struktury produkcji i zatrudnienia. Jednocześnie należy podkreślić, że grupa krajów NMS charakteryzuje się dużym wewnętrznym zróżnicowaniem. W okresie doganiania gospodarek strefy euro przez NMS, który rozpoczął się na początku lat dziewięćdziesiątych i był szczególnie silny na przestrzeni ostatnich dziewięciu lat (por.angeloni et al. (2005))nastąpiło znaczące zbliżenie cykli koniunkturalnych. 21 W rezultacie kraje NMS wydają się być mniej podatne na asymetryczne szoki w porównaniu do pierwszej dekady lat dziewięćdziesiątych. Na przykład, Fidrmuc & Korhonen (2005) dowodzą, że Polska, Węgry i Słowenia odznaczają się wysokim stopniem korelacji cyklu koniunkturalnego z centralnymi krajami strefy euro, bez względu na przyjętą metodę, a Czechy wykazują cechy zbliżone do krajów peryferyjnych (Europy Południowo-Zachodniej). Przemianom tym towarzyszyła konwergencja legislacyjna, w szczególności w zakresie regulacji polityki monetarnej. W latach dziewięćdziesiątych XX większość krajów przeprowadziła reformy mające na celu zapewnienie niezależności banku centralnego oraz zbliżenie celów i narzędzi wykorzystywanych w polityce monetarnej do rekomendacji Europejskiego Banku Centralnego. W kontekście postępującej integracji gospodarczej NMS ze strefą euro i przygotowaniami do wprowadzenia wspólnej waluty, nasuwa sie pytanie w jakim stopniu, jeśli w ogóle, nowe kraje członkowskie mogą korzystać z doświadczeń Wielkiej Brytanii, Danii oraz Szwecji, które nie zdecydowały sie na wejście do strefy euro. Można oczekiwać, że pytania takie padać będą w debatach publicznych poprzedzających ewentualne przyjęcie wspólnej waluty. Wydaje się, że zakres użyteczności doświadczeń trzech krajów Europy Zachodniej jest jednak ograniczony ze względu na różnice w poziomie rozwoju i strukturze produkcji między nimi 21 W przypadku krajóweuropy Środkowej i Wschodniej krótkość szeregów czasowych istotnie ogranicza możliwość oceny w jakim stopniu cykle koniunkturalne tych krajów zbliżyły sie do cyklu obserwowanego w obszarze wspólnej waluty. Można jednak zauważyć, że od 2000 roku fluktuacje produktu w nowych krajach członkowskich są w coraz większym stopniu tłumaczone zmianami popytu zewnętrznego krajów strefy euro. 60 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

73 2.5. Przystąpienie do strefy euro z perspektywy Polski a gospodarkami NMS. Ze względu na te różnice, wyzwania i problemy przed jakimi stoją kraje NMS w rzeczywistości nie występują w przypadku Wielkiej Brytanii, Danii ani Szwecji. W tym kontekście, jednym z najczęściej wskazywanych problemów krajów NMS jest ewentualna sprzeczność między konwergencją nominalną a realną. Stawia się tu pytanie, czy dążenie do jak najszybszego spełnienia kryteriów konwergencji z Maastricht nie będzie miało negatywnego wpływu na szybkość realnego doganiania strefy euro. Jednocześnie warto podkreślić, że w przypadku Wielkiej Brytanii, Danii czy Szwecji o rezygnacji z wprowadzenia wspólnej waluty decydują inne czynniki niż te, które zostały zawarte w kryteriach konwergencji. Korzyści i straty ekonomiczne wynikające z członkostwa w strefie euro są w istocie trudne do oszacowania, w szczególności dotyczy to rozgraniczenia efektów związanych z wprowadzeniem wspólnej waluty od efektów jednolitego rynku. Co więcej, skutki wprowadzenia wspólnej waluty zależą także od wielkości obszaru (liczby krajów) strefy euro oraz ich specyfiki. Można stawiać pytanie, czy pozostawanie poza strefą euro pozostanie w długim okresie zgodne z ideą integracji gospodarczej w Unii Europejskiej. Zgodnie z prowadzoną w poprzednich częściach rozdziału dyskusją, osiągnięcie wysokiego poziomu konwergencji realnej stanowi podstawowy warunek stabilnego (względnie odpornego na asymetryczne szoki) wzrostu po przystąpieniu do wspólnego obszaru walutowego. Rozważane dotąd przypadki pozwalają jednak na wyodrębnienie dwóch odmiennych postaw względem konwergencji realnej. Z jednej strony, wskazać można kraje które przystąpiły do strefy euro pomimo znaczących różnic w poziomie rozwoju i strukturze gospodarki. Z drugiej strony, kraje takie jak Wielka Brytania, Dania czy Szwecja, których gospodarki odznaczają się większym stopniem zbieżności do strefy euro, postrzegają je jako niewystarczające. 2.5 Przystąpienie do strefy euro z perspektywy Polski Przedstawione w poprzedniej części rozdziału wyniki badań empirycznych dotyczące wprowadzenia wspólnej waluty prowadzą do czterech konstatacji. Po pierwsze, doświadczenia krajów strefy euro wskazują, że integracja w ramach UGW niesie ze sobą liczne krótkookresowe korzyści ekonomiczne. Korzyści te odnoszą się przede wszystkim do poziomu produktu (inwestycji i wymiany handlowej) per capita. Po drugie, podobne korzyści odczuwane są także przez kraje silnie gospodarczo związane ze strefą euro (Wielka Brytania, Dania, Szwecja), ale pozostają poza jej obrębem. Jednak w tym przypadku ich skala wydaje się mniejsza. Po trzecie, istnieje szereg argumentów uzasadniających pozytywne, długookresowe skutki uczestniczenia w strefie euro, choć ich realizacja w znacznej mierze zależy od przeprowadzenia reform zwiększających elastyczność rynku dóbr i czynników produkcji. Ostatecznie, koszty przystąpienia do strefy euro związane są przede wszystkim z utratą autonomii w zakresie prowadzenia polityki monetarnej, a ich wielkość zależy od specyficznych cech poszczególnych gospodarek przystępujących do euro Kryteria oceny potencjalnych kosztów związanych z przystąpieniem do strefy euro nowego kraju różnią się od kryteriów przyjmowanych w stosunku do grupy krajów, które zaczynały budować wspólny obszar walutowy. W pierwszym przypadku, kraj ubiegający się o przyjęcie do strefy euro jest z nią zazwyczaj słabiej powiązany gospodarczo i odznacza się innym (niższym) poziomem rozwoju. To sprawia, że zarówno w okresie przedakcesyjnym (ERM II), jak i po przyjęciu wspólnej waluty będzie on narażony na większe ryzyko wystąpienia asymetrycznych szoków i w większym stopniu odczuje ich negatywne konsekwencje. Koszty związane z wystąpieniem negatywnego asymetrycznego Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 61

74 2.5. Przystąpienie do strefy euro z perspektywy Polski W przypadku Polski potencjalne zagrożenia związane są z występowaniem dwóch czynników: rozbieżności w sferze realnej gospodarek (niepełna realna konwergencja) oraz brakiem spójności polityki makroekonomicznej na poziomie kraju (ang. policy mix). Należy podkreślić, że działanie obydwu czynników nie ogranicza się wyłącznie do okresu przedakcesyjnego (określenia czasu i sposobu wejścia do strefy euro), ale i skutków ekonomicznych pierwszych lat funkcjonowania wspólnej waluty. Koszty wynikające z rezygnacji z polityki monetarnej są trudne do oszacowania. Z jednej strony bowiem rezygnacja z niezależnej polityki monetarnej stwarza ryzyko, że wspólna polityka będzie nieoptymalna dla gospodarki polskiej. Może tak się zdarzyć albo na skutek wystąpienia szoków asymetrycznych, albo różnic w mechanizmach transmisji impulsów monetarnych. Z drugiej strony, jak pokazują Bukowski (2008) impulsy monetarne (w przeciwieństwie do fiskalnych) wywierały istotny wpływ na rynek pracy w Polsce na przestrzeni ostatniej dekady, przy czym w latach był to wpływ negatywny. Formalnie, ryzyko poniesienia przez gospodarkę znacznych kosztów ekonomicznych w związku z jej przystąpieniem do strefy euro oceniane jest na podstawie kryteriów konwergencji z Maastricht (por. Ramka 2.8). Ich spełnienie wymaga podjęcia wcześniejszych działań po stronie polityki makroekonomicznej i nie gwarantuje dodatniego bilansu zysków i strat z wprowadzenia wspólnej waluty. Zaprezentowana poniżej analiza perspektyw przystąpienia do strefy euro obejmuje dwa problemy: obecny stan przygotowań Polski oraz zagrożenia stojące na drodze do euro Stan przygotowań do wprowadzenia euro Ostatnie kilkanaście lat było okresem szybkiego zmniejszania dystansu dzielącego gospodarkę polską od krajów strefy euro, czego przejawem było między innymi zmniejszenie różnicy w poziomie dochodu przypadającego na jednego mieszkańca w stosunku do krajów strefy euro, związana z tym zmiana struktury produktu i zatrudnienia, 23 czy też wzrost udziału wymiany handlowej z krajami Unii Europejskiej. Nie ulega wątpliwości, że w Polsce na przestrzeni ostatnich 10 lat obserwowany był proces doganiania krajów strefy euro, choć nie doprowadził on dotąd do pełnej konwergencji. W tym okresie produkt PKB per capita wzrósł względem średniej wielkości obserwowanej w strefie euro z 41 do 50 procent. 24 Analizę stanu przygotowań do wprowadzenia euro podzielono na dwa bloki. W ramach pierwszego zarysowano zmiany w polityce monetarnej i fiskalnej na drodze do euro oraz stopień wypełnienia przez Polskę kryteriów konwergencji z Maastricht. W drugim bloku podjęto próbę scharakteryzowania realnej stopy procentowej, rynku pracy i rynku dóbr, jako potencjalnych kanałów absorpcji asymetrycznych szoków. szoku zależeć będą od jego rodzaju i tempa absorpcji, na które wpływ ma między innymi szybkość dostosowań cen i płac oraz polityka fiskalna. 23 W procesach tych podstawową rolęodegrał szybszyniż wkrajachstrefy euro wzrost produktywności pracy, który tłumaczyć można spadkiem zatrudnienia oraz korzystną zmianą struktury zasobu pracujących (wzrostem udziału wysoko wykwalifikowanych pracowników). 24 Jednocześnie należypodkreślić, żenaprzestrzeniostatnichdziesięciulatpolskazanotowałaniższetempowzrostu produktu od obserwowanego przeciętnie w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. 62 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

75 2.5. Przystąpienie do strefy euro z perspektywy Polski RAMKA 2.8 Kryteria konwergencji z Maastricht. Zgodnie z Traktatem ustanawiającym Wspólnotę Europejską (dalej Traktat WE) warunkami przyjęcia wspólnej waluty jest osiągnięcie trwałej konwergencji gospodarczej oraz prawnej. Gospodarcze kryteria konwergencji zawarte w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską(artykuł 104 i artykuł 121 ustęp 1) obejmują: KRYTERIUM INFLACYJNE: średnia stopa inflacji w ciągu roku poprzedzającego akcesję do strefy euro nie może być wyższa niż 1.5 punktu procentowego od poziomu wyznaczonego przez średni poziom inflacji obliczony dla trzech państw członkowskich o najbardziej stabilnych cenach w Unii Europejskiej. Stopa inflacji jest mierzona za pomocą wzrostu ostatniej dostępnej dwunastomiesięcznej średniej zharmonizowanego indeksu cen konsumpcyjnych w stosunku do poprzedniej dwunastomiesięcznej średniej. Pojęcie trzech "państw członkowskich o najbardziej stabilnych cenach"użyte dla potrzeb zdefiniowania wartości referencyjnej stosuje się używając nieważonej średniej arytmetycznej stopy inflacji w trzech krajach o najniższych stopach inflacji, przy założeniu, że stopy inflacji w tych krajach są zgodne z kryterium stabilności cen. KRYTERIUM STOPY PROCENTOWEJ: średnia nominalna długoterminowa stopa procentowa nie może być wyższa niż 2 punkty procentowe od poziomu wyznaczonego przez średni poziom odpowiednich stóp procentowych w trzech krajach o najniższej stopie inflacji w Unii Europejskiej. Stopy procentowe są mierzone w oparciu o zharmonizowane długoterminowe stopy procentowe, które zostały opracowane dla potrzeb oceny konwergencji. KRYTERIUM KURSOWE: wymaga uczestnictwa waluty danego kraju w Europejskim Mechanizmie Kursowym przez okres co najmniej 2 lat. W praktyce, dany kraj powinien przestrzegać normalnego przedziału wahań (+/- 15 proc.) swojej waluty w ramach systemu ERM II, nie może również w tym czasie dokonać samodzielnej dewaluacji własnej waluty wobec waluty innego kraju Unii Europejskiej. Może natomiast dokonać jej rewaluacji. KRYTERIUM SYTUACJI FINANSÓW PUBLICZNYCH: obejmuje dwa warunki, po pierwsze, deficyt budżetowy mierzony w roku poprzedzającym ocenę w cenach rynkowych nie przekracza 3 proc. PKB danego kraju, po drugie, dług publiczny w roku poprzedzającym ocenę nie przekracza 60 proc. PKB danego kraju. W ocenie spełnienia przez kraj członkowski powyższych kryteriów uwzględniana jest trwałość poziomu konwergencji. Wszystkie kryteria traktowane są równorzędnie i muszą zostać spełnione łącznie. Kryteria konwergencji prawnej odnoszą się do zgodności przepisów krajowych poszczególnych państw członkowskich z artykułami 108 i 109 Traktatu WE oraz ze statutem Europejskiego Systemu Banków Centralnych. Kryterium to obejmuje przede wszystkim: niezależność instytucjonalną, finansową i personalną banku centralnego; spójność celów banku centralnego z celami Europejskiego Banku Centralnego. Polityka monetarna Dążenie do integracji gospodarczej z Unią Europejska, a w dalszej perspektywie do przyjęcia wspólnej waluty, widoczne jest w polityce monetarnej prowadzonej w Polsce od połowy lat dziewięćdziesiątych. Wyrazem tych dążeń były między innymi zmiany regulacji funkcjonowania Narodowego Banku Polskiego zapewniające spójność polskich przepisów z przepisami zawartymi w traktacie z Maastricht. 25 Praktyczne skutki zmian legislacyjnych dla polityki monetarnej dotyczyły dwóch obszarów: 25 Uchwalona w 1997 roku nowa Konstytucja RP, zawiera zapisy dotyczące między innymi zasad prowadzenia polityki monetarnej (w szczególności zakazu finansowania przez NBP deficytu budżetowego). Regulacje te precyzuje uchwalona w tym samym roku ustawa o Narodowym Banku Polskim. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 63

76 2.5. Przystąpienie do strefy euro z perspektywy Polski celów polityki monetarnej (sformułowany w ramach strategii bezpośredniego celu inflacyjnego) oraz odpowiadających im instrumentów polityki monetarnej. 26 Istotną cechą wprowadzonych zmian było ich osadzenie w kontekście możliwości przystąpienia Polski do strefy euro w przyszłości. RAMKA 2.9 Polityka monetarna w Polsce w okresie transformacji. Do 1998 roku Narodowy Bank Polski starał się prowadzić politykę pieniężną, której celem pośrednim był przyrost podaży pieniądza realizowany w ramach dopuszczalnego pasma wahań kursu złotego. Strategia taka nie pozwalała w pełni realizować ani celu podaży pieniądza ani celu kursowego, ale początkowo w warunkach ograniczonych powiązań gospodarki ze światowym rynkiem finansowym, umożliwiała skuteczne prowadzenie polityki dezinflacji. Pogłębienie systemu finansowego w Polsce i wzrost jego powiązań z systemem światowym uniemożliwiały dalsze, skuteczne realizowanie takiej strategii polityki pieniężnej. Od 1999 roku NBP realizuje strategię bezpośredniego celu inflacyjnego, zgodnie z którą cele pośrednie nie występują. Bank centralny bierze pod uwagę cały dostępny zasób informacji o czynnikach, zagrażających wykonaniu przyjętego na dany rok celu inflacyjnego. Realizując ten cel, bank centralny wykorzystuje wszelkie dostępne instrumenty polityki pieniężnej. Dyskusja prowadzona w ramach polityki monetarnej koncentrowała się wokół trzech zagadnień omówionych poniżej: problemu dezinflacji i systemu kursowego poprzedzającego wejście Polski do strefy euro oraz możliwości spełnienia nominalnych kryteriów konwergencji. Polityka dezinflacji Niewątpliwym sukcesem polityki monetarnej ostatniej dekady jest stabilizacja stopy wzrostu cen, dzięki czemu Polska obecnie spełniała zarówno kryterium inflacyjne, jak i długookresowych stop inflacji. Stabilizacja tempa wzrostu cen w Polsce następowała stopniowo. W początkach stosowania strategii bezpośredniego celu inflacyjnego obserwowano znaczne problemy z określeniem mechanizmu transmisji impulsów monetarnych w gospodarce, co ograniczało możliwości jej efektywnego stosowania tej strategii. Trudności te widoczne były między innymi w latach , kiedy w wyniku zaostrzenia polityki monetarnej w odpowiedzi na blisko dwukrotnie wyższą w stosunku do założonej realizację inflacji, realne stopy procentowe kilkukrotnie przewyższyły wartości obserwowane w innych krajach regionu. Powyższy przykład wskazuje na jedno z wyzwań, przed jakimi stanąć może Polska na drodze do strefy euro, a które jest związane z brakiem koordynacji polityki monetarnej i fiskalnej. Zgodnie z interpretacją strategii bezpośredniego celu inflacyjnego stosowaną w tym okresie (por. Pietrzak et al. (2004)) władze monetarne mogły samodzielnie kontrolować inflację i tym samym zostać obarczone całkowitą odpowiedzialnością za skalę i ekonomiczne skutki tego 26 Operacje otwartego rynku pozostały podstawowym instrumentem oddziaływania NBP na system bankowy. Minimalna stopa procentowa od tych operacji (stopa referencyjna) miała wskazywać bieżący kierunek polityki monetarnej. Zapowiedziano także zbliżenie systemu rezerw obowiązkowych do obowiązujących w ESBC (w szczególności dotyczyło to ujednolicenia i obniżenia poziomu tych rezerw). 64 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

77 2.5. Przystąpienie do strefy euro z perspektywy Polski zjawiska. W istocie polityka fiskalna od 2000 roku ulegała stopniowemu rozluźnieniu. Było to jedną z przyczyn, dla których polityka antyinflacyjna stała się bardzo kosztowna. Reżym kursowy przed ERM II Drugim zagadnieniem będącym przedmiotem licznych dyskusji od połowy lat dziewięćdziesiątych jest kwestia reżymu kursowego w okresie poprzedzającym przystąpienie do strefy euro. W latach dziewięćdziesiątych rozważano różne warianty polityki kursowej. Nawet po zakończeniu procesu przejścia od sztywnego do płynnego reżymu kursu walutowego w 2000 w dyskusjach ekonomicznych prezentowano pomysły jednostronnej euroizacji złotego(por. m.in. Rostowski 2002). Ostatecznie jednak, zdecydowano sie utrzymać płynny reżym kursowy aż do chwili przystąpienia Polski do systemu ERM II. Jego wprowadzenie związane było ze zmianami w sposobie prowadzenia polityki monetarnej i narastającym deficytem na rachunku obrotów bieżących, które stwarzały zagrożenie dla stabilności kursu złotego. Dodatkowo zmiana reżymu kursowego wspomóc miała wyznaczenie parytetu, na którym złoty zostanie usztywniony względem euro. Polsce udało się tym samym uniknąć kryzysu walutowego jaki dotknął między innymi Czechy pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Stosując płynny kurs walutowy Polska nie spełnia jednak kryterium kursowego. 27 Nie wszystkie kraje, pod względem reżymu kursowego, podążyły tą sama drogą co Polska. Kraje bałtyckie pozostały przy sztywnym, bądź zbliżonym do sztywnego, reżymie kursowym do czasu wejścia do ERM II, podobnie jak Bulgaria, która deklaruje chęć utrzymania systemu izby walutowej. Warto jednak zaznaczyć, że pomimo sprostania kryterium kursowemu, wielkość stopy inflacji nie pozwala tym krajom na uczestnictwo w strefie euro. Kryterium inflacyjne Polska po raz pierwszy spełniła kryterium konwergencji w 2002 roku, a od października 2005 nieprzerwanie spełnia je do chwili obecnej. W roku Polska i Czechy były jedynymi spośród nowych krajów członkowskich pozostających poza strefą euro, które spełniały kryterium inflacji. Ze spełnieniem tego kryterium mają kłopot właściwie wszystkie kraje, które wprowadziły sztywny kurs walutowy, czego przykładem przypadek Bułgarii, Litwy, Łotwy, Estonii czy Słowacji. 29 Kryterium inflacyjnego nie spełniają również kraje, które mają płynne kursy walutowe i borykają się ze znacznym deficytem budżetowym, na przykład Węgry. Jak pokazano w poprzedniej części rozdziału (por. sekcja 2.3) trwałe i znaczne różnice w stopie inflacji między krajami uczestniczącymi we wspólnym obszarze walutowym mogą mieć szereg niekorzystnych konsekwencji dla tego obszaru. W tym kontekście, kryterium inflacyjne 27 Kryterium kursowe będzie spełnione, jeśli co najmniej przez dwa lata rynkowy kurs złotego w stosunku do euro będzie utrzymywał się w normalnym przedziale wahań i nie wystąpią poważne zaburzenia na rynku walutowym. W zapisach traktatowych brak jest precyzyjnej definicji poważnych zaburzeń. Rodzi to niepewność co do oceny realizacji kryterium kursowego. W Raportach o Konwergencji Europejskiego Banku Centralnego i Komisji Europejskiej występowanie poważnych zaburzeń jest stwierdzane m.in. na podstawie wielkości i trwałości odchylenia kursu od parytetu, a także reakcji prowadzonej polityki, w tym przede wszystkim zmian w poziomach krótkoterminowych stóp procentowych w ocenianym kraju i strefie euro oraz skali dokonywanych interwencji walutowych. 28 Biorąc pod uwagę średnie wskaźniki inflacji za okres 12 miesięcy, od stycznia do grudnia. 29 Słowacja weszła do systemu ERM II pod koniec 2005 roku. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 65

78 2.5. Przystąpienie do strefy euro z perspektywy Polski należy postrzegać jako dążenie do zbliżenia stóp inflacji między strefą euro i krajami do niej przystępującymi. Kryterium stopy procentowej Kryterium stopy procentowej postrzegać można jako rozszerzenie kryterium inflacyjnego, postrzeganego jako miarę zaufania rynku finansowego do strategii przystąpienia do strefy euro. Polska spełniała kryterium długoterminowej nominalnej stopy procentowej w okresie kwiecień 2003 marzec 2004, ponownie zaczęła spełniać kryterium od sierpnia 2005 roku i do dnia dzisiejszego nominalne stopy procentowe utrzymują się poniżej górnej granicy implikowanej przez kryteria z Maastricht. Z nowych krajów członkowskich UE tylko Węgry nie spełniają kryterium stopy procentowej. Rysunek 2.4: Kryterium inflacyjne a kraje Europy Środkowej i Wschodniej w 2006 roku. 8 Kryterium stóp inflacji % PKB Bułgaria Rumunia Łotwa Estonia Słowacja Węgry Litwa Czechy Polska Objaśnienia: linią ciągłą oznaczono maksymalną wartość wskazaną przez kryterium inflacyjne(średnia stopa inflacji w trzech krajach o najniższym wskaźniku powiększona o 1.5 punktu procentowego). Kolorem pomarańczowym zaznaczono kraje spełniające to kryterium. Źródło: Opracowanie własne. Polityka fiskalna Znaczenie polityki fiskalnej w kontekście integracji europejskiej jest dwojakie. Po pierwsze, w okresie poprzedzającym przyjęcie do strefy euro polityka fiskalna łącznie z polityką monetarną powinny umożliwić spełnienie kryteriów konwergencji. Warto podkreślić, że zakres oddziaływania polityki fiskalnej nie ogranicza się tylko do deficytu budżetowego i długu publicznego. Z tego względu warto zastanowić się, czy w ramach polityki fiskalnej podjęte zostały jakiekolwiek kroki mające na celu zapewnienie spełnienia kryteriów konwergencji. Po drugie, po przystąpieniu do strefy euro polityka fiskalna będzie obok rynku pracy i dóbr oraz realnej stopy procentowej podstawowym kanałem absorpcji szoków dotykających gospodarkę. Inaczej niż w przypadku omawianej wcześniej polityki monetarnej, w polityce fiskalnej 66 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

79 2.5. Przystąpienie do strefy euro z perspektywy Polski Rysunek 2.5: Kryterium stóp procentowych a kraje Europy Środkowej i Wschodniej w 2006 roku. 8 Kryterium stop procentowych 7 6 pkt. proc Rumunia Węgry Polska Słowacja Estonia Bułgaria Łotwa Litwa Czechy Objaśnienia: linią ciągłą oznaczono maksymalną wartość wskazaną przez kryterium inflacyjne(średnia stopa inflacji w trzech krajach o najniższym wskaźniku powiększona o 1.5 punktu procentowego). Kolorem pomarańczowym zaznaczono kraje spełniające to kryterium. Źródło: Opracowanie własne. prowadzonej w Polsce od połowy lat dziewięćdziesiątych trudno wskazać konsekwentnie realizowane działania, których celem byłoby umożliwienie względnie szybkiej integracji gospodarczej i walutowej. Stały się one widoczne w ciągu ostatnich lat i związane są z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej i objęciem jej procedurą nadmiernego deficytu budżetowego. 30 W rezultacie, w 2004 roku wspólnie z Komisją Europejską opracowany został dla Polski program konwergencji, którego celem jest zmniejszenie udziału deficytu budżetowego w produkcie. Zgodnie z założeniami tego programu w 2007 roku deficyt miał spaść do poziomu 1.5 procentpkb. 31 Wraporcieokonwergencjikrajówpozostającychpozastrefąeuroz2006(por.EC (2006)) uznano działania rządu za nieadekwatne i niezgodne z zaleceniami. Polska jest jednym z trzech nowych krajów członkowskich, które nie spełniły w 2006 kryterium deficytu budżetowego. Przyczyn takiego stanu rzeczy doszukiwać się można w wysokim udziale wydatków socjalnych finansowanych ze Środków publicznych (por. Bukowski et al. 2006), porównywalnym z poziomem odpowiadającym państwom wysoko rozwiniętym i wyższym od przeciętnego udziału obserwowanego w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Jak pokazują Bukowski et al. (2007) za wzrost udziału finansów publicznych odpowiada w znacznej mierze sposób reakcji polityki fiskalnej na negatywne szoki dotykające gospodarkę, polegający na trwałym zwiększeniu transferów skierowanych do osób w wieku produkcyjnym. W pracach empirycznych poświęconych kształtowaniu polityki fiskalnej w strefie euro(por. EC(2005), EC(2007)) podkreśla się potrzebę zwiększenia roli automatycznych stabilizatorów kosztem polityki dyskrecjonalnej, jako sposobu absorpcji asymetrycznych szoków. Jak pokazuje NBP w raporcie pod redakcją Borowskiego (2004) elastyczność dochodów podatkowych i wydatków ogółem względem PKB jest w Polsce niższa niż w większości krajów strefy euro. 30 Polska objęta jest tym programem od lipca 2004 roku. 31 Warto podkreślić, że raport przewidywał możliwość dokonania nieznacznych korekt wskazanej wielkości w zależności od tempa wzrostu produktu. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 67

80 2.5. Przystąpienie do strefy euro z perspektywy Polski Jednoprocentowy wzrost PKB przekłada się tu na 0.4 procentową zmianę wielkości deficytu budżetowego. Mniejsze elastyczności cenowe w omawianej grupie występują tylko w Austrii i Irlandii i wynoszą zgodnie z szacunkami Noord (2000) blisko 0.31, podczas gdy największe elastyczności obserwuje się w krajach skandynawskich. Zgodnie z regułami Traktatu z Maastricht oraz Paktu Stabilności i Wzrostu celem polityki fiskalnej powinno być utrzymanie na tyle niskiego deficytu strukturalnego, aby automatyczne stabilizatory mogły swobodnie działać, nie powodując wzrostu deficytu powyżej poziomu referencyjnego sięgającego trzech procent PKB. Jednocześnie działania dyskrecjonalne władz fiskalnych powinny być ograniczone do wspierania pożądanych zmian strukturalnych w gospodarce oraz reagowania tylko na wyjątkowo duże wstrząsy asymetryczne. Działanie automatycznych stabilizatorów zależy od rodzaju występującego wstrząsu. O ile jednak, w przypadku wstrząsów popytowych automatyczne stabilizatory działają z korzyścią dla stabilizacji gospodarki, tak w przypadku wstrząsów podażowych działanie stabilizatorów może, w zależności od rodzaju szoku, okazać się niekorzystne dla tempa procesów dostosowawczych w gospodarce. W przypadku wstrząsów krótkookresowych automatyczne stabilizatory wpływają stabilizująco na produkcję, choć odbywa się to kosztem wyższej inflacji. Jeżeli natomiast zmiany podażowe maja charakter trwalszy, stabilizatory mogą spowolnić dostosowanie gospodarki do nowego poziomu potencjalnej produkcji (Brunila et al. (2002)). Kryteria fiskalne: deficytu budżetowego i długu publicznego W 2006 roku Polska nie spełniała kryterium dotyczące deficytu sektora finansów publicznych,przekraczającgranicznąwielkośćo0.8punktuprocentowego. 32 Znowychkrajówczłonkowskich UE, obok Polski jeszcze tylko Węgry i Słowacja nie spełniają tego kryterium. Pozostałych sześć nowych krajów członkowskich ma zbilansowane finanse publiczne lub odnotowało nadwyżkę budżetową. W 2006 roku tylko Węgry wyraźnie przekroczyły kryterium długu publicznego, utrzymując dług rzędu 66 procent produktu. Podnosząc kwestię kryterium fiskalnego trzeba zwrócić uwagę na poważne zastrzeżenie skierowane pod adresem kraju starającego się o przyjęcie euro, a mianowicie na wymóg stanowiący, że kraj nie powinien być objęty procedurą nadmiernego deficytu. Polska jako członek Unii Europejskiej objęta jest powyższą procedurą od lipca 2004 roku na podstawie wyników gospodarkiwrokuwcześniejszym, czyliprzedprzystąpieniemdounii. 33 Wtejsytuacjiwydaje się, że Polska nie ma innego wyjścia, niż ograniczyć w znaczący sposób wydatki budżetowe, co w krótkim okresie może mieć wpływ na tempo wzrostu gospodarczego. W strategiach państw pretendujących do UGW szczególną uwagę zwracano na dwa korzystne elementy warunkujące przystąpienie. Przykładowo, Litwini opowiadali się za przyjęciem euro tuż po wstąpieniu do UE, zanim rozpocznie się proces dostosowań wynikających 32 Podana informacja oparta jest na rachunkach Eurostatu. Zgodnie z danymi krajowymi, w 2006 Polska spełniła kryterium deficytu, co związane było z metodą jego wyznaczania - zaliczeniem Otwartych Funduszy Emerytalnych (OFE) do sektora instytucji rządowych i pozarządowych. Polska miała prawo dokonywać takiej klasyfikacji do marca 2007 roku. 33 Warto zwrócićuwagę na fakt, żegdyby obowiązywałazasadaoceniania krajupo pierwszympełnym roku członkostwa, to Polska nie zostałaby objęta procedurą nadmiernego deficytu. 68 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

81 2.5. Przystąpienie do strefy euro z perspektywy Polski np. z przypływu środków unijnych, tuż po wypełnieniu kryteriów konwergencji nominalnej. W przeciwnym wypadku przystąpienie do strefy euro będzie możliwe dopiero w późniejszym terminie, po zakończeniu procesu dostosowawczego. Z podobnym dylematem mamy do czynienia w Polsce. Rysunek 2.6: Kryterium deficytu budżetowego (lewy panel) i długu publicznego (prawy panel) a kraje Europy Środkowej i Wschodniej w 2006 roku. 6 Kryterium deficytu budŝetowego 70 Kryterium długu publicznego % PKB 0-2 Estonia Bułgaria Czechy Łotwa Litwa Rumunia Słowacja Polska Węgry % PKB Węgry Polska Estonia Słowacja Czechy Bułgaria Litwa Rumunia Łotwa Objaśnienia: linia ciągła odpowiada granicy trzy procentowego udziału deficytu budżetowego w produkcie (lewy panel) i trzy procentowego udziału długu publicznego w produkcie (prawy panel). Kolorem pomarańczowym zaznaczono kraje spełniające to kryterium. Źródło: Opracowanie własne Kanały absorpcji asymetrycznych szoków Jak pokazano w poprzednim rozdziale (por. Rozdział 2) elastyczne rynki pracy i dóbr mogą stanowić istotny kanał absorpcji asymetrycznych szoków zarówno przed, jak i po przystąpieniu do strefy euro. Badania empiryczne dla gospodarki polskiej z tego zakresu są rzadkie i opierają sie przede wszystkim na wskaźnikach elastyczności instytucjonalnej, dostarczających wyłącznie pośrednich informacji o czasie absorpcji szoków. Analizy rynku dóbr zawarte w artykule Conway et al. (2005) wskazują, że pomimo jego znacznej deregulacji, jaka nastąpiła po 1998 roku, rynek polski należy do najbardziej restrykcyjnych ze wszystkich krajów OECD. Na poziom tej restrykcyjności składają się w podobnym stopniu regulacje gospodarcze, administracyjne oraz dotyczące bezpośrednio handlu zagranicznego. Taki poziom regulacji rynku dóbr może mieć negatywny wpływ na szybkość dostosowań cen. Warto jednak zauważyć, że powyższa analiza empiryczna nie uwzględnia ostatnich zmian na rynku produktu wynikających z przystąpienia do Unii Europejskiej. 34 Autorom raportu nie są znane nowsze badania z tego zakresu, które obejmowałyby również Polskę. Można jednak sądzić, że wraz z przystąpieniem do UE następuje stopniowa deregulacja rynku dóbr. Pod względem regulacji rynku pracy Polska sytuuje się pośrodku grupy krajów OECD. Jak pokazują Bukowski (2008) na tle krajów Europy Środkowej i Wschodniej, polskie prawo pracy stwarza relatywnie niskie przeszkody i koszty nawiązywania i rozwiązywania tradycyjnego stosunku pracy, oferuje znaczną elastyczność kształtowania czasu pracy i możliwości pracy 34 Ostatnie wykorzystanewtym badaniu dane odnoszą się do roku Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 69

82 2.5. Przystąpienie do strefy euro z perspektywy Polski w niepełnym wymiarze etatu. Można przypuszczać, że relatywnie niska restrykcyjność prawa pracy i zmiany dotyczące instytucji rynku pracy, jakie nastąpiły w ostatnich latach ułatwiać będą absorpcję negatywnych asymetrycznych szoków na rynku pracy. RAMKA 2.10 Elastyczność rynku pracy jako kryterium konwergencji? Dyskusja poprzedzająca formalne ustanowienie nominalnych kryteriów konwergencji obowiązujących kraje ubiegające się o przystąpienie do strefy euro obejmowała także szereg propozycji warunków, które do kryteriów z Maastricht nie weszły. Wielka Brytania postulowała między innymi wprowadzenie kryterium określającego minimalną elastycznego rynku pracy. Ostatecznie z pomysłu tego zrezygnowano ze względu na problemy z obiektywnym i jednoznacznym pomiarem elastyczności rynku pracy oraz ewentualnym wyznaczeniem granicy powyżej/poniżej której rynek pracy mógłby być uznany za elastyczny. Zagadnienie to jest o tyle problematyczne, że kraje Unii Europejskiej odznaczają się pod tym względem znacznym zróżnicowaniem Wyzwania stojące przed Polską na drodze do euro Jak wielokrotnie podkreślano, warunkiem koniecznym przystąpienia do strefy euro jest jednoczesne spełnienie wszystkich kryteriów konwergencji z Maastricht. Weryfikacja tego warunku przeprowadzona została po uprzednim usztywnieniu kursu nominalnego w ramach systemu ERM II. Wskazać można dwa podstawowe czynniki, które stanowią potencjalne wyzwanie dla polityki makroekonomicznej kraju. Pierwszym z nich jest uczestnictwo w systemie ERM II. W tym przypadku ryzyko związane jest z samym faktem usztywnienia kursu, koniecznością wyboru poziomu, na którym nominalny kurs walutowy zostanie usztywniony oraz pasma dopuszczalnych wahań nominalnego kursu złotego. Po drugie, niezależnie od decyzji o przystąpieniu do ERM II, zarówno polityka makroekonomiczna prowadzona w kraju, jak i szereg czynników zewnętrznych mogą powodować przekroczenie kryteriów z Maastricht. Uczestnictwo w systemie ERM II Badania empiryczne wskazują na skuteczność płynnego kursu walutowego jako kanału absorpcji zaburzeń w polskiej gospodarce (Borowski, J., ed. (2004)). Tym samym rezygnacja z płynnego kursu walutowego w chwili przystąpienia do strefy euro może ograniczyć szybkość i zmienić kierunek dostosowania gospodarki po szoku. 35 Można jednak oczekiwać, że skuteczność płynnego kursu walutowego jako stabilizatora procesów gospodarczych w gospodarce polskiej będzie stopniowo maleć. Zarówno teoria kursu walutowego, jak i wyniki badań empirycznych wskazują, że przy braku ograniczeń w przepływie kapitału stabilizacyjna rola płynnego kursu walutowego jest ograniczone. Pozwala to konkludować, że negatywne skutki rezygnacji z płynnego reżymu kursowego są przewartościowane w teorii integracji monetarnej. Z usztywnieniem kursu w ramach systemu ERM II wiąże się także ryzyko wystąpienia ataków spekulacyjnych wywołujących presję na jego dewaluację lub zmianę stóp procentowych. 35 Zgodnie z symulacją przeprowadzoną przez Borowski, J., ed. (2004) impuls prowadzący do trwałego spadku popytu zewnętrznego o 1 proc. prowadzi w warunkach unii monetarnej do trwałego spadku eksportu i w rezultacie PKB (zmiana o proc.). Dodatkowo, w wyniku niewielkiego spadku inflacji wywołanego osłabieniem popytu następuje poprawa konkurencyjności cenowej polskich produktów i nieznaczny wzrost produkcji. 70 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

83 2.5. Przystąpienie do strefy euro z perspektywy Polski Ryzyko takie utrzymywać się będzie do chwili wstąpienia do strefy euro i rezygnacji z autonomicznej polityki monetarnej. W Europie Środkowej i Wschodniej wskazać można dwa kraje, Słowację i Węgry, które po ograniczeniu przedziału wahań kursu własnej waluty zmuszone były do jego obrony. Ich doświadczenia pokazują, że występowaniu spekulacyjnych przepływów kapitałowych towarzyszy najczęściej brak koordynacji polityki fiskalnej i monetarnej, prowadzący do zbyt wysokiej inflacji, co znacznie ogranicza stosowanie polityki stopy procentowej. Zasadniczym problemem związanym z przystąpieniem Polski do systemu ERM II jest wybór parytetu centralnego, czyli takiego poziomu, na którym zostanie usztywniony kurs złotego. Podstawowym kryterium przy wyborze parytetu jest możliwość utrzymania nominalnego kursu w przyszłości. Z makroekonomicznego punktu widzenia realizacja powyższego zadania oznacza wybór kursu zbliżonego do kursu długookresowej równowagi. W sytuacji realnego niedowartościowania waluty można spodziewać się postępującej realnej aprecjacji, w wyniku której może nastąpić wzrost stopy inflacji. W sytuacji realnego przewartościowania należy oczekiwać przede wszystkim spadku konkurencyjności gospodarki. Dodatkowo, w przypadku przewartościowania waluty, gospodarka może być narażona na ataki spekulacyjne, przy których utrzymanie ustalonego kursu nominalnego może okazać się trudne (np. Wielka Brytania w pierwszej połowie lat 90). 36 Ustalenie ostatecznego kursu wymiany złotego na euro na przewartościowanym poziomie pociągałoby za sobą konieczność dostosowania kursu realnego poprzez relatywny spadek płac i cen. W rezultacie nastąpiłoby obniżenie aktywności gospodarczej. RAMKA 2.11 Realne niedowartościowanie kursu złotego. Większość badań empirycznych, bez względu na przyjętą metodę wyznaczania kursu równowagi wskazuje na realne niedowartościowanie polskiej waluty przy danym kursie rynkowym (por. Tiusanen & Kinnunen (2005), Holscher & Jarmuzek (2005)). O ile fakt realnego niedowartościowania polskiej waluty nie budzi w zasadzie kontrowersji w literaturze, tak jego skala i relacja realnego kursu do kursu równowagi w pozostałych krajach regionu nie została jednoznacznie zidentyfikowana (por. Égert (2002)). Wynikom wskazującym na wysokie realne niedowartościowanie złotówki, towarzyszy wniosek o mniejszym realnym niedowartościowaniu walut pozostałych krajów regionu(por. Tiusanen & Kinnunen(2005)). Jednocześnie konkluzji o niskim realnym niedowartościowaniu złotówki towarzyszy najczęściej wniosek o przewartościowaniu walut innych krajów regionu (por. Égert et al. (2003)). Na uwagę zasługuje fakt, że duża część przytoczonych tu badań wykorzystuje szeregi do 2002, nie uwzględnia zatem epizodu silnej deprecjacji złotówki, który odróżnia Polskę od pozostałych krajów regionu. Tak więc, wyniki uzyskane w powyższych pracach empirycznych nie dają jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o wielkość realnego niedowartościowania walut krajów CEEC i są one w dużym stopniu zależne od długości wykorzystanych szeregów czasowych oraz wyboru kraju odniesienia i metody wyznaczania realnego kursu. Drugim problemem jest określenie pasma dopuszczalnych wahań. Na tym tle rysuje się podział krajów na dwie grupy pod względem stosunku do pasma dopuszczalnych wahań w ramach ERM II. Do pierwszej grupy należą kraje bałtyckie, które przed przystąpieniem do 36 Przykłady krajów, które wprowadziły sztywny nominalny kurs wsytuacji znacznego realnego przewartościowania waluty: Wielka Brytania, Wschodnie Niemcy, a realnego niedowartościowania: Niemcy lata 50., Korea, Japonia. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 71

84 2.5. Przystąpienie do strefy euro z perspektywy Polski ERM II wykorzystywały system izby walutowej lub sztywny kurs walutowy. W chwili wejścia do ERM II kraje te zawęziły dopuszczalny, 30- procentowy przedział wahań. Druga grupa, stosunkowo zróżnicowana pod kątem poziomu i dynamiki produktu, obejmuje pozostałe kraje o kursie walutowym płynnym, w tym Polskę. Władze monetarne tych krajów podejmowały działania zmierzające do wprowadzenia większej elastyczności w reżymach kursowych w okresie przedakcesyjnym. W systemie kursu sztywnego (np. ERM II z wąskim przedziałem wahań) wstrząsy nie mogą być akomodowane przez zmiany kursu, lecz głównie przez zmiany cen i płac. W tej sytuacji mało elastyczny rynek pracy może skutkować negatywną reakcją realnej sfery gospodarki w odpowiedzi na zrealizowane szoki. W przypadku kursu płynnego, przy niskiej elastyczności rynku pracy i dóbr, wahania kursowe są czynnikiem łagodzącym pojawiające się zaburzenia. Zdolność do utrzymywania kursu na ustabilizowanym poziomie świadczy więc o tym, że częstotliwość występowania wstrząsów w gospodarce jest niewielka lub sprawnie działają alternatywne w stosunku do kursu, mechanizmy dostosowawcze. W tym kontekście, spełnienie kryterium kursowego wymaga prowadzenia polityki makroekonomicznej, która będzie sprzyjała ograniczaniu wahań kursowych. W szczególności polityka ta powinna zmierzać do wyeliminowania czynników mogących rodzić presję na deprecjację złotego. Spełnienie kryterium inflacyjnego Mimo, że Polska spełnia obecnie kryterium inflacyjne, nie ma pewności co do tego, że kryterium to pozostanie spełnione w chwili ubiegania się Polski o przyjęcie do strefy euro. Przyjęty przez Radę Polityki Pieniężnej na okres po 2003 roku cel inflacyjny rzędu 2.5 procent z dopuszczalnym jednopunktowym przedziałem wahań nie gwarantuje spełnienia tego kryterium. Może się okazać, że na krótko przed przystąpieniem do strefy euro konieczne okaże się obniżenie stopy inflacji. Jak pokazuje przypadek Litwy, nieznaczne przekroczenie kryterium inflacyjnego może przesądzić o pozostaniu poza strefą euro. RAMKA 2.12 Litwa na drodze do euro. W maju 2006 roku Komisja Europejska odrzuciła wniosek Litwy o przystąpienie do strefy euro ze względu na niespełnienie kryterium inflacyjnego. Odrzucenie kandydatury Litwy z powodu przekroczenia poziomu inflacji zaledwie o 0.07 punktu procentowego(średni dwunastomiesięczny wskaźnik HCPI w okresie od kwietnia 2005 do marca 2006 roku wyniósł 2.7 proc., a wyliczona przez Europejski Bank Centralny wartość referencyjna w tym okresie 2.63 proc.), przy spełnieniu wszystkich pozostałych kryteriów, wzbudziło liczne, KovacsSimon (1998) kontrowersje odnośnie interpretacji kryteriów konwergencji. Wskazywano, że część krajów ubiegających się o przyjęcie wspólnej waluty w latach dziewięćdziesiątych nie spełniała przynajmniej jednego kryterium. Mimo to, z wyjątkiem Grecji, kraje te przystąpiły do strefy euro. 37 Wskazać można dwa podstawowe czynniki, które potencjalnie stanowić mogą zagrożenie dla spełnieni kryterium inflacyjnego. Pierwszym czynnikiem jest ekspansja fiskalna, która poprzez oddziaływanie na realny kurs walutowy doprowadzić może do powstania presji inflacyjnej. Po drugie, w przypadku utrzymywania inflacji na poziomie zbliżonym do obserwowanego 72 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

85 2.6. Podsumowanie w strefie euro, nominalnej aprecjacji złotego będzie również sprzyjać presja aprecjacyjna związana z efektem Balassy-Samuelsona(por. Aneks). Wyniki analiz ekonometrycznych mierzących wpływ efektu BS na wahania realnego kursu walutowego i wielkość stóp inflacji są zróżnicowane. Część wyników wskazuje, że realna aprecjacja wynikająca ze zmian produktywności sięgała około 3 punktów procentowych (por. Kovacs & Simon (1998), Rother (2000), Halpern & Wyplosz (2001a)), inne zmianami produktywności uzasadniają punktu procentowego w skali roku realnej aprecjacji(broeck& Slok(2001), Coricelli& Jazbec(2001), Égert(2002), Cipriani (2001)). Potencjalna konieczność ograniczenia inflacji może spowodować przejściowe zmniejszenie tempa wzrostu gospodarczego, co może zagrozić realizacji fiskalnego kryterium konwergencji. Jak wynika z symulacji przeprowadzonych przez Borowski, J., ed. (2004) obniżenie stopy inflacji o 1 punkt procentowy może spowodować obniżenie poziomu PKB w dwuletnim okresie poprzedzającym uczestnictwo w strefie euro o około proc. Zdyscyplinowanie polityki fiskalnej w okresie poprzedzającym członkostwo w strefie euro pozwala wyeliminować to ryzyko. Brak zacieśnienia fiskalnego wiąże się z kolei z koniecznością prowadzenia bardziej restrykcyjnej polityki monetarnej w celu spełnienia kryterium inflacyjnego. 2.6 Podsumowanie Doświadczenia krajów UE pokazują, że integracja w ramach unii monetarnej niesie ze sobą szereg korzyści ekonomicznych, związanych przede wszystkim z eliminacją ryzyka kursowego oraz zmniejszeniem kosztów transakcyjnych ponoszonych przez podmioty w gospodarce. Na ich podstawie można oczekiwać, że członkostwo w strefie euro przyczyni się do wzrostu wielkości wymiany handlowej w ramach wspólnego obszaru walutowego i zwiększonego napływu inwestycji zagranicznych. Po stronie potencjalnych kosztów wskazać można utratę autonomii w zakresie polityki monetarnej. Znaczenie tego kosztu jest jednak trudne do oszacowania i zależy przede wszystkim od tego, czy polska gospodarka dysponuje alternatywnymi mechanizmami stabilizującymi otoczenie makroekonomiczne dotknięte idiosynkratycznym, negatywnym wstrząsem. Skuteczność polityki fiskalnej w łagodzeniu wahań produkcji i zatrudnienia po przystąpieniu do strefy euro była dotąd niewielka. Jednocześnie w ostatnich latach obserwować można było rosnącą stabilizacyjną rolę rynków pracy i dóbr. Krótkookresowe koszty mogą wystąpić także w związku z dążeniem do spełnienia kryteriów konwergencji, w szczególności redukcją deficytu budżetowego i ograniczeniem inflacji. Szacuje się jednak, że wpływ zaostrzenia polityki fiskalnej na tempo wzrostu produktu nie powinno być znaczące (por. Borowski, J., ed. (2004)). W praktyce, wyzwanie stojące przed polityką makroekonomiczną na drodze Polski do strefy euro polega na minimalizacji strat związanych z przystąpieniem do strefy euro, przy jednoczesnym spełnieniu kryteriów zbieżności. Okres uczestnictwa Polski w systemie ERM II powinien być możliwie krótki i nie powinien przekraczać dwuletniego okresu narzuconego przez kryteria konwergencji. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 73

86 Podsumowanie W niniejszej części przedstawiliśmy przegląd teoretycznej i empirycznej literatury analizującej od strony ekonomicznej zagadnienie integracji monetarnej. Po pierwsze, zwróciliśmy uwagę, że stojąca u źródeł tej idei, koncepcja optymalnego obszaru walutowego nie tworzy ani koniecznego, ani dostatecznego warunku, by integracja walutowa była korzystna dla krajów, które się na nią zdecydują. Przedstawione rozważania teoretyczne wskazały, że wspólna waluta oddziałuje na gospodarki krajów, które ją wprowadziły poprzez(i) ryzyko makroekonomiczne,(ii) ryzyko kursowe, (iii) koszty transakcyjne, (iv) rynki kapitałowe i finansowe, oraz przez (v) poziom cen. Doświadczenia krajów europejskich przekonują, że spośród wymienionych kanałów tylko dwa tj. redukcja ryzyka makroekonomicznego i kursowego oraz spadek kosztów transakcyjnych w istotny sposób oddziałują na gospodarki krajów UGW. Badania empiryczne wskazują, że wpływ pozostałych mechanizmów jest prawdopodobnie niewielki lub bardzo trudno mierzalny, przy czym przejściowy wzrost poziomu cen wywołany mechanizmem spekulacyjnego zaookrąglania ich w górę mimo, że ma charakter krótkotrwały, to jednocześnie pozostaje istotnym czynnikiem psychologicznym warunkującym społeczną percepcję integracji monetarnej. Ważnym wnioskiem z przeprowadzonego przeglądu literatury jest spostrzeżenie, że ze względu na szereg przyczyn metodologicznych, nie jest możliwe dokonanie jednoznacznych ilościowych szacunków wpływu integracji monetarnej na gospodarki krajów strefy euro wyłącznie w oparciu o analizy empiryczne. Dlatego też w następnej części ocenę ex-ante ekonomicznych skutków wprowadzenia euro w Polsce dokonujemy przy pomocy narzędzia modelowego jakim jest kalibrowany na danych dynamiczny stochastyczny model równowagi ogólnej gospodarki polskiej. 74 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

87 Część II Przyjęcie euro w świetle modelu DSGE dużej skali Maciej Bukowski, Sebastian Dyrda, Paweł Kowal

88 Wprowadzenie Zadaniem części II jest dokonanie ilościowej oceny wpływu integracji monetarnej na zatrudnienie i bezrobocie w Polsce oraz w strefie euro. Oceny tej dokonujemy przy pomocy narzędzia modelowego w formie kalibrowanego na danych, dużego, strukturalnego modelu gospodarki otwartej. Narzędzie tego typu pozwala na pokonanie szeregu omówionych w części I problemów, na które napotykają metody ekonometryczne. Zastosowanie rygorystycznej struktury teoretycznej, o ograniczonej liczbie parametrów, nieidentyfikowalnych w oparciu o dostępne informacje statystyczne, pozwoliło nam na uzyskanie wyników o wyższym poziomie wiarygodności i dokładności niż to byłoby możliwe w wypadku zastosowania odmiennej metodologii. Część podzieliliśmy na dwa rozdziały. W pierwszym z nich, prezentujemy strukturę i własności narzędzia modelowego, które następnie w rozdziale drugim używamy do oceny ekonomicznych skutków wprowadzenia euro na polski i europejski rynek pracy i gospodarkę. Część kończy podsumowanie. 76 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

89 Rozdział 3 Struktura i własności modelu Maciej Bukowski, Sebastian Dyrda, Paweł Kowal 3.1 Wprowadzenie W niniejszym rozdziale prezentujemy konstrukcję i własności kalibrowanego na danych, dynamicznego stochastycznego modelu równowagi ogólnej dużej skali (ang. large scale dynamic stochastic general equilibrium model). Model ten w rozdziale następnym stosujemy do analizy skutków wprowadzenia euro na rynek pracy i gospodarkę Polski. Skonstruowany model jest wielosektorowym modelem gospodarki otwartej z dwoma krajami o strukturze produkcyjnej na tyle bogatej, aby co wyjątkowe w literaturze przedmiotu, zasadna była bezpośrednia kalibracja jego zmiennych przy pomocy rachunków sektorowych, statystyk rynku pracy i rynku pieniężnego. Cechą modelu, umożliwiającą jego bezpośrednią kalibrację przy pomocy danych sektorowych, jest zastosowanie funkcji produkcji o stałej relatywnej stopie substytucji w miejsce stosowanych zazwyczaj funkcji CES. Model uwzględnia liczne frykcje o charakterze strukturalnym w obszarze rynku pracy modelowanego przy pomocy uogólnionego mechanizmu poszukiwań i dopasowań, w którym gospodarstwa domowe negocjują z firmami stawki płac oraz czas pracy. Szczególną wagę przyłożono do realistycznego przedstawienia zarówno strony podażowej, jak i popytowej rynku pracy. Wprowadzone mechanizmy umożliwiają realistyczne modelowanie podstawowych agregatów rynku pracy z uwzględnieniem efektów zniechęcenia i bezrobocia długotrwałego oraz endogenicznej bierności zawodowej. Niedoskonały podział ryzyka między pracującymi i niepracującymi członkami gospodarstwa domowego pozwala na znaczna poprawę własności cyklicznych bezrobocia i zatrudnienia w porównaniu do standardowego modelu poszukiwań i dopasowań na rynku pracy. W zakresie gospodarki otwartej model inkorporuje szereg rozważanych w literaturze sztywności tłumaczących obserwowane odstępstwa od parytetu siły nabywczej. Obejmują one m.in. ciągły podział na dobra wymienialne i niewymienialne, niedoskonałą substytucję między dobrami krajowymi i zagranicznymi, a także endogeniczny mechanizm różnicowania cen w zależności od rynku wzmocniony istnieniem kosztów dystrybucji. Dodatkowo model uwzględnia dwie podstawowe niedoskonałości rynkowe tłumaczące odstępstwa od parytetu stóp procentowych, w postaci niezupełnego rynku kapitałowego połączonego z endogeniczną premią za ryzyko. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 77

90 3.2. Segmenty modelu Sztywności nominalne wprowadziliśmy poprzez bardzo ogólny mechanizm nominalnych kontraktów cenowych integrujący kontrakty o skończonym horyzoncie trwania (będące rozszerzonymi kontraktami Taylora) z używanymi zazwyczaj w literaturze przedmiotu lecz empirycznie mniej wiarygodnymi kontraktami Calvo. Dodatkowo w celu uzyskania pożądanej zgodności predykcji modelu z danymi empirycznymi w zakresie reakcji gospodarki na szoki popytowe, wspomniany mechanizm kontraktów cenowych zintegrowano z frykcjami o charakterze realnym tj. z modelem konkurencji cenowej Bertranda między monopolistycznymi firmami, wieloetapowym procesem produkcji dóbr, a także endogeniczną kreacją i destrukcją nowych firm opartą o semiendogeniczny model wzrostu gospodarczego. Popyt na pieniądz gospodarstw domowych modelowany jest przy wykorzystaniu klasycznego mechanizmu cash in advance. Z kolei za stronę podażową rynku pieniężnego odpowiada bank centralny będący emitentem pieniądza gotówkowego oraz banki komercyjne udzielające kredytów bieżących firmom. Rozpatrujemy egzogeniczną politykę monetarną prowadzoną przez bank centralny przy pomocy bezpośredniej kreacji pieniądza wielkiej mocy i operacji otwartego rynku. Dodatkowo do celów analizy skutków wprowadzenia euro na polski rynek pracy w modelu rozpatrzono reżym sztywnych kursów walutowych w obecności parytetu stóp procentowych na rynku międzybankowym w kraju i zagranicą. W dalszej części rozdziału przedstawiamy ogólną strukturę modelu opisując relacje zachodzące między jego poszczególnymi segmentami, które następnie specyfikujemy w formie odpowiednich problemów optymalizacyjnych rozwiązywanych przez poszczególnych uczestników rynku. Rozdział zamyka omówienie procedury numerycznej, kalibracyjnej oraz opis najważniejszych własności cyklicznych modelu. 3.2 Segmenty modelu Konwencja notacyjna Gospodarkę otwartą modelujemy poprzez wprowadzenie dwóch krajów, H i F, gdzie H jest obszarem odniesienia, zaś F zagranicą. Zakładamy przy tym istnienie pełnej symetrii formalnej w strukturze obu gospodarek przyjmując, że obie opisywane są przez identyczne obiekty matematyczne. Różnice w wartościach zmiennych w obu obszarach, a więc np. różnice w wielkości konsumpcji i inwestycji, czy odmienne proporcje między sektorami produkcyjnymi wynikają zatem jedynie z innej parametryzacji, a nie z różnic w sposobie modelowania obu obszarów. Przyjmujemy następującą konwencję oznaczeń. Po pierwsze, indeks t oznacza, że dana zmienna jest zależna od realizacji szoków do okresu t włącznie. Zbiór informacyjny w chwili t zawiera więc realizację wszystkich szoków krajowych i zagranicznych, które zaszły przed okresem t + 1. Po drugie, kraj do którego odnosi się dana zmienna jest oznaczony indeksem c {H, F }, przy czym dla zmiennych wyznaczanych bezpośrednio przez relacje handlowe lub kapitałowe między oboma krajami (np. wielkości produkcji wytworzonej w kraju H lecz sprzedanej wkraju F) stosujemy podwójneindeksowanie wedleschematu X cf t przyjmując, że dla dowolnych c, f {H, F }, pierwszy indeks (c) oznacza kraj pochodzenia a drugi (f) kraj docelowy. Po trzecie, wszystkie zmienne w modelu (w tym ceny) wyrażane są w jednostkach 78 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

91 3.2. Segmenty modelu realnych, a więc w proporcji do odpowiedniego numeraire a takiego jak całkowita populacja (dla zmiennych liczonych w osobach) czy cena dobra referencyjnego (dla zmiennych interpretowanych jako ceny względne). Każdy kraj ma swój własny zbiór jednostek odniesienia, przy zachowaniu pełnej symetrii formalnej tj. przyjęciu, że wszystkie zmienne tworzące zbiór numeraire różnią się między oboma obszarami tylko indeksem c {H, F }. Przeliczeń jednostek niezbędnych w odniesieniu do przepływów kapitałowych oraz wymiany handlowej dokonują realne kursy walutowe pełniące rolę cen względnych między oboma krajami. Model dopuszcza różnice w skali obu gospodarek Ogólna struktura modelu Na strukturę matematyczną modelu, identyczną w obu opisywanych gospodarkach H i F, składają się: (1) Gospodarstwa domowe, (2) Firmy produkcyjne, (3) Banki, (4) Firmy B+R, (5) Rynek pracy (6) Rynek kapitałowy, (7) Rząd, (8) Bank centralny. Schemat relacji między wyróżnionymi segmentami modelu został przedstawiony na rysunku 3.1. Gospodarstwa domowe decydują o ekstensywnej i intensywnej podaży pracy, wielkości konsumpcji i depozytów bankowych, a także o popycie na pieniądz oraz na krajowe i zagraniczne obligacje rządowe. Łączą się także z krajowymi firmami na niewalrasowskim rynku pracy i niezupełnym rynku kapitałowym. W pierwszym wypadku negocjują płace i czas pracy a także określają intensywność poszukiwań pracy osób bezrobotnych, w drugim decydują o liczbie udziałów w przedsiębiorstwach oraz o liczbie nowotworzonych, krajowych firm produkcyjnych powstających na podstawie idei kreowanych w sektorze B+R. Gospodarstwo domowe płaci podatki od konsumpcji, dochodów z pracy i kapitału, otrzymując od rządu transfery społeczne oraz korzystając z efektów zewnętrznych konsumpcji publicznej. Z kolei, działające w kilku sektorach, firmy produkcyjne podejmują decyzje o poziomie produkcji dóbr pośrednich, poziomie zapasów, wielkości inwestycji oraz popycie na pracę. Część kosztów operacyjnych firmy jest przy tym finansowana krótkoterminowym kredytem zaciągniętym w krajowych bankach. Sektor firm otwierając wakaty i negocjując stawki płac łączy się na rynku pracy z gospodarstwami domowymi. Firmy odpowiadają także za wymianę handlową z zagranicą oraz wytworzenie kilku typów dóbr zagregowanych. Mechanizm agregacji powoduje, że dobra wytwarzane w każdym z sektorów mogą w różnym stopniu podlegać międzynarodowej wymianie handlowej, każde z nich jest więc w części dobrem niehandlowalnym, a w części handlowalnym. Z rządem sektor przedsiębiorstw łączą podatki pośrednie od wartości dodanej. Rząd danego kraju nakłada daniny podatkowe na gospodarstwa domowe i firmy, a także emituje obligacje kupowane zarówno przez podmioty krajowe jak i zagraniczne. Z tak osiągniętych przychodów finansowana jest konsumpcja publiczna, transfery oraz spłata wcześniej zaciągniętego długu. Rolą banku centralnego jest emisja pieniądza, będącego środkiem płatniczym w danym kraju. Rozważamy przy tym wariant egzogenicznej polityki monetarnej prowadzonej przy pomocy emisji pieniądza wielkiej mocy i operacji otwartego rynku. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 79

92 3.2. Segmenty modelu Rysunek 3.1: Struktura blokowa modelu. LEGENDA: A- dobra materiałowe, dystrybucyjne, inwestycyjne i finansowe B- odsetki, usługi finansowe Źródło: Opracowanie własne Dodatkowego omówienia wymaga sektor firm, który oprócz produkcji odpowiada za wymianę handlową z zagranicą oraz istotną część frykcji realnych i nominalnych występujących w modelu. Szczegółowa budowa kolejnych pięter w strukturze produkcyjnej zilustrowana została na rysunku 3.2. Proces produkcyjny odbywa się w kilku etapach. W etapie pierwszym w wyróżnionych sektorach tworzony jest w produkt podstawowy. W etapie drugim produkt ten w każdym sektorze ulega zróżnicowaniu w skończonej liczbie monopolistycznych firm, przy czym ceny ustalane są na rynek krajowy i zagraniczny. Jednocześnie ujawniają się nominalne sztywności cenowe i ponoszone są koszty dystrybucyjne. Firmy z tego poziomu są także eksporterami, a przez to ponoszą koszty transakcyjne wynikające z wymiany walut w eksporcie. Z kolei, przeznaczone na eksport i rynek krajowy zróżnicowane dobra z każdego sektora, w trzecim etapie produkcji, agregowane są w jedno dobro sektorowe złożone z komponentów krajowych. 80 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

93 3.2. Segmenty modelu Z kolei firmy poziomu czwartego przy pomocy kupionych w kraju i za granicą zagregowanych dóbr sektorowych tworzą jedno międzynarodowe sektorowe dobro zagregowane. Są więc one importerami, realizując całość wymiany handlowej między modelowanymi gospodarkami. Ich produkt jest wykorzystywany do produkcji dóbr pośrednich w firmach etapu pierwszego oraz do produkcji, w etapie piątym, kilku zagregowanych dóbr finalnych. Rysunek 3.2: Struktura blokowa segmentu produkcyjnego. LEGENDA: A-przepływ dóbr materiałowych, B-przepływ dóbr inwestycyjnych, C-proces powstawania nowych firm, D-przepływ dóbr dystrybucyjnych i finansowych Źródło: Opracowanie własne Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 81

94 3.3. Gospodarstwa domowe 3.3 Gospodarstwa domowe Członkowie gospodarstwa domowego Wszystkie gospodarstwa domowe w kraju c są identyczne, wystarczy więc rozpatrywać gospodarstwo reprezentatywne. W modelu zakładamy niewalrasowski charakter rynku pracy, pozwalający na odzwierciedlenie jego specyfiki w postaci niepełnego równoważenia się popytu na pracę z jej podażą. W konsekwencji, każda osoba może w danym okresie znaleźć się w jednym z trzech podstawowych stanów: zatrudnienia, braku pracy lub bierność zawodowa. W każdym okresie reprezentatywne gospodarstwo domowe składa się więc z Nt c osób zatrudnionych, NEt c osób bez pracy, oraz NAc t osób długotrwale biernych. Zachodzi tożsamość L c t = Nc t + NEc t + NAc t (3.3.1) gdzie L c t oznaczacałkowitąliczebnośćrozpatrywanejpopulacji.każdaosobazatrudnionapracujewjednymzsektorów s S.Liczbęosóbzatrudnionychwsektorze soznaczamyprzez N cs t. Zakładamy, że osoby pozostające trwale poza rynkiem pracy są z definicji bierne zawodowo. Grupę tę tworzą emeryci, NA c tr oraz długotrwale bierne osoby w wieku roboczym, NAc tw. Grupa osób długotrwale biernych nie jest jedyną grupą osób nieaktywnych rozpatrywanych w modelu. Zakładamy, że osoby niemające pracy lecz nie będące trwale osobami długotrwale biernymi mogą być albo przejściowo nieaktywne, NA c tn, albo bezrobotne, Uc t. Dodatkowo grupę osób bez pracy dzielimy według czasu pozostawania poza zatrudnieniem oznaczając, dla τ T, przez NE cτ t liczbę jednostek, które nie pracują od τ okresów. Pozwala to nam m.in. na rozróżnienie między bezrobociem krótko i długotrwałym oraz modelowanie efektu zniechęcenia w poszukiwaniu pracy. Zachodzą więc następujące tożsamości N c t = s S N cs t NA c t = NAc tw + NAc tr NE c t = NA c tn + U c t NE c t = τ T U c t = τ T NA c tn = τ T NE cτ t U cτ t (3.3.2) NA cτ tn W modelu, podobnie jak Givens (2007), rozpatrujemy niepełny podział ryzyka między pracujących i niepracujących członków gospodarstwa domowego. W tym celu zakładamy, że osoby zatrudnione przekazują bezrobotnym i biernym część swojego dochodu w postaci tzw. konsumpcji bazowej. W odróżnieniu od Givensa zakładamy, że niepełna dywersyfikacja ryzyka zmniejszonej konsumpcji w konsekwencji utraty pracy nie jest wynikiem utraty konsumpcji bieżącej przeznaczonej na składki ubezpieczeniowe, lecz raczej konsekwencją dysużyteczności doświadczanej przez gospodarstwo domowe w sytuacji transferu dóbr od osób pracujących do niepracujących. 82 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

95 3.3. Gospodarstwa domowe Pracujący Przyjmujemy, że gospodarstwo domowe negocjuje z pracodawcami długoterminowe kontrakty, określające płacę realną, W cs t, za jednostkę efektywnej pracy w sektorze s oraz liczbę przepracowanych godzin, h cs cs tn. W ich wyniku osiąga dochód realny, Wt h cs tn. Szczegóły tych negocjacji zostały opisane w sekcji Rynek pracy. Konsumpcja członka gospodarstwa domowego zatrudnionego w sektorze s w okresie t jest dana przez CtN cs = CcB tn + (1 τcl t )h cs tn W t cs, (3.3.3) gdzie, h cs cs tn, oznacza godzinowy czas pracy w sektorze s, Wt, określa realną płacę brutto za jednostkę pracy, zaś τt cl, jest stopą podatku dochodowego (por. sekcja Rynek pracy ). Czas wolny osoby pracującej jest równy l cs tn = 1 h cs tn. (3.3.4) Gospodarstwo domowe ustala ekstensywną podaż pracy, Nt cs, biorąc pod uwagę destrukcję zatrudnienia w przedsiębiorstwach, egzogeniczny proces przechodzenia na emeryturę oraz liczbę osób bezrobotnych, które w danym okresie znalazły zatrudnienie ( ) Nt cs = (1 δna) c (1 δn cs )Nt 1 cs + υt 1 cs (1 (1 Φ cs tn) (ιcτ t 1 )ec U )Ut 1 cτ. (3.3.5) τ T gdzie δ cs N jest stopą separacji w sektorze s, która może być potencjalnie zróżnicowana między krajami i sektorami, δna c oznacza odsetek osób pracujących, bezrobotnych lub nieaktywnych krótkookresowo,którezdezaktywizowałysięwsposóbdługotrwały, Φ cs tn jestprawdopodobieństwem znalezienia pracy w sektorze s przez osobę, która wysłała jedną ofertę pracy. Na koniec ι cτ t 1 jest liczbątychofertwysłanych wpoprzednimokresieprzezosobęniepracującąod τ okresów, e cτ U jestparametremodpowiadającymza malejącąkrańcowąproduktywnośćprocesu poszukiwania pracy, zaś υt 1 cs 0 taki, że s S υcs t 1 = 1 jest ich odsetkiem skierowanym do sektora s. Szerzej proces poszukiwania i znajdowania pracy omówiony został w sekcji Rynek pracy. Bezrobotni i krótkotrwale nieaktywni zawodowo Członek gospodarstwa domowego może stać się osobą niepracującą albo w następstwie utraty pracy albo w wyniku napływu z zasobu osób długotrwale biernych, kiedy część z nich się zaktywizuje. Obserwowane są także przepływy przeciwne, gdy osoby niepracujące znajdują zatrudnienie albo trwale dezaktywizują się. Ponadto, na rynek napływają osoby młode a część emerytów umiera, tak że całkowita liczebność populacji nie zmienia się. Formalnie rzecz biorąc liczba osób niepracujących w modelu nie więcej niż jeden okres jest dana przez następujące równanie NE c1 t = (1 δ c NA ) s S (1 δ cs N )Ncs t 1 + δ R NA c t 1R (3.3.6) Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 83

96 3.3. Gospodarstwa domowe z kolei osoby pozostające bez pracy dłużej są dla τ {2..T 1} opisywani przez równanie NE cτ t = (1 δna) c cτ 1 (NEt 1 (1 (1 Φ cs tn) (ιcτ 1 t 1 )ec U ) υt 1NE cs t 1) cτ (3.3.7) s S wreszcie ostatnia z rozważanych w modelu kohort osób niepracujących zmienia się z okresu na okres zgodnie z dynamiką NE ct t = (1 δ c NA) τ {T 1,T } ( NEt 1 cτ ) (1 (1 Φ cs tn) (ιcτ t 1 )ec U ) υt 1NE cs t 1 cτ s S + δ D NA c t 1W (3.3.8) W powyższych równaniach δ R NA c t 1R oznacza liczbę nowych uczestników rynku pracy, równą (dla zachowania stacjonarnej populacji) liczbie emerytów, którzy zmarli w okresie t. Podobnie δ D NA c t 1W oznacza liczbę osób długotrwale biernych,którzy zaktywizowali się w okresie t zasilając zasób osób pozostających bez pracy co najmniej T okresów. Wśród osób niemających pracy, bezrobotnymi są tylko ci, którzy aktywnie poszukują zatrudnienia. Jeśli założymy, że między chwilą t 1 a chwilą t oferty osób pozostających bez pracy τ T okresów, są wysyłane w sposób losowy opisany procesem Poissona z intensywnością ι cτ t, to w chwili t liczba tych, którzy nie wysłali ani jednej oferty, a więc byli w danym przedziale czasu bierni zawodowo wynosi NEtN cτ = e ιcτ t NEt cτ (3.3.9) w konsekwencji liczba osób bezrobotnych, niemających pracy τ okresów wynosi U cτ t = (1 e ιcτ t ) NE cτ t (3.3.10) Przyjmujemy, że bezrobotni pozostający bez pracy nie dłużej niż graniczna wartość τ c U są uprawnione do zasiłku dla bezrobotnych w jednostkowej wysokości TtU c. Prawo do zasiłku nie obejmuje pozostałych bezrobotnych oraz tych niepracujących, którzy nie poszukują pracy. Z poszukiwaniemwiążesiękosztutraconejkonsumpcji, ζ c ι cτ t,dlategoosobyniepracującekonsumują przypisaną im wielkość bazową, powiększoną o otrzymany zasiłek dla bezrobotnych i pomniejszoną o koszty poszukiwania pracy C cτ tne = (CcB tne ζc ι cτ t ) + T c tu Ucτ t NE cτ t, τ τ c U (3.3.11) C cτ tne = (CcB tne ζc ι cτ t ), τ > τc U (3.3.12) Zakładamy, że osoby bierne nie otrzymują transferów od rządu, a poszukiwanie pracy, choć nie wymaga rezygnacji z czasu wolnego: l c tne = 1 (3.3.13) to jednocześnie wiąże się z koniecznością utraty części konsumpcji, tym większej im więcej ofert wysłał do potencjalnych pracodawców. 84 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

97 3.3. Gospodarstwa domowe Osoby długotrwale bierne Ostatnią grupą członków modelowanego gospodarstwa domowego są osoby długotrwale bierne, przy czym ψr c z nich jest emerytami NA c tr = ψc R NAc t NA c tw = (1 ψc R )NAc t (3.3.14) Zakładamy, że proces trwałej dezaktywizacji jest egzogeniczny względem decyzji gospodarstwa domowegoizachodziwedługstopy δna c.jednocześnie osoby nieaktywne zawodowokonsumują całość dostępnego czasu wolnego niezależnie od tego czy są emerytami lub rencistami czy nie, ltr c = lc tw = 1. Konsumpcja osób długotrwale biernych różni się w zależności od tego czy są one emerytami i rencistami czy też nie. Emeryci i renciści, jako osoby z definicji pozostające poza rynkiem pracy, całość swojej konsumpcji, CtR c, finansują transferami otrzymywanymi od rządu w indywidualnej wysokości, TtNA c. Z kolei konsumpcja pozostałych osób biernych, CtNA c, jest finansowana przez innych członków gospodarstwa domowego w formie konsumpcji bazowej, co do której zakładamy, że jest taka sama jak konsumpcja bazowa osoby biernej krótkotrwale lub bezrobotnej. Formalnie rzecz biorąc C c tr = T c tr C c tna = CcB tne (3.3.15) Użyteczność Gospodarstwa domowe w kraju c {H, F } maksymalizują wartość oczekiwaną dożywotniej użyteczności z konsumpcji i czasu wolnego, zdyskontowanej na chwilę t = 0. Jest ona równa E 0 U0 c, przy czym gdzie u c t U c 0 = t=0 (β U ) t L c t u c t, (3.3.16) jest użytecznością chwilową czerpaną w chwili t z konsumpcji dóbr i usług oraz z czasu wolnego, L c t oznacza zdefiniowaną wcześniej łączną liczbę osób w gospodarstwie, a β U jest czynnikiem dyskontującym. Jest ona sumą użyteczności chwilowych poszczególnych jego członków pomniejszoną o dysużyteczność, tym większą im większa jest różnica między konsumpcją bazową osoby pracującej i niepracującej u c t = s S Nt cs vt(c c tn, cs ltn) cs + NEt cτ vt(c c tne, cτ ltne) cτ + NA c trvt(c c tr, c ltr)+ c τ T + NA c twv c t(c c tna, l c tna) θ B 2 (3.3.17) ( C cb tn CtNE cb ) 2. przy czym zakładamy standardowo, że użyteczność chwilowa każdego z członków gospodarstwa, vt c należy do klasy CRRA v c t(c t, l t ) = 1 [ ] 1 σu. C t (l t ) ωu (3.3.18) 1 σ U Zawartywpowyższymwzorzeparametr ω U > 0jestmiarąpreferencjikonsumpcjidóbrwzględem konsumpcji czasu wolnego, natomiast odwrotność parametru σ U > 0 stanowi międzyokresową elastyczność substytucji konsumpcji. Parametr θ B kontroluje skalę podziału ryzyka Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 85

98 3.3. Gospodarstwa domowe między poszczególnych członków gospodarstwa domowego w wieku roboczym. Gdy θ B = 0 mamy do czynienia z doskonałym podziałem ryzyka gdyż konsumpcja bazowa zostanie wybrana tak aby zrównać krańcową użyteczność konsumpcji osób pracujących i niepracujących, mimoindywidualnychróżnic wdochodach.zkolei gdy θ B mamydo czynienia z całkowitym brakiem podziału ryzyka konsumpcji tj. sytuacją, w której konsumpcja bazowa jest taka sama dla osób zatrudnionych i pozostających bez pracy. Odstępstwo od założenia doskonałego ubezpieczenia od ryzyka bezrobocia jest ważne z punktu widzenia zachowania się rynku pracy. Doskonały rynek ubezpieczeń od bezrobocia implikuje bowiem szereg wniosków niezgodnych z danymi empirycznymi, m.in. zbliżony poziom konsumpcji osób bezrobotnych i pracujących, a tym samym słaby motyw osób bezrobotnych do poszukiwania pracy, czy związaną z tym niską zmienność bezrobocia Ograniczenie budżetowe Reprezentatywne gospodarstwo domowe w kraju c {H, F } maksymalizuje oczekiwaną zdyskontowaną użyteczność z konsumpcji i czasu wolnego, uwzględniając przy tym ograniczenie budżetowe w formie gdzie symbolami EXP c t i REV c t EXP c t = REV c t. (3.3.19) oznaczyliśmy odpowiednio wydatki i dochody poniesione i osiągnięte w chwili t. Całkowite wydatki gospodarstwa domowego, EXPt c, składają się z wydatków na konsumpcyjnych, Pt ccc te oraz wydatków na zmianę stanu posiadanych aktywów na któreskładająsię: zasóbpieniądzagotówkowego M c t,udziaływprzedsiębiorstwach, dc t owartości Vt c każdy, a także obligacje krajowe, Bt cc i zagraniczne, B cf t, przy czym f = {H, F } c. Na znajdujący się w dyspozycji gospodarstwa domowego zasób pieniądza składa się pieniądz gotówkowy, Q c t, oraz depozyty bankowe Dc t, przy czym przyjęta konwencja czasowa zakłada, że podział pieniądza między depozyty a gotówkę dotyczy jego zasobu z poprzedniego okresu znormalizowanego inflacją, π c t. D c t = Mc t 1 π c t Q c t (3.3.20) Zakładamy, że rządy emitują zero-kuponowe obligacje o nominalnej stopie zwrotu wolnej od ryzykawwysokości R cb t i R fb t.zmienne Bt cc i B cf t wyrażają zasób realny obligacji gospodarstw domowych w kraju c emitowanych odpowiednio w kraju i zagranicą wyrażony w jednostkach dóbr konsumpcyjnych w kraju c. Krajowy i zagraniczny rynek obligacji jest niedoskonale zintegrowany. Operacje na zagranicznym rynku obligacji wiążą się z koniecznością poniesienia kosztów premii za ryzyko φ c trp produktu Y c t : zależnej od relacji zadłużenia zagranicznego gospodarki do [ φ c trp = exp φ Bcf t Yt c ]. (3.3.21) Wprowadzenie premii za ryzyko osłabia zależność między krajowymi a zagranicznymi stopami procentowymi w ramach nie pokrytego parytetu siły nabywczej (UIP) powodując, że relacja 86 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

99 3.3. Gospodarstwa domowe między krajowymi a zagranicznymi stopami procentowymi zależy dodatkowo od zadłużenia zagranicznego netto. Gospodarstwo domowe przeznacza swoje dochody na konsumpcję bazową skierowaną do osób pracujących, CtN cb, nieaktywnych, CcB tna lub niepracujących, CcB tne oraz na zmianę stanu posiadanych aktywów w postaci: pieniądza M c t, akcji, dc t mamy więc: gdzie R cd t oraz obligacji Bcc t i Bcf t. Formalnie M c t = M c t Q c t R cd t D c t d c t = d c t d c t 1 (3.3.22) B cf t = R fb t = 1 + r cd t B cf t φ c trp Bcf t 1 π f qc t 1 t q f t B cc t = Bcc t Rt cb Bcc t 1 π c t (3.3.23) oznacza płaconą pod koniec okresu stopę procentową od depozytów bankowych. Z kolei cenę względną między aktywami krajowymi i zagranicznymi wyznacza realny kurs walutowy q f t między krajem c a krajem f. Określa on cenę jednostki krajowego dobra konsumpcyjnego wyrażoną w jednostkach dobra zagranicznego. Ostatecznie, część wydatkowa ograniczenia budżetowego przyjmuje postać gdzie C cb t EXP c t = P c t C cb t + B cc t + B cf t + V c t d c t + M c t (3.3.24) określa całkowitą konsumpcję bazową równą sumie konsumpcji bazowych poszczególnych członków gospodarstwa domowego L c tc cb t = s S Nt cs CtN cb + NEt cτ CtNE cb + NA c twctne cb (3.3.25) τ T Zauważmy, że uwzględniona w ograniczeniu budżetowym konsumpcja bazowa różni się od całkowitej konsumpcji gospodarstwa domowego, C c t, równej L c tc c t = s S Nt cs CtN cs + NEt cτ CtNE cτ + NA c twctna c + NA c trctr c (3.3.26) τ T jest to spowodowane tym, że w ramach gospodarstwa domowego, poszczególni jego członkowie nie podejmują decyzji kapitałowych, które to decyzje podejmowane są zbiorczo wraz z decyzjami o konsumpcji bazowej równej, CtN cb, dla pracujących oraz, CcB tne, dla niepracujących członków gospodarstwa domowego. Mogą oni jednak zwiększyć swą konsumpcję ponad jej wartość bazową, dzięki pracy, zasiłkom dla bezrobotnych oraz emeryturom i rentom. Drugą stronę ograniczenia budżetowego gospodarstwa domowego w kraju c {H, F } tworzą jego dochody, REVt c. W ich skład wchodzą dywidendy z tytułu zagregowanych zysków po opodatkowaniu, d c t 1 (1 τ ck t T c t )Π ca t powiększone o ryczałtowe transfery od rządu krajowego, REV c t = d c t 1 (1 τck t )Π ca t + Tt c (3.3.27) Z dochodów gospodarstwa domowego wyłączyliśmy dochody z pracy, zasiłków dla bezrobotnych oraz emerytur i rent, gdyż te, ze względu na niezupełny podział ryzyka między członków gospodarstwa domowego, powiększają bezpośrednio konsumpcję osób pracujących, bezrobotnych i emerytów. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 87

100 3.4. Firmy Zakładamy, że nominalna wartość zakupu dóbr rynkowych jest ograniczona przez zasób płynnych aktywów dostępnych gospodarstwu domowemu w danym okresie (tzw. założenie cash-in-advance): L c t P tc c t = [µ c M (Qc t )εc M + ν c M (D c t )εc M ] 1 ε c M, (3.3.28) gdzie C c t jest zdefiniowaną powyżej przeciętną konsumpcją jednego członka gospodarstwa domowego.przyjęcie założenia,że ε c M < 1 umożliwiauwzględnienie niedoskonałej substytucji między pieniądzem gotówkowym a depozytami bankowymi. Dodatkowo, parametry µ c M i νc M mierzą stopień istotności przy dokonywaniu zakupu dóbr rynkowych pieniądza gotówkowego i depozytów bankowych, odpowiednio. 3.4 Firmy Etap I - produkcja niezróżnicowanego dobra podstawowego Zysk producenta dobra podstawowego W gospodarce kraju c {H, F } występuje kilka sektorów produkcyjnych, których zbiór oznaczamy przez S. W każdym sektorze s S działa doskonale konkurencyjna firma wytwarzająca sektorowe dobro podstawowe, Y cs tp cs, sprzedawane po cenie, PtP. Zakładamy, że producent dobra podstawowego produkuje je przy użyciu kapitału, pracy oraz materiałowych dóbr pośrednich. Maksymalizuje on zysk, zdyskontowany na chwilę t = 0: max E 0 Π cs 0A, Πcs 0A = t=0 Λ c t Πcs t, (3.4.1) Zysk chwilowy, Π cs cs t, jest równy przychodom ze sprzedaży wytworzonych dóbr, PtP Y tp cs, pomniejszonym o bieżące koszty operacyjne i finansowe. Zakładamy, że producent dobra podstawowego część, φ LD, swoich kosztów operacyjnych, Ot cs, finansuje krótkoterminowym kredytem obrotowym, LD cs t = φ LD Ot cs, oprocentowanym bankową stopą procentową, RcL t = 1 + r cl t. Kredyt obrotowy jest zaciągany na początku okresu i spłacany na jego końcu. W konsekwencji, koszty firmy podstawowej składają się z kosztów operacyjnych w części nie sfinansowanejkredytemobrotowym, (1 φ LD ) O cs t,kosztówfinansowychobsługikredytuwraz z odsetkami, R cl t φ LD O cs t. Formalnie Π cs t = PtP cs Y tp cs (1 φ LD) Ot cs Rt cl φ LD Ot cs (3.4.2) Nabieżącekosztyoperacyjnefirmy, Ot cs cs,składająsię:wydatkinawynagrodzenia, Wt h cs tn Ncs t, wydatkiinwestycyjne, Pt ci It cs,wydatkinazakupmateriałówpotrzebnychdowytworzeniadóbr pośrednich stosowanych w procesie produkcji, r S P cr t Y cs tr pracowników, P cc t JtC cs. Tym samym O cs t = Wt cs h cs tnnt cs + Pt cr Ytr cs + Pt ci It cs r S oraz koszty rekrutacji nowych + Pt cc JtC cs (3.4.3) Wszystkie, poza kosztami płac, ponoszone przez przedsiębiorstwo koszty mają więc postać wydatków na zakup rynkowych dóbr i usług: materiałowych, inwestycyjnych lub konsumpcyjnych. 88 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

101 3.4. Firmy Technologia produkcji dobra podstawowego Producent dobra podstawowego, YtP cs, działający w kraju c, sektorze s S dysponuje technologią typu Coba-Douglasa postaci YtP cs = Acs t (Zcs t Ncs t hcs tn )αcs L (Y cs tnl )1 αcs L (3.4.4) przy czym wzrastający wraz z postępem technologicznym poziom jednostkowej produktywności pracy, Zt cs, dany jest egzogenicznie przez zintegrowany proces stochastyczny stopnia pierwszego. Z kolei zmienna A cs t oznacza przejściowy szok technologiczny w sektorze s S. Specyfikacja procesów A cs t charakter egzogeniczny. i Z c t oznacza, że proces konwergencji rozpatrywany w modelu ma Dopuszczamy możliwość różnego tempa wzrostu poziomu technologii w obu krajach i poszczególnych sektorach. Uwzględnienie wzrostu gospodarczego w sytuacji różnicy pracochłonności poszczególnych sektorów implikuje efekt Balassy-Samuelsona, zgodnie z którym poziom ten w sektorze o wyższej pracochłonności rośnie szybciej. Z kolei dopuszczenie możliwości występowania różnic między tempem długoterminowego wzrostu w poszczególnych sektorach dodatkowo wzmacnia efekt Balassy-Samuelsona, gdyż powoduje ono wzrost cen w sektorze o niższym tempie długoterminowego wzrostu (np. w sektorze usług), nawet, gdy sektory są homogeniczne. Zakładamy, że oprócz efektywnej pracy, Nt cshcs tn, wytworzenie dobra podstawowego wymagaponiesienianakładu, YtNL cs,będącegoagregatemzłożonymzinnychczynnikówprodukcji tj. wykorzystywanego z intensywnością, UtK cs, zakumulowanego kapitału, Kcs t oraz materiałowych dóbr pośrednich, Xt cs. Zakładamy, że agregat ten ma postać homotetycznej funkcji o stałej relatywnej elastyczności substytucji - CRESH (ang. Constant Ratio of Elasticity of Substitution, Homothetic) por. Hanoch (1977)). Technologia typu CRESH jest uogólnieniem stosowanej zwykle w modelach cyklu technologii CES, umożliwiającym uwzględnienie bogatszej struktury substytucyjnej między czynnikami produkcji. Formalnie rzecz biorąc agregat, Y cs tnl, zadany jest pośrednio w uwikłany sposób: [( 0 = αcs K U cs ) tk 1 ρ cs Kcs 1 ρ cs K t K YtNL cs 1 ]+ αcs X 1 ρ cs X [( X cs t YtNL cs ) 1 ρ cs ] X 1 (3.4.5) Technologia produkcji dobra podstawowego posiada stałe korzyści skali i spełnia założenia neoklasycznej funkcji produkcji dla dowolnych nakładów i dla dowolnych wartości parametrów spełniających α cs K, αcs X > 0 oraz ρcs K, ρcs X > 1. Produkcja dóbr pośrednich Podobnie jak Iacoviello et. al (2007) oraz Christiano (1988) założyliśmy, że produkcja dobra podstawowego w sektorze s wymaga zużycia dóbr pośrednich Xt cs. Tak jak w wypadku dóbrpodstawowychzakładamy,że dobrapośrednie, YtX cs,wytwarzanesą przypomocytechnologii CRESH wykorzystującej zagregowane sektorowe dobra krajowe wytworzone przez firmy poziomu trzeciego, r S, Y cs tr 0 = r S βr cs 1 cs r [( Y cs tr Y cs tx ) 1 cs ] r 1. (3.4.6) Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 89

102 3.4. Firmy Parametry βr cs, r, s S określają względne udziały kosztów dóbr pośrednich w sektorze r w łącznym koszcie dóbr pośrednich w sektorze s. Z kolei parametry cs r determinują elastyczności substytucji między dobrami pośrednimi w poszczególnych sektorach. Zakładamy, że zużycie dóbr pośrednich jest równe ich produkcji, X cs t zapasów. = YtX cs, a więc, że firma nie akumuluje Akumulacja kapitału Akumulacja kapitału we wszystkich sektorach ograniczona jest poprzez mechanizm planów inwestycyjnych (ang. time-to-build) połączony ze sztywnościami ex-post (Edge 2000, Murchison et al. 2004). Zakładamy komplementarność pomiędzy wydatkami inwestycyjnymi poświęconymi danemu projektowi w różnych okresach czasu, która zniechęca firmy od zmiany pierwotnego planu inwestycyjnego. Współzależność tę będziemy modelować poprzez założenie, że efektywny tj. faktycznie powiększający kapitał, poziom inwestycji firmy w okresie t, I cs,e t, jest agregatem CES poprzedniego oraz bieżącego poziomu inwestycji: I cs,e t = [ τ ((φ cs j=0 j ) 1 θ I cs It j,t cs θ cs ) I 1 θ I cs ] θcs I θ I cs 1. (3.4.7) Zmienna It j,t cs oznacza podjęte w okresie t j wydatki na projekt inwestycyjny, który został ukończonywokresie t.parametr θi cs mierzystopieńkomplementarnościpomiędzywydatkami inwestycyjnymi w poszczególnych okresach. W przypadku granicznym θi cs 0, wydatki inwestycyjne stają się doskonale komplementarne, dzięki czemu raz ustalony plan inwestycyjny nie będziemógłjuż uleczmianie.zkoleigdy θ cs I plany inwestycyjne stają się doskonale substytucyjne co pozwala na pełne rewidowanie wcześniej podjętych projektów. Z kolei parametry φ cs j określają strukturę czasową inwestycji. Dołączenie do modelu mechanizmu time-to-build z wbudowaną sztywnością ex-post umożliwia uwzględnienie opóźnionej reakcji inwestycji na często identyfikowane w danych szoki podażowe. Należy podkreślić, że powiększający kapitał produkcyjny,efektywnypoziominwestycji, I cs,e t, jest czym innym niż łączny poziom wydatków inwestycyjnych w okresie t równy: I cs t = τ j=0 W rezultacie rejestrowany księgowo zasób kapitału równy I cs t,t+j. (3.4.8) KtM cs = (1 δcs tk )Kcs t 1M + P t ci It cs (3.4.9) różni się od kapitału firmy biorącego efektywnie udział w produkcji, Kt cs, który na końcu okresu t jest równy sumie niezdeprecjonowanego efektywnego kapitału z poprzedniego okresu, powiększonego o inwestycje efektywne z okresu t: Kt cs = (1 δcs tk σ c K ) K cs t 1 + (Ics,E t ) σc K (δ cs 1 σck K σk c Kt 1) cs. (3.4.10) 90 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

103 3.4. Firmy gdzie parametr σk c odpowiada za elastyczność kapitału produkcyjnego wzgledem bieżących inwestycji. Stopa deprecjacji δtk cs zależy od intensywności wykorzystania zapasów oraz kapitału w procesie produkcji δ cs tk = gdzie parametry, θ cs K, βcs K ( cs X cs ti δ /Kcs K t 1 X cs I /K cs stacjonarnym oraz jego reakcję na szoki. ) θ cs K ( ) + βk cs (UtK) cs φcs K 1. (3.4.11) oraz φcs K, odpowiadają za stopień wykorzystania kapitału w stanie Poszukiwanie pracowników i koszty rekrutacji Producentdobrapodstawowegoposzukujepracownikówotwierającwakaty, Vt cs,przyczym w chwili t zapełnianie są wakaty otwarte w okresie t 1. Zapełnienie wakatu następuje z egzogenicznym z punktu widzenia firmy prawdopodobieństwem, Ψ cs t. Jednocześnie w każdym okresie dochodzi do destrukcji miejsc pracy wedle stopy δ N oraz dezaktywizacji części δ NA osób zatrudnionych w firmie. W konsekwencji, producent podejmując decyzje o nakładach czynników produkcji bierze pod uwagę dynamikę zatrudnienia w postaci N cs t = (1 δ N ) (1 δ NA ) Nt 1 cs + Ψ cs t Vt 1 cs (3.4.12) Równanie to jest brane pod uwagę przez firmę w procesie negocjacji płacowych (por. sekcja Rynek pracy ). Ponadto, otwieranie nowych miejsc pracy pociąga za sobą dodatkowe koszty z tytułu rekrutacji nowych pracowników P cj t zakupienia J cs tc JtC cs. Zakładamy, że proces rekrutacji wymaga cc jednostekfinalnychdóbrkonsumpcyjnychpocenie Pt. Wielkość tych kosztów zależy od liczby otworzonych w okresie wcześniejszym wakatów, V cs t 1N, prawdopodobieństwa ich zapełnienia, Ψ cs tn oraz wielkości zatrudnienia, Ncs t w następujący sposób ( JtC cs = cs J Ψ cs tnvt 1N cs cj Ψ cs NV N) cs φc J (N cs ) 1 φc J. (3.4.13) przy czym Ψ cs N Czynnik oraz V cs N ( Ψ cs tn V t 1N cs cj Ψcs oznaczają wartości obu zmiennych w stanie ustalonym. ) NV cs φ c J N obrazuje wpływ jaki na koszty rekrutacji wywiera konieczność znalezienia i przeszkolenia nowych pracowników. Z kolei czynnik (N cs ) 1 φc J zależnie od wielkości parametru φ c J dopuszcza możliwość, że koszty te będą rosły (gdy φc J < 1), nie zmieniały się (gdy φ c J = 1) lub będą malały (gdy φc J > 1) wraz ze wzrostem całkowitego zatrudnienia w firmie. Na koniec parametry cj oraz cs J pozwalają na kalibrację odpowiednio całkowitych wydatków na rekrutację w gospodarce oraz prawdopodobieństwa zapełnienia wakatu w kraju c i sektorze s Etap II - różnicowanie dóbr podstawowych Zysk Zakładamy, że w chwili t w każdym z sektorów działa skończenie wiele firm indeksowanych indeksem i, z których każda dysponuje siłą monopolistyczną dzięki temu, że została założona przez gospodarstwa domowe w wyniku zakupienia unikatowej innowacji produktowej z sektora B+R. Liczba tych firm jest zmienna w czasie i inna w każdym kraju oraz sektorze. Dla Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 91

104 3.4. Firmy c {H, F } oraz s S oznaczamy ją symbolem FtN cs. Każda z tych firm może przy użyciu dobra podstawowego, YtP cs cs,i, wyprodukować zróżnicowane dobro, Yt, posiłkując się liniową technologią produkcji gdzie Y cs,i tp Y cs,i t = Y cs,i tp, (3.4.14) jest popytem na dobropodstawowe zgłaszanym przez firmę i,atym samym zachodzi równość bilansowa Y cs tp = F cs tn i Y cs,i t, (3.4.15) Firma i maksymalizuje zdyskontowany na chwilę bieżącą zysk E 0 Π cs,i ta, zadanywsposób rekurencyjny poprzez { } Π cs,i ta = Πcs,i t + E t Λ cb t+1 Πcs,i t+1,a, (3.4.16) gdzie Λ c t+1 = (1 δcs t+1f ) λc t+1 λ oznaczastopędyskontową,przyczym δ c t+1f cs określaegzogeniczne t prawdopodobieństwo destrukcji firmy. Różnicowanie cen na rynki krajowe i zagraniczne Podobnie jak Betts i Devereux(1996) przyjmujemy, że firmy produkujące poszczególne produkty mogą ustalać inną cenę w kraju niż za granicą, w ramach mechanizmu różnicowania cen zależnieodrynku(ang.pricing-to-market).firmakrajowa Y cs,i t ustala na rynek krajowy cenę, P csc,i t,orazcenę P csf,i t na rynek zagraniczny. Zakładamy, że obie ceny są przy tym wyrażone w jednostkach krajowego dobra konsumpcyjnego. Przy maksymalizowaniu zysku, firma i bierze pod uwagę funkcję popytu krajowego, Y csc,i csf,i td, i zagranicznego, YtD, na produkowane przez siebie dobra. td = (P csc,i t Y csc,i Y csf,i [ F cs tn i=1 td = (P csf,i t [ F cs tn i=1 ) ǫcsc ] ǫcsc csc,i (Pt ) 1 ǫcsc 1 ǫ csc ) ǫcsf ] ǫcsf csf,i (Pt ) 1 ǫcsf 1 ǫ csf Y csc t, Y csf t. (3.4.17) Zachodzi przy tym równość bilansowa: Y cs,i t = Y csc,i td + Y csf,i td. (3.4.18) Popyt krajowy na dobra zróżnicowane wytworzone w kraju c, Y csc,i td, oraz popyt zagraniczny natedobra, Y csf,i td,sądeterminowaneprzezfunkcjęprodukcjifirmagregującychitworzących jednolite dobro sektorowe sprzedawane na danym rynku (por. etap III). Firma i działająca w kraju c w sektorze s ustalając cenę na rynek r {H, F } bierze pod uwagę całkowity popyt firmy agregującej na krajowe i zagraniczne dobro sektorowe Y csr t (odpowiednio, Y csc t, lub, Y csf t ), a także uwzględnia swój wpływ na całkowity agregat cenowy, przyjmując jednak, że 92 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

105 3.4. Firmy ceny wyznaczone przez pozostałe firmy są dane. W tej sytuacji jej zysk chwilowy, Π cs,i t równy: jest przy czym P csr tp Π cs,i t = (P csc,i t P csc tp ) Y csc,i csf,i td + (Pt P csf tp ) Y csf,i td. (3.4.19) jest powiększoną o koszty dystrybucji ceną dobra podstawowego. Istnienie kosztów dystrybucyjnych wzmacnia mechanizm pricing-to-market, powodując zwiększenie odchyleń od prawa jednej ceny na poziomie sektorów nawet w przypadku, gdy elastyczności substytucji pomiędzy krajowymi dobrami zróżnicowanymi w kraju i zagranicą są jednakowe. Innymi słowy, podobnie jak Burnstein, Nevel and Rebelo (2000), Corsetti i Debola (2002) oraz Selaive i Tuesta (2003), założyliśmy wprowadzenie klina pomiędzy cenę producenta a cenę konsumenta, przy czym w naszej specyfikacji klin ten jest narzutem na koszt krańcowy procesu różnicowania dóbr: gdzie koszt dystrybucji, κ csr t P csr tp = P cs tp + κcsr t (3.4.20) jest brany przez firmy jako dany w formie κ csr t = P cd t κ cscr + δ fr P fd t κ csfr q fc t, (3.4.21) przy czym δ fr jest deltą Diraca przyjmującą wartość 1 przy eksporcie i 0 w przypadku sprzedażykrajowej.parametr κ cscr określa ilośćjednostek krajowychdóbrdystrybucyjnych ocenie P cd t koniecznych do dystrybucji jednostki dobra krajowego w kraju (gdy r = h)lub zagranicą (gdy r = f),zkoleiparametr κ csfr określailośćdodatkowychzagranicznychdóbrdystrybucyjnych o cenie P fd t eksportowanego dobra za granicą. wyrażonej w jednostkach dóbr zagranicznych, koniecznych do dystrybucji Wielookresowe kontrakty cenowe Firma różnicująca ceny podlega sztywnościom nominalnym w formie wielookresowych nominalnych kontraktów cenowych. Przyjęta w modelu specyfikacja tych kontraktów jest rozwinięciem idei przedstawionych w pracach Murchisona et. al. (2004) oraz Dotseya, Kinga i Wolmana (1999). Sformułowany kontrakt jest uogólnieniem dominujących w literaturze kontraktów Calvo (1983), w której niezmienna w czasie, sztywność cenowa mogła trwać nieskończenie długo oraz nieco rzadziej stosowanych kontraktów Taylora (1980) w której kontrakty obowiązywały przez z góry określoną liczbę okresów. Sformułowany przez nas kontrakt zwiększa złożoność numeryczną modelu względem kontraktów Calvo i Taylora, umożliwiając jednak wyjaśnienie wielu faktów, które stanowią trudność dla modeli z mniej ogólnie sformułowanymi sztywnościami cenowymi. Model Calvo przewiduje w szczególności, że maksymalna odpowiedź stopy inflacji na egzogeniczny szok powinna mieć miejsce w pierwszym okresie po wystąpieniu szoku (zobacz Kiley 2002). W konsekwencji estymacje krzywej Philipsa implikowanej przez model Calvo implikują nierealistycznie długi czas trwania kontraktów cenowych oraz dużą wagę opóźnionej inflacji. Kontrakty cenowe o przyjętej strukturze implikują natomiast istnienie opóźnionej inflacji w krzywej Philipsa nawet w przypadku braku mechanizmu indeksacji (Dotsey 2002). Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 93

106 3.4. Firmy Zakładamy, że kontrakty cenowe, którym podlegają firmy mogą potencjalnie trwać nieskończenie długo. Kontrakt przewiduje, że w każdej chwili t firma, i, działająca w kraju c w sektorze s może albo ustalić cenę na rynek r {H, F }, P csr,i t, optymalnie albo dokonać indeksacji jej wartości z poprzedniego okresu wedle współczynnika, Ω csr t. Firma, która w chwili t ustaliła cenę optymalnie oczekuje więc, że w kolejnych okresach t + k otrzyma sygnał, ξ csr,i t,t+k, informujący ją czy będzie ona mogła dokonać jej reoptymalizacji, czy też będzie kontynuować jej indeksację. Staje ona więc przed dodatkowym zestawem ograniczeń o postaci ξ csr,i csr,i t,t+k ( P t+k Πr csr,i t,t+k P t ) = 0, (3.4.22) gdzie ξ csr,i t,t+k jest zmienną losową przyjmującą wartość 1 z prawdopodobieństwem ξcsr k csr,i.zmienna P wartośćzerozprawdopodobieństwem 1 ξ csr k t oraz oznacza optymalną cenę realną na rynek r ustaloną przez firmę i działającą w sektorze s w kraju c w okresie t. Gdy ξ csr,i t,t+k = 1 firma podlega sztywności cenowej, z kolei, sygnał ξ csr,i t,t+k = 0 uwalnia firmę od sztywności, tak, że może ona dokonać reoptymalizacji ceny P csr,i t+k. Co ważne, zkładamy, że rozkład zmiennej losowej ξ csr,i t,t+k jest zależny od czasu jaki upłynął od ostatniej indeksacji tj. od k. Zakładamy przy tym, że dla 1 k < J okresów prawdopodobieństwo tego, że ξ csr,i t,t+k zasady różne od prawdopodobieństwa tego, że ξ csr,i t,t+k+1 = 1 tzn. ξcsr k ξ csr k+1 = 1 jest co do. Z kolei dla k > J prawdopodobieństwo otrzymania negatywnego sygnału cenowego ustala się ξ csr,i t,t+k = ξcsr C. W sytuacji wystąpienia sztywności cenowej firma dokonuje indeksacji dotychczasowej ceny wedle stopy Ω cr t. Indeksacja ta zachodzi wedle nastepującej reguły Ω cc t = (πc t 1) ωπ π c t Ω cf t = (πc t 1) ωπ π c t q f t qc t 1 (3.4.23) gdzie parametr ω π odpowiada za wpływ jaki na indeksację ma przeszła inflacja. Podsumowując, problem optymalizacyjny firmy różnicującej ceny można zapisać za pomocą nastepującego równania Lagrange a: L 0 = t=0 r {H,F } [ λ t Π cs ta Πcs i βe t Λ cb t+1 Πcs η csr t Y csr ( P csr td t Pt csr t+1a µ t ) ǫ Ȳ csr t Π cs t r {H,F } r {H,F } ϕ csr t csr ( P t P csr tp )Y csr td ( )] ξt csr P csr csr t P t 1 Ωcr t Problem ten można rozwiązać sprowadzając zagadnienie optymalizacyjne do skończonej liczby, zadanych rekursywnie równań stochastycznych. 94 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

107 3.4. Firmy Etap III - agregacja dóbr zróżnicowanych w sektorze na rynku krajowym i zagranicznym W trzecim etapie produkcji w kraju c {H, F } poszczególne dobra krajowe, Y cs,i t, i zagraniczne Y fs,i t, gdzie f {H, F } {c}, są wykorzystywane przy produkcji zagregowanych dóbr sektorowych przeznaczonych na rynek krajowy, odpowiednio Y csc t oraz Y fsc t. Oba te dobra produkowane są przez doskonale konkurencyjne firmy przy użyciu technologii CES: Y csc t = gdzie Y csc,i td [ F cs tn i=1 i Y fsc,i td (Y csc,i td ) ǫ csc 1 ǫ csc ] ǫ csc ǫ csc 1, Y fsc t = [ F fs tn i=1 (Y fsc,i td ) ǫ fsc 1 ǫ fsc ] ǫ fsc ǫ fsc 1, (3.4.24) oznaczają, odpowiednio, popyt krajowy na krajowe dobro zróżnicowane i oraz popyt krajowy na zróżnicowane dobro zagraniczne. W tej sytuacji minimalizacja kosztu produkcji implikuje następujący popyt na dobra Y csc,i td, Y fsc,i td : Y csc,i td csc,i (P = t ) ǫcsc (Pt csc Y csc ) ǫcsc t, Y fsc,i td = fsc,i (Pt ) ǫfsc (P fsc Y fsc t. (3.4.25) t ) ǫfsc Podstawiając odpowiednie funkcje popytu do technologii produkcji dóbr Yt csc, Y fsc t uzyskujemy indeksy cenowe Pt csc, P fsc t : P csc t = [ F cs tn i=1 1 ǫ csc, (P csc,i t ) 1 ǫcsc] 1 P fsc t = [ F fs tn a w konsekwencji także funkcje popytu zdefiniowane w etapie II. i=1 (P fsc,i t ) 1 ǫfsc] Etap IV - produkcja sektorowego dobra zagregowanego 1 ǫ fsc. (3.4.26) Kolejny etap produkcji w kraju c {H, F } polega na wytworzeniu zagregowanego dobra sektorowego, Yt cs. Dobro to, o cenie Pt cs wyrażonej w jednostkach krajowego dobra konsumpcyjnego, wytwarzane jest przez doskonale konkurencyjną firmę za pomocą technologii CES, wykorzystującejdobrakrajowewytworzonezpółproduktówkrajowych, Y csc t,ocenie Pt csc oraz dobra krajowe złożone z półproduktów zagranicznych,y fsc t, o cenie P fsc t : [ Yt cs = (ω cs ) 1 [ P cs t = ω cs (P csc t ǫ cs (Y csc t ) ǫcs 1 ǫ cs + (1 ω cs ) 1 ǫ cs (Y fsc t ) 1 ǫcs + (1 ω cs )(P fsc t ) 1 ǫcs] 1/(1 ǫ Minimalizacja kosztu produkcji jednostki dobra Y cs t Y csc t ) ǫcs 1 ǫ cs ] ǫ cs /(ǫ cs 1), cs ). (3.4.27) implikuje popyt na dobra Y csc t i Y fsc t : = ω cs[ Pt cs ] ǫ cs [ Pt csc Yt cs, Y fsc P t = (1 ω cs cs ] ǫ cs t ) P fsc Yt cs. (3.4.28) t który jest brany pod uwagę przez firmy agregujące z etapu III Agregaty dóbr finalnych Ostatnim etapem produkcji jest wytworzenie dóbr finalnych. Niech zbiór T = {I, D, G, F } indeksuje typy obecnych w gospodarce dóbr finalnych z wyłączeniem opisanego odrębnie dobra konsumpcyjnego. Wyróżnione typy obejmują odpowiednio dobra: inwestycyjne, dystrybucyjne, publiczne oraz finansowe. Zakładamy, że krajowe dobro zagregowane k T, Y ck t, Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 95

108 3.4. Firmy produkowane jest przez doskonale konkurencyjne firmy w oparciu o technologię typu CRESH wykorzystującą dobra produkowane przez poszczególne sektory produkcyjne Y ck tr, r S: 0 = r S βr ck 1 ck r [( Y ck ) 1 ck tr r 1] Yt ck, (3.4.29) przy czym parametry βr ck, gdzie r S, oznaczają udziały kosztów dóbr produkowanych w sektorze r w łącznym koszcie produkcji dóbr k T. Parametry ck r determinują elastyczności substytucji między dobrami produkowanymi w poszczególnych sektorach. Producenci dóbr k T maksymalizują zyski (w równowadze równe zero): Π ck t = Pt ck Yt ck Ytr ck Pt cr, (3.4.30) r S gdzie P ck t jest ceną dóbr zagregowanych k T. Odrębnym agregatem dóbr finalnych jest agregat krajowych dóbr konsumpcyjnych Y cc t. Składają się nań dobra produkowane przez poszczególne sektory produkcyjne Ytr cc, r S: α c [( ) 1 δ c ] rc ) βc rc (Y cc tr ) rc 1. (3.4.31) 0 = 1 δ c r S rc (Y cc t Sformułowana powyżej postać funkcyjna opisuje technologię typu DIA (ang. Direct Implicit Addilog, por. Barnett 1981). Technologia owa stanowi uogólnienie technologii typu CRESH, do której zredukowałaby się ona, gdyby założyć dodatkowo, że β c rc = 1. Funkcja agregująca dobra konsumpcyjne pozwala wyznaczyć względną użyteczność gospodarstw domowych względem konsumpcji dóbr produkowanych w poszczególnych sektorach. Producenci zagregowanego dobra konsumpcyjnego maksymalizują swe zyski, wynoszące: Π cc t = Pt cc Yt cc (1 + τt cc ) Pt cr Ytr cc (3.4.32) r S Zmienna τ cc t określa tu wysokość podatku konsumpcyjnego. Zakładamy, że producenci dóbr konsumpcyjnych ustalają ceny w oparciu o mechanizm wyceny kosztem krańcowym(ang. marginal cost pricing), maksymalizując swój łączny, zdyskontowany na chwilę t = 0 zysk: E 0 t=0 Λ c t ΠcC t. (3.4.33) Nakład czynników produkcji wyznaczany jest więc w sposób gwarantujący spełnienie warunków pierwszego rzędu stowarzyszonych z problemem maksymalizacji zdyskontowanego zysku. Warunki te implikują, że P cc t jest kosztem krańcowym produkcji dobra Y cc t. 1 Odejście od homotetyczności technologii produkcji zagregowanego dobra konsumpcyjnego jest drugim mechanizmem, oprócz efektu Balassy-Samuelsona, który tłumaczy realną aprecjację kursu walutowego w wyniku wzrostu poziomu dochodu w kraju. W sytuacji, gdy elastyczność dochodowa usług jest wyższa od jedynki, wzrost poziomu zamożności kraju zwiększa popyt na usługi, co prowadzi do wzrostu ich cen, a przez to do realnej aprecjacji kursu walutowego (zob. np. Bergstrand 1991). 1 W sytuacjiniehomotetycznej technologii produkcji warunki pierwszego rzędu problemu maksymalizacjizyskunie muszą być warunkami dostatecznymi. Mechanizm marginal cost pricing nakłada jednak implicite również mechanizm konkurencji, który implikuje, że warunki pierwszego rzędu maksymalizacji zysku będą również dostateczne. 96 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

109 3.5. Rynek pracy 3.5 Rynek pracy Dynamika liczby osób zatrudnionych i bezrobotnych W odniesieniu do rynku pracy, w modelu rozważany jest mechanizm poszukiwań i dopasowań, bazujący na wynikach Mortensena (1989) i Pissaridesa (1990). Pracodawcy otwierają nowe miejsca pracy w postaci początkowo niezapełnionych wakatów. Z kolei bezrobotni poszukują zatrudnienia wysyłając oferty pracy do firm. Niedoskonały proces pośrednictwa pracy powoduje, że liczba wakatów, które w każdej chwili t zostały zapełnione w wyniku skutecznego skojarzenia bezrobotnego z pracodawcą, Jt cs, jest mniejsza od popytu na pracę zgłaszanego przez pracodawców oraz jej podaży ze strony bezrobotnych. Zakładamy, że ma ona następującą postać funkcyjną J cs t = ϑ m t ( (V ) cs λ cs J t 1N Vt 1N cs Ucs ts + ( U cs t ) ) 1 λ cs λ cs J J (3.5.1) gdzie UtS cs = (1 δna) c νt 1 cs NEt cτ (ι cτ t 1) ec U τ T (3.5.2) jest całkowitą liczbą ofert pracy wysłaną w okresie t 1 przez nie zdezaktywizowane osoby niepracujące do firm z sektora s. Tym samym liczba zapełnianych miejsc pracy zależy od liczby dostępnych wakatów oraz od wysiłku włożonego przez bezrobotnych w poszukiwanie pracy. Zastosowana postać funkcji tworzącej pary pracodawca-pracownik, Jt cs, pozwala na wprowadzenie niejednostkowej substytucji między ofertami pracy a wakatami. 2 Dodatkowo, w odróżnieniu od używanej zazwyczaj w modelach poszukiwań funkcji Coba-Douglasa postać tagwarantuje,żezarównoszansazapełnieniawakatu Ψ cs tn wsektorze sjakiszansaznalezienia pracy w tym sektorze, Φ cs tn, zdefiniowane jako J cs t J cs t = Ψ cs tn VtN cs = (1 δ NA ) ν cs t 1 τ NE cτ t 1(1 (1 Φ cs t ) (ιcτ t 1 ) e c U ) (3.5.3) znajdą się zawsze w przedziale [0, 1], mogą więc być traktowane jak matematyczne prawdopodobieństwa obu zdarzeń losowych. Zarówno firma jak i gospodarstwo domowe traktują prawdopodobieństwa zapełnienia wakatu, Ψ cs tn, jak i znalezienia pracy, Φcs tn, jako dane. 2 Zauważmy, że 1 J cs t = 1 ϑ m t (( 1 V cs t 1N ) λ cs ) J λ cs +( 1 U ts cs ) 1 J λ cs J, odwrotność liczby skojarzonych par pracodawcabezrobotny jest więc funkcją klasy CES odwrotności liczby wakatów i liczby wysłanych ofert. Funkcja ta ma bogatszą strukturę substytucyjną w porównaniu z używaną zazwyczaj w modelach poszukiwań funkcją Coba-Douglasa. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 97

110 3.5. Rynek pracy Negocjacje płacowe i czasu pracy W każdym okresie czasu t, pracownicy negocjują z pracodawcami swe płace w oparciu o mechanizm negocjacji Nasha. Oznaczmy przez Γ cs t i Σ cs t, odpowiednio, nadwyżkę gospodarstwa domowego z posiadania dodatkowego członka rodziny zatrudnionego w sektorze s (mierzoną w jednostkach dożywotniej użyteczności), oraz nadwyżkę firmy działającej w sektorze s związaną z zatrudnieniem dodatkowego pracownika: Γ cs t = E 0U c 0 Nt cs, Σ cs t = E 0Π cs 0A. (3.5.4) Nt cs Pracownicy i przedsiębiorstwa negocjują obowiązujący ich kontrakt, określający oczekiwany godzinowy wymiar pracy oraz płacę w przyszłości. Negocjacje odbywają się według schematu Nasha tak, że obie strony dążą do zmaksymalizowania całkowitej nadwyżki z zawartego kontraktu. Maksymalizacja ta bierze pod uwagę warunki pierwszego rzędu wynikające z indywidualnych zagadnień optymalizacji firmy i gospodarstwa domowego względem poziomu zatrudnienia, Nt cs. Uwzględnia ona także wpływ jaki zmiana płac i godzinowego wymiaru pracy wywrze na konsumpcję, a pośrednio także na poziom użyteczności osób pracujących. Formalnie rzec biorąc problem optymalizacyjny związany z negocjacjami między pracodawcą a pracownikiem jest następujący max W cs t,hcs tn Υ cs t (Γcs t, Σcs t ) p.w. CtN cs = CcB tn Γ cs t = E 0U0 c, Σ cs t Nt cs = E 0Π cs 0A. Nt cs + (1 τcl t )h cs tn W t cs, (3.5.5) gdzie Υ cs t = (Γ cs t λc t )ξc N (Σ cs t ) 1 ξc N (3.5.6) jest zdefiniowaną w jednostkach użyteczności gospodarstwa domowego łączną nadwyżką z zawartegokontraktuparypracownik-pracodawca,przyczymparametr ξ c N odpowiadazawzględną siłę negocjacyjną pracowników i pracodawców. 98 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

111 3.6. Badania i rozwój 3.6 Badania i rozwój Nowe firmy różnicujące produkt podstawowy tworzone są przez gospodarstwa domowe w następstwie stworzenia nowych pomysłów biznesowych. Pojawienie się takiej idei wymaga uprzedniego poniesienia wydatków inwestycyjnych na rozwój. Gospodarstwa domowe podejmują decyzje o zwiększeniu tych wydatków biorąc pod uwagę wpływ jaki ich poniesienie wywrze na dynamikę kreacji nowych firm. Zakładamy, że liczba firm w sektorze s ewoluuje zgodne z równaniem: gdzie δ c tf F cs tn = (1 δ c tf)f cs t 1N + df cs tn, (3.6.1) określaegzogeniczną stopędestrukcjifirm,natomiast df cs tn jestliczbąnowopowstałych przedsiębiorstw w sektorze s. Wartość nowej firmy, VtF cs, jest równa jej zdyskontowanym na chwilę bieżącą zyskom: V cs tf = Π cs t + (1 δ c tf) E t Λ c t+1v cs t+1f, (3.6.2) gdzie Λ c t+1 = β λ c t+1 U λ jeststopądyskontową,natomiast Π cs c t są zyskami chwilowymi nowej firmy t różnicującej produkt podstawowy(zasadność powyższej równości wynika z założenia, że nowe firmy ustalają swe ceny optymalnie). Wejście do sektora s wiąże się z poniesieniem wydatków na badania i rozwój, w formie zakupu dóbr inwestycyjnych w I cs trd wolnego wejścia do sektora implikuje równość przy czym technologia innowacji przyjmuje postać po cenie P cs ti. Warunek df cs tnv cs tf = P cs ti I cs trd. (3.6.3) ( ) dftn cs = ϕ c RD ItRD cs λrd ( ψrd. Ft 1N) cs (3.6.4) gdzie parametr ϕ c RD jest poziomem technologii innowacji produktowych, λ RD krańcową produktywnością wydatków badawczo rozwojowych, zaś ψ RD mierzy efekt zewnętrzny jaki na kreację nowych idei wywiera zasób już zaimplementowanych w gospodarce pomysłów biznesowych. 3 Przyjęty model struktury sektorowej jest przeformułowaniem modelu Colciago i Etro (2007) w zgodzie z ideami Jonesa i Williamsa (1996). Zaimplementowana endogeniczna struktura rynkowa w istotny sposób poprawia empiryczne własności odpowiedzi na szoki popytowe i podażowe, w porównaniu do tych generowanych przez bardziej standardowe modele realnego cyklu koniunkturalnego(rbc). Efekt ów działa następująco: pozytywny szok technologiczny zwiększa w bieżącym modelu oczekiwane zyski firm, co prowadzi do kreacji nowych firm, zmniejszając tym samym marże w sektorze i wzmacniając pierwotny szok. 3 Gdy ψ RD > 0 mamy do czynienia z efektem stania na ramionach gigantów (ang. standing on shoulders), który powoduje, że kreacja nowych firm wywiera efekty mnożnikowe na ich powstawanie w okresie następnym. Z kolei, gdy ψ RD < 0 zachodzi efekt wyczerpywania zasobów (ang. fishing-out), w wyniku którego większa liczba zaimplementowanych idei zmniejsza produktywność nowych inwestycji rozwojowych. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 99

112 3.7. Sektor bankowy 3.7 Sektor bankowy Doskonale konkurencyjny sektor finansowy, reprezentowany w modelu przez zagregowaną firmę, przyjmuje depozyty gospodarstw domowych, emituje obligacje oraz udziela kredytów przedsiębiorstwom. Maksymalizuje on zysk (w równowadze równy zero): Π cb t = Z cb t + Rt cl L cb t Rt cd Dt cb Rt cb Bt cb ustalając popyt na rezerwy, Zt cb, wartość udzielonych kredytów L cb t o oprocentowaniu nominalnym R cl t Pt cf (ξl c L cb t + ξd c Dt cb ) (3.7.1) = 1 + r cl t, wartość depozytów udzielonych gospodarstwom domowym D cb t oprocentowaniu nominalnym R cd t = 1 + rt cd, a także wartość zaciągniętego na rynku międzybankowym, a pośrednio w banku centralnym kredytu B cb t o oprocentowaniu R cc t o = 1 + r cc t, określającym międzybankową stopę procentową. Utworzenie nowego depozytu lub kredytu wymagaponiesienia kosztuwwysokości ξ c D lub ξc L jednostekkrajowegofinalnegodobrafinansowego. W każdym okresie sektor bankowy obowiązuje wymagana stopa rezerw obowiązkowych: Z cb t Wymagane jest też, by spełnione było równanie bilansowe: gdzie T cm t Z cb t + L cb t = ζ cb D cb t. (3.7.2) = D cb t + B cb t + T cm t. (3.7.3) jest pieniądzem wyemitowanym w chwili t przez bank centralny. Równowaga na rynku depozytów bankowych i kredytów oznacza, że Dt cb = L c tdt c L cb t = LDt cs. (3.7.4) s S tj., że podaż i popyt na depozyty i kredyty zrównują się. 3.8 Rynek kapitałowy Dokonując jeszcze jednego kroku agregacji przyjmujemy, że w modelu rozważana jest zagregowana firma, będąca własnością krajowych gospodarstw domowych. Przyjmujemy, że agregat ten jest, pośrednio, właścicielem wszystkich firm w kraju. Zyski owej zagregowanej firmy, czyli zyski zagregowane,oznaczone jako Π ca t, wynoszą: Π ca t = s S ( Π cs tp + F cs tn i=1 ) Π cs,i ta P ti cs ItRD cs +Π cb t. (3.8.1) Są one więc sumą zysków firm podstawowych, zysków producentów dóbr zróżnicowanych oraz zysków sektora bankowego, pomniejszonych o koszty założenia nowych firm. Warunek równowagi na rynku akcji implikuje d c t = 1, (3.8.2) gdzie d c t jestudziałemwłasnościgospodarstwdomowychwkraju cwprzedsiębiorstwiezagregowanym. 100 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

113 3.9. Bank centralny i polityka monetarna 3.9 Bank centralny i polityka monetarna Zakładamy, że podaż pieniądza determinowana jest przez bank centralny. Rozważamy przy tym egzogeniczną politykę monetarną. W warunkach wzrostu gospodarczego przyjęcie endogenicznej reguły monetarnej, uwzględniającej poziom produktu, nie jest możliwe: w omawianym modelu nie da się bowiem zdefiniować poziomu potencjalnego produktu. Porównanie modeli Nowej Szkoły Keynesowskiej z egzogeniczną i endogeniczną polityką monetarną, dokonane przez Bhattacharjee i Thoenissena (2005), wskazuje także, że przynajmniej w ramach obecnej generacji modeli cyklu koniunkturalnego, modele z egzogeniczną regułą monetarną okazują się być lepiej dopasowane do danych historycznych. W każdym okresie t, powiększa on zasób pieniądza w gospodarce poprzez dokonanie transferu pieniężnego w wysokości T cm t do banków komercyjnych. Ewolucja realnego zasobu pieniądza, M c t, oraz papierów wartościowych banku centralnego, BcB t, dana jest przez M c t = 1 π c t B cb t M c t 1 + T cm t = B cb + ζ B t 1 π c t B cb t 1. (3.9.1) gdzie B cb ustala relację obligacji banku centralnego do produktu globalnego, ζt B jest intensywnością prowadzonych przez bank centralny operacji otwartego rynku, zaś Tt cm jest dane przez T cm t = T cm + ζ M t 1 Mt 1 c. (3.9.2) π c t gdzie T cm ustala długookresową inflację, zaś ζ M t jest szokiem kreacji pieniądza. Charakter egzogenicznej polityki monetarnej określają procesy ζ M t = ρ c M ζm t 1 + εc tm ζ B t = ρ c B ζb t 1 + εc tb. (3.9.3) W przypadku sztywnego kursu walutowego, polityka pieniężna jest dodatkowo ustalona przez warunek de fc t = 1, (3.9.4) gdzie de fc t e fc t /e fc t 1 oznacza zmianę nominalnego kursu walutowego z okresu na okres. Ponadto wprowadzenie jednolitej waluty między krajem H i krajem F oznacza ujednolicenie parytetu stóp procentowych Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 101

114 3.10. Polityka fiskalna 3.10 Polityka fiskalna Za politykę fiskalną w naszym modelu odpowiada rząd, którego ograniczenie budżetowe ma postać: EXP cg t = REV cg t (3.10.1) Na wydatki rządu składają się przede wszystkim wydatki na konsumpcję publiczną P cg t (1 + τ cc t )G c t i transfery do gospodarstw domowych w postaci zasiłków dla bezrobotnych, Uc t T c tu, emerytur i rent, NA c tr T tr c, oraz transferów ryczałtowych, T t c. Ponadto, wydatkami rządowymi w chwili t są także koszty wykupienia obligacji w okresie poprzednim nabytych przez krajowe i zagraniczne gospodarstwa domowe, 1 π c t B cc t π f t B fc t 1. Tym samym EXP cg t = P cg t (1 + τt cc )G c t + T t c + Uc t T tu c + NAc tr T tr c + 1 πt c B cc t π f t B fc t 1. Z kolei dochody rządu pochodzą z podatków nałożonych na konsumpcję, V AT c t, pracę, PIT c t i kapitał CIT c t,emisjinowychobligacjinarynekkrajowyizagraniczny 1 B R cb t cc + t a także z zysku z operacjiotwartegorynku przekazanego przez bank centralny, (R cc t Formalnie rzecz biorąc R cb t qfc t φ f t,rp B fc t, 1)B cb t. REV cg t = V AT c t + PIT c t + CIT c t + 1 Rt cb B cc t + R cb t q fc t φ f t,rp B fc t + (R cc t 1)B cb t gdzie dochody podatkowe zdefiniowane są następująco V AT c t = τ cc t r S Pt cr Ytr cc PIT c t = τcl t s S W cs t N cs t hcs tn (3.10.2) CIT c t = τ ck t Π ca t d c t. Rząd prowadzi egzogeniczną politykę fiskalną, ustalając arbitralnie poziom podatków, konsumpcji publicznej oraz emisji długu. Poziom ryczałtowych transferów do gospodarstw domowych jest przy tym dostosowywany tak, by ograniczenie budżetowe było spełnione. Równowaga na rynku obligacji wymaga spełnienia równości B c t = Bcc t + q fc t B fc t. (3.10.3) tj. założenia, że wyemitowany przez rząd w kraju c dług zostanie w całości zakupiony przez gospodarstwa domowe z obu krajów. 102 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

115 3.11. Równowaga rynkowa 3.11 Równowaga rynkowa Produkt wytworzony w sektorze s S jest wykorzystany do produkcji dóbr inwestycyjnych, dystrybucyjnych, publicznych, finansowych, rynkowych dóbr konsumpcyjnych, a także jako dobra pośrednie. Mamy więc: Y cs t = r S Y cr ts + k {I,D,G,F } Równowaga na rynku dóbr inwestycyjnych przyjmuje postać: Y ci t = s S (I cs t Y ck ts + Y cc ts. (3.11.1) + I cs trd) (3.11.2) Z kolei równowaga na rynku dóbr dystrybucyjnych oznacza, że Y cd t = ( F tn cs κ csc s S i=1 td + κcsf Y csc,i F cs tn i=1 td + κfsc Y csf,i F fs tn i=1 ) Y csf,i td, (3.11.3) zaś równowaga na rynku konsumpcji publicznej oznacza równość YtG cc = Gc t. Produkcja dóbr konsumpcyjnych jest równa łącznej konsumpcji gospodarstw domowych, natomiast produkcja dóbr finansowych kwocie pokrywającej koszty utworzenia depozytów i kredytów przez pośredników finansowych: Dodatkowo,mamyteż P cc t jest numèraire w kraju i za granicą. Yt cc = L c tct c Yt cf = ξll c cb t + ξdd c t cb. (3.11.4) = 1dla c {H, F }zewzględunazałożenie,żedobrokonsumpcyjne Pozostałe równania równowagowe dotyczą gospodarki otwartej. Przychody producentów krajowych z tytułu eksportu oraz koszty importu wynoszą, odpowiednio: EX c t = s S F cs tn i=1 P csf,i t Y fsc,i td, IMc t = qf t s S F fs tn i=1 P fsc,i t Y csf,i td. (3.11.5) Bilans obrotów bieżących, CA c t, oraz bilans obrotów kapitałowych, KAc t odpowiednio: wynoszą natomiast CA c t = EXc t IMc t KA c t = Bcf t 1 qc t 1q f t π f t Bfc t 1 qf t 1 πt c + R cb t B fc t φ f trp qf t Równowaga na rynku walutowym wymaga spełnienia tożsamości: Bcf t 1 R fb t φ c trp. (3.11.6) CA c t + KAc t = 0. (3.11.7) Nominalny kurs walutowy e c t, wyrażający cenę waluty zagranicznej w jednostkach waluty krajowej, definiowany jest jako e c t de c t ec t /ec t 1, jest zatem równa (Pt c qt)/p c f t. Zmiana nominalnego kursu walutowego, de c t = πc t π f t qc t qt 1 c. (3.11.8) Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 103

116 3.12. Metoda rozwiązywania 3.12 Metoda rozwiązywania W poprzednich sekcjach ograniczyliśmy zapis jedynie do opisu problemów optymalizacyjnych poszczególnych podmiotów, które po zagregowaniu, składają się na zachowanie całej gospodarki. Decyzje podmiotów wyznaczane są w sposób zadany przez teorię optymalnego sterowania tak, aby rozwiązywały one wyspecyfikowane problemy optymalizacyjne. Ich określenie możliwe jest jedynie w sposób przybliżony, z użyciem procedur analizy numerycznej. Do tego celu zastosowano pakiet obliczeń symbolicznych i numerycznych FORMA 2.4, służący do specyfikacji oraz rozwiązywania modeli klasy DSGE, zbudowany i dalej rozwijany w Fundacji Naukowej Instytut Badań Strukturalnych pod kierunkiem Pawła Kowala. Zastosowany algorytm numeryczny jest rozwinięciem metody perturbacyjnej autorstwa Judda (1996). Pozwala on na wyznaczenie optymalnego sterowania, będącego regułą określającą decyzje podmiotów w chwili t jako funkcję zmiennych stanu(zmiennych, których ewolucję podmioty biorą jako daną). Sterowanie to musi cechować się stabilnością tj. musi zapewniać, że w długim okresie, po wystąpieniu przejściowego szoku, gospodarka powróci do stanu ustalonego. Takie rozwiązanie zapewnia spełnienie tzw. warunków transwersalności, które dla klarowności wywodu zostały pominięte w specyfikacji modelu. Procedura rozwiązywania modelu składa się z kilku zasadniczych kroków. W kroku pierwszym w sposób numeryczny wyznaczony zostaje stan ustalony w warunkach braku niepewności, tj. wektor y spełniający 0 = E t f(y, y, y, 0, 0) (3.12.1) gdzie warunki pierwszego rzędu rozpatrywanego modelu zostały przedstawione jako 0 = E t f(y t 1, y t, y t+1, σǫ t+1, σ) (3.12.2) przy czym y t jest wektorem zmiennych endogenicznych modelu, ǫ t jest wektorem i.i.d.zmiennych losowych szoków, natomiast σ jest małym parametrem. W kroku drugim, wyznaczane są rozwinięcia optymalnych sterowań podmiotów danych w postaci y t = R(u t 1, σǫ t, σ) u t = P(u t 1, σǫ t, σ) (3.12.3) gdzie u t jest interpretowane jako stan rozwinięcia w szereg asymptotyczny wokół deterministycznego stanu ustalonego, y dla σ 0, u t 1 0. Wyznaczany jest jedynie pierwszy (liniowy) składnik tego rozwinięcia. Dzieje się to w dwóch etapach. W pierwszym etapie, przy użyciu pakietu obliczeń symbolicznych, wyznaczane są warunki opisujące pierwszy człon rozwinięcia w szereg asymptotyczny. W ten sposób uzyskany zostaje układ równań macierzowych. W drugim etapie układ ten jest rozwiązywany uzyskując dla σ = 1 postać y t = y + Ru t 1 + Sǫ t + K u t = Pu t 1 + Qǫ t + L (3.12.4) Pozwala to na wyznaczenie optymalnych sterowań, które z kolei umożliwiają badanie reakcji gospodarki na szoki. W związku z tym, że macierze R i S stanowią pochodne funkcji R() 104 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

117 3.12. Metoda rozwiązywania względem u t 1 oraz ǫ t, możliwa jest konstrukcja innego typu aproksymacji niż liniowa w tym aproksymacji log-liniowej. Ważną innowacją metody rozwiązywania jest rozszerzenie jej na przypadek wzrostu gospodarczego. Zachowanie się gospodarki w długim okresie, po zaistnieniu permanentnego szoku, jest badane poprzez porównanie dwóch stanów ustalonych, jednego przed zaistnieniem szoku, drugiego zaś po jego zaistnieniu. Nieliniowe własności modelu zostają dzięki temu w pełni uwzględnione. W modelu rozważamy semi-endogeniczny wzrost gospodarczy połączony z egzogenicznym trendem stochastycznym generującym systematyczny przyrost technologii w czasie. Ogólną postać warunków pierwszego rzędu możemy w takim wypadku zapisać jako 0 = E t f(y t 1, y t, y t+1, z t 1, z t, z t+1, σǫ t+1 ) log z t z = σ (log z t z + g z) (3.12.5) co można zredukować do postaci (3.12.2), gdzie z t jest wektorem zmiennych generujących wzrost gospodarczy, g z jest natomiast tempem wzrostu zmiennej z t. Postępujemy zgodnie z opisaną powyżej procedurą znajdując w pierwszym kroku stan stacjonarny y, z oraz dokonując rozwinięcia asymptotycznego rozwiązania wokół tego stanu ustalonego dla σ 0 uzyskując rozwiązanie postaci y t = y + R 1 u t 1 + Sǫ t + K 1 z t = z + R 2 u t 1 + K 2 (3.12.6) u t = Pu t 1 + Qǫ t + L gdzie zmienna u t jest niestacjonarna. Rozwiązanie to ma tą własność, że dla g z = 0, mamy K 1 = 0, K 2 = 0, L = 0. Tym samym macierze K 1, K 2, L określają poprawkipierwszego rzędu związane z istnieniem wzrostu gospodarczego. Dokonując odpowiedniej redefinicji zmiennej stanu u t, separującczęść stacjonarnąiniestacjonarną możemy zapisaćpowyższe rozwiązanie jako y t = y + R 11 ũ t 1 + R 12 ṽ t 1 + Sǫ t + K 1 z t = z + R 22 ṽ t 1 + K 2 ũ t = P 1 ũ t 1 + Q 1 ǫ t (3.12.7) ṽ t = ṽ t 1 + L 2 gdzie wszystkie wartości własne macierzy P 1 są stacjonarne, przez co ũ t jest stacjonarnym procesem stochastycznym. Wartość zmiennej ṽ t jest apriori nieznana, jest ona jednak jednoznacznie ustalona jeżeli znana jest wartość zmiennej z t. Przyjmując ũ t 1 = 0 oraz ǫ t = 0, tzn. w sytuacji gdy wygasną wszelkie szoki, oraz zakładając, że z t = z możemy wyznaczyć tempo wzrostu zmiennej y t, które można interpretować jako lokalne tempo wzrostu wokół ustalonej wartości zmiennej z t = z. Analogicznie możemy zdefiniować stan ustalony, ỹ ỹ = y + R 12 ṽ + K 1 (3.12.8) który nie zależy od przyjętej reprezentacji zmiennych stanu. Wyznaczenie lokalnego tempa wzrostuwokółinnejwartościzmiennej z t wymagajednakponownegowyznaczeniastanuustalonego oraz aproksymacji pierwszego rzędu. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 105

118 3.13. Kalibracja Analizy wpływu wprowadzenia euro na stan ustalony w warunkach wzrostu dokonujemy porównując lokalny stan ustalony ỹ wokół tej samej wartości zmiennych niestacjonarnych z w sytuacji płynnego kursu walutowego oraz wspólnej waluty. Ponieważ w sytuacji braku wzrostu gospodarczego stan ustalony y w obu reżimach kursowych jest jednakowy (pomijamy tutaj efekty związane z eliminacją frykcji na rynku walutowym), uzyskane zmiany tak zdefiniowanego stanu ustalonego w warunkach wzrostu należy interpretować jako zmianę poziomu wynikającą jedynie z mechanizmów wzrostowych. Jest ona dodatkową poprawką pierwszego rzędu względem g z. Przedstawiona metoda rozwiązywania modeli ze wzrostem wymaga jedynie istnienia dobrze określonego stanu ustalonego w warunkach braku wzrostu. Nie wymaga natomiast istnienia reparametryzacji zmiennych stacjonaryzujących gospodarkę, która jak można sądzić, w przedstawionym modelu nie istnieje Kalibracja Przed modelem podstawione są zasadniczo dwa cele - opisanie obserwowanych zmian wartości zmiennych makroekonomicznych mierzonych m.in. tempem wzrostu czy odchyleniem od długoterminowego trendu oraz przeciętnych poziomów zmiennych. Pomimo bogatej parametryzacji modelu obu celów nie można osiągnąć jednocześnie dopasowanie modelu od przeciętnych wartości zmiennych makroekonomicznych determinuje prawie wszystkie parametry modelu. W związku z tym, że podstawowym celem modelu jest analiza reakcji zmiennych na szoki strukturalne, nie zaś dostarczanie bezwarunkowych prognoz, kładziemy większy nacisk na odwzorowanie poziomu zmiennych niż ich relatywnych zmian. Tym samym podstawową metodą kalibracji parametrów modelu jest dopasowanie do oczekiwanych wartości zmiennych w długim okresie. Pierwszym wyborem dokonanym przy kalibracji modelu był wybór liczby rozważanych sektorów produkcyjnych. Ograniczono się do dwóch sektorów: przemysłowo-rolniczego oznaczonego symbolem IN D oraz usługowego indeksowanego przez indeks SERV. Taki podział minimalizuje złożoność obliczeniową modelu umożliwiając jednocześnie rozpatrywanie podziału na dobra podlegające i niepodlegające wymianie, przy założeniu, że sektor IN D zdominowany jest przez dobra handlowalne, a sektor SERV przez dobra niehandlowalne. Tablica przedstawia przyjęte wartości zmiennych w stanie ustalonym oraz parametr, który kalibruje daną zależność. W związku z tym, że w ogólnym przypadku wartość zmiennej w stanie ustalonym jest determinowana przez wiele parametrów, przypisanie danemu warunkowi kalibrującemu parametru odpowiadającego za daną wielkość nie jest jednoznaczne. Przyjęte wartości zmiennych w stanie ustalonym są zbliżone do danych dla Polski. Zmienne spread R-RB, spread R-RC, spread R-RD oznaczają odpowiednio różnicę między oprocentowaniem obligacji a stopą międzybankową, oprocentowaniem depozytów gospodarstw domowych oraz oprocentowaniem kredytów dla firm wyrażoną w skali roku. Procent kosztów operacyjnych objętych kredytem ustalamy arbitralnie na poziomie 50 proc. W tym przypadku brak jest jednoznacznych danych mikroekonomicznych, parametr ten nie wpływa również istotnie na reakcję gospodarki na szoki przy realistycznej kalibracji. Stopę inflacji ustalamy na poziomie zbliżonym 106 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

119 3.13. Kalibracja Tablica 3.1: Sfera monetarna. Zmienna jednostka wartość kalibrowany parametr podaż obligacji % PKB 10% B cb M0 % PKB 22% µ c M stopa rezerwobowiązkowych % 3.5% ζ cb spread R-RB pkt. proc ξ c D spread R-RC pkt. proc ξ c L spread R-RD pkt. proc ν c M procent kosztów finansowanych kredytem % 50% φ LD stopa inflacji % 2% ζ cm czas trwania kontraktu cenowego kwartały 3.3 ξ C p procent firm ustalających cenę optymalnie % 20% ξ 1 p stopa indeksacji % 0% ω π Źródło: Opracowanie własne, EUROSTAT oraz Bils i Klenow (2004). do celu inflacyjnego banku centralnego. Przyjmujemy przeciętny czas trwania kontraktu cenowego na poziomie 3.3 kwartałów, wielkości odpowiadającej danym mikroekonomicznym przedstawionym przez Bils i Klenow (2004) dla strefy euro. Procent firm ustalających cenę optymalnie ustalany na poziomie 20 proc. Wartość ta implikuje, że rozkład długości czasu trwania kontraktu cenowego osiąga maksimum w trzecim kwartale. W modelu nie rozważamy egzogenicznej indeksacji cenowej, przyjmując ω π = 0. Pozostałe parametry określające sztywność cenową, ξp 2, ξ3 p określone są przez warunek ξ 2 p = 2/3ξ 1 p + 1/3ξ C p ξ 3 p = 1/3ξ 1 p + 2/3ξ C p Tabela 3.2 przedstawia kalibrację rynku pracy. W modelu rozważamy populację Tym samym oczekiwany czas życia wynosi 60 lat. Parametry opisujące strukturę rynku pracy, tj. stopę zatrudnienia, liczbę emerytów, stopę bezrobocia oraz strukturę bezrobocia w stanie ustalonym kalibrujemy do poziomu w krajach Unii Europejskiej. Obecnie w Polsce zachodzą intensywne zmiany na rynku pracy, przez co należy przyjąć, że bieżące dane dla Polski nie są dobrym przybliżeniem sytuacji na rynku pracy w długim okresie. Obecna sytuacja na rynku pracy w Polsce mierzona stopą bezrobocia lub wskaźnikiem zatrudnienia jest wyjaśniania w modelu przez szoki popytowe i podażowe uderzające w rynek pracy i powodujące odchylenie tych wielkości od stanu ustalonego. Czas pracy jest kalibrowany w sposób standardowy dla modeli cyklu koniunkturalnego zakładając, że pracownicy pracują przez 1/3 dostępnego czasu. Przyjmujemy prawdopodobieństwo zapełnienia wakatu na poziomie 90 proc., co oznacza, że oczekiwany czas do zapełnienia wakatu wynosi 1.1 kwartału. Prawdopodobieństwo zapełnienia wakatu przyjęte jest na podstawie analiz mikroekonomicznych dla Polski. Parametr opisujący siłę negocjacyjną pracowników został ustalony na poziomie 0.5, poziomie standardowym dla modeli poszukiwań i dopasowań. Liczbę endogenicznych nieaktywnych zawodowo w modelu ustaliliśmy na poziomie 10 proc. Istotnie niższy poziom nie umożliwia odzwierciedlenia struktury bezrobotnych. Wyższy poziom ma negatywny wpływ na odwzorowanie macierzy przepływów na rynku pracy. W modelu Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 107

120 3.13. Kalibracja Tablica 3.2: Rynek pracy. Zmienna jednostka wartość kalibrowany parametr Oczekiwana długość życia lata 60 δna c stopa zatrudnienia proc. pop. 54% δ c,ind N nieaktywni zawodowo proc. pop. 10% ζ c siła negocjacyjna pracowników 0.50 ξ c N liczba emerytów proc. pop. 15% ψ c R prawdopodobieństwo znalezienia pracy proc. 15% λ c J prawdopodobieństwo zapełnienia wakatu proc. 90% ω c,s J koszt poszukiwania pracy proc. konsumpcji 10% e c U stopa bezrobocia proc. aktywnych 6% δ D czas pracy proc. czasu 33% ω U Udział w łącznej liczbie bezrobotnych bezrobotni przez 1 kwartał proc. bezr. 26.4% θ1 cu bezrobotni przez 2 kwartały proc. bezr. 12.3% θ2 cu bezrobotni przez 3 kwartały proc. bezr. 8.4% θ3 cu bezrobotni przez 4 kwartały proc. bezr. 7.6% θ4 cu bezrobotni przez 5 kwartałów proc. bezr. 5.9% θ5 cu bezrobotni przez 6 kwartałów proc. bezr. 5.1% θ6 cu bezrobotni przez 7 kwartałów proc. bezr. 3.3% θ7 cu Źródło: Opracowanie własne oraz EUROSTAT. brak jest mechanizmu, który powodowałby istotną sztywność liczby nieaktywnych zawodowo, przez co przepływy między bezrobociem a nieaktywnością są większe niż w danych (tabela ). Zmniejszenie liczby nieaktywnych zawodowo modelowanych endogenicznie poprawia własności modelu w tym zakresie, jednak jak wspomniano wcześniej, utrudnia odzwierciedlenie struktury bezrobotnych. Parametr określający koszt poszukiwania pracy ustaliliśmy na poziomie 10 proc. konsumpcji bezrobotnych. Poziom ten wydaje się zbyt wysoki. Jednak w związku z niedoskonałym podziałem ryzyka na rynku pracy między bezrobotnymi a pracującymi, dochody bezrobotnych są niskie, co implikuje bardzo wysoką skłonność bezrobotnych do poszukiwania pracy w modelu. W tej sytuacji przy istotnie niższych kosztach poszukiwania pracy model przestaje mieć rozwiązanie. Stopa zatrudnienia jest kalibrowana przez parametr δ c,ind N (lub przez δ c,serv N ), drugi parametr δ c,serv N kalibruje strukturę zatrudnienia między sektorami opisaną poniżej. Zakładamy dodatkowo, że dla każdego sektora s, λ cs J = λc J, oraz prawdopodobieństwo zapełnienia wakatu jest jednakowe w obu sektorach. Tabela przedstawia macierz przejścia między stanami na rynku pracy implikowaną przez model, tabela przedstawia estymowane przepływy dla Polski (por. Budnik (2007)). W okresie estymowane przepływy ze stanu bezrobocie do stanu zatrudnienie są niższe niż przyjęte w kalibracji. W okresie tym jednak sytuacja na rynku pracy była szczególnie negatywna. W okresie przepływy pracujący/pracujący w Polsce wahały się w przedziale 96.5 proc.-97 proc., natomiast przepływy bezrobotni/pracujący spadły z poziomu 17 proc. do 10 proc. (zobacz Budnik (2007)). W związku z tym, przepływy bezrobotni/pracujący na poziomie 15 proc. wydają się być bliższe przepływom w stanie ustalonym. 108 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

121 3.13. Kalibracja Tablica 3.3: Przepływy na rynku pracy. pracujący bezrobotni nieaktywni pracujący bezrobotni nieaktywni Uwagi: dane przedstawiają kwartalne przepływy między stanami na rynku pracy pod warunkiem pozostawania w zasobie siły roboczej. Pomijamy w ten sposób przepływy do stanu emeryci. Źródło: Opracowanie własne. Tablica 3.4: Przepływy na rynku pracy - dane empiryczne. pracujący bezrobotni nieaktywni pracujący bezrobotni nieaktywni Źródło: Budnik (2007), dane przedstawiają średnie kwartalne przepływy w okresie z pominięciem stanu migracja. Tablica 3.5: Kalibracja sektora rządowego. Zmienna jednostka wartość poziom zadłużenia proc. PKB 40% konsumpcja publiczna proc. 15% podatek konsumpcyjny proc. 15% podatek kapitałowy proc. 20% podatek dochodowy proc. 30% dochody emerytów proc. płacy 60% zasiłek dla bezrobotnych proc. płacy 30% Źródło: Opracowanie własne. Tabela podsumowuje kalibrację sektora rządowego. Przyjęty poziom zadłużenia budżetu państwa w stanie ustalonym wynosi 40 proc. PKB, stopa opodatkowania konsumpcji, kapitału i pracy wynosi odpowiednio 15 proc., 20 proc. i 30 proc., poziom konsumpcji publicznej stanowi 15 proc. PKB, natomiast dochody emerytów oraz zasiłek dla bezrobotnych został ustalony na poziomie odpowiednio 60 proc. i 30 proc. przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce. Tabela przedstawia kalibrację struktury sektorowej modelu. Struktura sektorowa gospodarki jest kalibrowana w oparciu o dane dla Polski. Struktura importu, eksportu, inwestycji oraz konsumpcji prywatnej, konsumpcji publicznej jest ustalona w oparciu o tablice Input- Output dostarczone przez Eurostat za rok W związku z tym, że pozostałe dobra są klasyfikowane jako usługi, przyjęliśmy, że są one produkowane wyłącznie z wykorzystaniem dóbr produkowanych przez sektor usług. Udział w zatrudnieniu, udział w PKB, stosunek produkcji sprzedanej do wartości dodanej, oraz udział kosztów pracy w wartości dodanej w danym sektorze jest określony na postawie danych GUS z roku Powyższe dane kalibracyjne są w Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 109

122 3.13. Kalibracja dużej mierze determinowane przez parametry technologii - udział danego dobra lub czynnika wytwórczego w łącznych kosztach. Wyjątek stanowi struktura inwestycyjna oraz zatrudnienia. Po ustaleniu udziału materiałów oraz pracy w kosztach produkcji, udział kapitału jest już określony jeśli dysponujemy, tak jak w modelu, technologią o stałych korzyściach skali. W celu odzwierciedlenia struktury inwestycji oraz zatrudnienia, ustalamy heterogeniczność stopy destrukcji miejsc pracy oraz tempo deprecjacji kapitału między sektorami. Strukturę eksportu i importu również można odzwierciedlić modyfikując udział dóbr krajowych w produkcji zagregowanego dobra sektorowego. W modelu jednak strukturę eksportu i importu dopasowujemy do danych modyfikując koszty dystrybucji. Istnieje naturalna heterogeniczność kosztów dystrybucji między usługami a przemysłem w wielu przypadkach transport usług krajowych za granicę jest niemożliwy. Zakładamy więc, że udział dóbr krajowych w produkcji zagregowanego dobra sektorowego jest jednakowy w obu sektorach, determinowany przez stopę preferencji wobec dóbr krajowych (ang. home bias) oraz struktura sektorowa eksportu i importu jest determinowana przez różnicę w kosztach transportu dóbr produkowanych przez sektory. Tym samym nie jest konieczna dodatkowa kalibracja kosztów dystrybucyjnych. Tablica 3.6: Kalibracja struktury sektorowej. Zmienna jednostka przemysł usługi kalibrowany parametr koszty pracy proc. v.a α cs L udział w eksporcie proc. eksp κ csfr udział w imporcie proc. imp κ csfr udział w inwestycjach proc. inw δtk cs udział w zatrudnieniu proc. zatr δn cs udział w PKB proc. PKB βr ck produkcja proc. v.a α cs X struktura nakładów materiałowych przemysł proc. k. mat βr cs usługi proc. k. mat βr cs dobra konsumpcyjne proc. k. mat βr ck dobra dystrybucyjne proc. k. mat βr ck dobra finansowe proc. k. mat βr ck dobra rządowe proc. k. mat βr ck dobra inwestycyjne proc. k. mat βr ck Źródło: EUROSTAT. Łączny udział eksportu w PKB również można kalibrować w oparciu o koszty dystrybucyjne, rozważając bardziej ogólną specyfikację tych kosztów, pozostawiając parametr determinujący preferencję wobec dóbr krajowych jako parametr wolny. Nie postępujemy jednak w ten sposób. Pomijając koszty dystrybucyjne, zakładając brak preferencji wobec dóbr krajowych oraz zakładając realistyczną wielkość zagranicy w porównaniu z krajem udział eksportu byłby bardzo wysoki, przekraczający znacznie 100 proc. PKB w związku z wysokim stosunkiem produkcji sprzedanej do PKB. Tym samym, aby uzyskać obserwowany udział eksportu w PKB, koszty dystrybucyjne musiałyby być na bardzo wysokim poziomie. Wiąże się to z faktem, że zagranicę traktujemy jako jeden kraj. Rozważając zagranicę jako zbiór wielu krajów oraz różnicując koszty dystrybucyjne w zależności od odległości między krajem eksportującym 110 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

123 3.13. Kalibracja a docelowym, możliwe jest uzyskanie obserwowanego poziomu eksportu przy realistycznych kosztach dystrybucji w równowadze większość eksportu kierowana byłaby do krajów najbliższych, znacząco zmniejszając efektywną wielkość zagranicy. Tablica 3.7: Kalibracja pozostałych parametrów opisujących technologię. Zmienna jednostka wartość kalibrowany parametr wydatki na założenie firmy proc. PKB. 3.0 FC c stopa zgonu przedsiębiorstw proc. 3.0 δf c nakłady na inwestycje proc. PKB. 23 δtk cs udział eksportu proc. PKB. 40 HAB parametr skalizagranica/kraj 10.0 χ F Udział w projekcie inwestycyjnym inwestycji w pierwszym okresie proc. 10 φ cs 1 inwestycji w drugim okresie proc. 30 φ cs 2 inwestycji w trzecim okresie proc. 30 φ cs 3 inwestycji w czwartym okresie proc. 30 φ cs 4 elastyczność substytucji 0.20 θi cs Źródło: Opracowanie własne, EUROSTAT oraz Christiano i Todd (1996). Tabela opisuje kalibrację pozostałych parametrów determinujących technologię. Wydatki na założenie firmy zostały ustalone na poziomie 3 proc. PKB, są one kalibrowane przez poziom kosztów stałych ponoszonych przez monopolistycznych producentów różnicujących ceny (jednakowych w obu sektorach). Poziom wydatków na założenie firmy jest blisko związany ze zagregowanym zyskiem monopolistów pomniejszonym o koszty stałe. W warunkach braku barier wejścia rozważanych w modelu koszt ten jest równy zagregowanym oczekiwanym zyskom monopolistów. W sytuacji braku kosztów stałych przyjęta kalibracja implikuje wysokie zyski monopolistów, a tym samym nierealistycznie wysokie nakłady na założenie firmy. Stopę zgonu przedsiębiorstw ustaliliśmy na poziomie 3 proc. Jest to wartość nieco wyższa niż wynikająca z danych (2-2.5 proc. kwartalnie, Eurostat). Endogenizacja liczby firm przy niskiej stopie destrukcji implikuje jednak bardzo trwałą reakcję gospodarki na wszelkie szoki. Empiryczne funkcje reakcji implikowane przez modele typu VAR wyznaczają jedynie reakcję gospodarki w krótkim okresie, rzędu kilku lat. Tym samym własność ta nie może być bezpośrednio weryfikowana empirycznie. Nie jest to jednak wynik zgodny ze standardowymi modelami cyklu koniunkturalnego, dlatego też kalibrując parametry determinujące dynamikę firm staraliśmy się zmniejszyć skalę reakcji gospodarki na szoki w długim terminie. Struktura czasowa kosztów procesu inwestycyjnego jest zbliżona do modelu time-to-build time-to-plan zaproponowanego przez Christiano i Todd (1996). Struktura teoretyczna tego mechanizmu wymaga niskiej elastyczności substytucji między nakładami podjętymi w różnych okresach, przyjętej na poziomie 0.2. Udział eksportu jest kalibrowany w oparciu o parametr HAB zdefiniowany jako ω cs = χ c HAB χ c HAB + χ f gdzie χ H = 1,oraz χ F określa relatywnąwielkośćgospodarkizagranicywstosunku dogospodarki kraju. Parametr ten określa skalę preferencji wobec dóbr krajowych, jeżeli HAB = 1, Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 111

124 3.13. Kalibracja wtedy udział dóbr krajowych w produkcji krajowego dobra zagregowanego jest równy stosunkowi wielkości kraju do wielkości gospodarki światowej. Zakładamy również, że gospodarka zagraniczna jest 10 razy większa od gospodarki krajowej. Parametr χ F nie występuje bezpośrednio w opisie modelu. Ostatnią grupą parametrów są parametry opisujące koszty dostosowania oraz parametry nie mające bezpośredniego odzwierciedlenia w danych, przedstawionych w tabeli. Zakładamy Tablica 3.8: Tempo wzrostu produktu i inflacja. Zmienna wartość kalibrowany parametr Elastyczność substytucji finalne dobra konsumpcyjne 0.70 ck r finalne dobra dystrybucyjne 0.70 ck r finalne dobra finansowe 0.70 ck r finalne dobra rządowe 0.70 ck r finalne dobra inwestycyjne 0.70 ck r przemysł, dobra krajowei zagraniczne 4.00 ǫ cs usługi, dobra krajowe i zagraniczne 6.00 ǫ cs przemysł, materiały 0.40 cs r usługi, materiały 0.40 ck r między dobramipośrednimi 6.00 ǫ csf między kapitałem a materiałami 0.40 ρ cs K między depozytamiagotówką 10.0 ǫ c M Liczba konkurujących firm przemysł 6.00 ϕ cs RD usługi 6.00 ϕ cs RD Koszty dostosowania wakatów 1.05 φ c J wykorzystania kapitału 1.50 φ cs K premia za ryzyko 0.01 φ niedoskonały podział ryzyka 2.0 θ B Stopa dyskontowa 0.99 β Awersja do ryzyka 4.00 σ U Technologia R&D λ RD 0.10 λ RD ψ RD -8.0 ψ RD Źródło: Opracowanie własne. niską substytucję między dobrami przemysłowymi a usługami w technologii produkcji dóbr finalnych na poziomie 0.7 oraz w technologii produkcji zagregowanych dóbr materiałowych w obu sektorach na poziomie 0.4 oraz elastyczność substytucji między dobrami materiałowymi a kapitałem na poziomie 0.4. Eksperymenty z różnymi wartościami elastyczności substytucji przy założeniu, że są one niskie, wskazują na to, że własności dynamiczne modelu nie są wrażliwe na przyjęte wartości elastyczności substytucji. Istnieje duża rozbieżność między estymacjami elastyczności substytucji między dobrami krajowymi a zagranicznymi (tzw. elastyczności Armingtona). Saito (2004) przedstawia wysoce zdezagregowane wyniki estymacji elastyczności substytucji między dobrami krajowymi a zagranicznymi dla szeregu krajów OECD. 112 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

125 3.13. Kalibracja Przeciętna wartość estymowanych elastyczności Armingtona dla dóbr przemysłowych wykorzystywanych w procesie produkcyjnym wynosi 2.6, natomiast elastyczność między dobrami przemysłowymi finalnymi wynosi 0.94, przy relatywnie niewielkim odchyleniu standardowym. Istnieją jednak ogromne różnice między krajami oraz sektorami produkcyjnymi. Estymacje Feentra (1994) dla Stanów Zjednoczonych wahają się między 2.96 a W oparciu o te estymacje przyjmujemy wysoką elastyczność substytucji między krajowymi a zagranicznymi dobrami, na poziomie 4. Przyjęliśmy wyższy poziom elastyczności, gdyż w modelu cena dóbr sektorowych uwzględnia koszty dystrybucyjne, które powodują, że obserwowalne elastyczności są niższe. Brak jest danych odnośnie elastyczności substytucji w przypadku usług. Ponieważ eksportowane usługi są dobrem w znacznej mierze homogenicznym(dominują tutaj dobra dystrybucyjne) przyjęliśmy wyższą elastyczność substytucji między dobrami zagranicznymi a krajowymi w przypadku usług niż w przypadku dóbr przemysłowych. Elastyczność substytucji między dobrami pośrednimi przyjęliśmy na poziomie 6.0, jest to poziom standardowy w modelach monetarnych. Implikuje on przeciętny poziom marż w sytuacji braku sztywności cenowej na poziomie 17 proc. Elastyczność substytucji między gotówką a depozytami została ustalona na poziomie 10. Jest to poziom wyższy niż przyjmowany standardowo w modelach sektora bankowego(w których przyjmuje się technologię typu Cobb-Douglas implikującą elastyczność substytucji na poziomie 1). Niska substytucja między płatnościami gotówkowymi a bezgotówkowymi nie wydaje się nam jednak wiarygodna. Przyjęliśmy jednakową liczbę firm w stanie ustalonym w sektorze przemysłowym i usługach na poziomie 6. Liczba ta określa bezpośrednią liczbę konkurujących ze sobą firm w ramach segmentu rynkowego. Liczba ta implikuje istnienie efektów realnych konkurencji w typie Bertranda, przyjętej w modelu na ograniczonym poziomie. Stopa dyskontowa została ustalona na poziomie standardowym w klasie modeli realnego cyklu koniunkturalnego, implikując 4 proc. realną stopę procentową. W modelu przyjęliśmy wysoką awersję do ryzyka na poziomie 4. Wysoka awersja do ryzyka zwiększa reakcję zatrudnienia i bezrobocia na szoki. Zakładamy istnienie silnych negatywnych efektów zewnętrznych związanych z tworzeniem nowych firm. Technologia tworzenia nowych firm z punktu widzenia doskonale konkurencyjnego sektora R&D przyjmuje postać df t = φ t RND t gdzie df t oznacza liczbę nowopowstałychfirm, RND t określa poziomwydatkówna założenie firmy,natomiast φ t jestproduktywnościąr&dbranąprzezfirmyjakodaną.produktywność φ t wynosi jednak φ t = φ F ψrd t 1 (RND t) λrd 1 gdzie F t określa liczbę firm w sektorze. Tym samym zakładamy istnienie efektu fishing-out powstanie firmy zmniejsza liczbę możliwych sposobów operowania na rynku. Jak już wspomniano wcześniej zasadniczym powodem przyjęcia takiego modelu jest zmniejszenie trwałości reakcji gospodarki na szoki poprzez dodanie mechanizmu generującego relatywnie stacjonarną liczbę firm. Alternatywnym mechanizmem mogłaby być próba endogenizacji wyjścia z sektora w modelu stopa destrukcji firm jest niska i egzogeniczna. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 113

126 3.14. Krótkookresowe własności modelu Parametr określający premię ma wpływ przede wszystkim na skalę reakcji rachunku obrotów bieżących na szoki. Został on ustalony w taki sposób, aby odzwierciedlić obserwowaną zmienność rachunku obrotów bieżących. Parametr kontrolujący wykorzystanie kapitału został ustalony na poziomie standardowym w modelach monetarnych. Parametr kontrolujący koszt dostosowania wakatów został ustalony na poziomie zbliżonym do minimalnego dopuszczalnego (tj. 1). Wyższa wartość tego parametru zmniejsza siłę reakcji wakatów na szoki przez co reakcję zatrudnienia i bezrobocia. Modele poszukiwań i dopasowań implikują zbyt niską zmienność zatrudnienia i bezrobocia, w szczególności, gdy parametry kalibrowane są w oparciu o empiryczne przepływy na rynku pracy dla Polski i Unii Europejskiej. Bardzo niska stopa destrukcji miejsc pracy zniechęca firmy do zatrudniania w sytuacji, gdy szoki są przejściowe (taki charakter mają szoki technologiczne w standardowej kalibracji cyklu koniunkturalnego). Parametr kontrolujący podział ryzyka związanego z bezrobociem został ustalony na poziomie 2. Wyższe wartości zwiększają reakcję zatrudnienia i bezrobocia zbliżając model do dodanych. Przy dużo wyższych wartościach tego parametru występują jednak problemy z wyznaczeniem stanu stacjonarnego. Wartość 2 jest wyznaczona przez wymagania co do stabilności algorytmu numerycznego rozwiązania modelu Krótkookresowe własności modelu Polityka monetarna i szoki technologiczne w modelu Skonstruowany model równowagi ogólnej jest modelem neokeynesowskim, uwzględniającym w swojej strukturze sztywności nominalne, wzmacniające oddziaływanie impulsów monetarnych na gospodarkę i rynek pracy. W konsekwencji reakcja takich agregatów makroekonomicznych jak produkt, konsumpcja, inwestycje, zatrudnienie czy bezrobocie w reakcji na szoki monetarne jest co do kierunku podobna do ich odpowiedzi na szoki technologiczne. Oddziaływanie obu szoków na gospodarkę różni się jednak skalą i czasem trwania, przy czym szoki technologiczne mają, generalnie rzecz biorąc, większy wpływ na cykliczne zachowanie się gospodarki. Dodatkowo oba typy szoków w przeciwny sposób wpływają na inflację i kurs walutowy. W dalszej części niniejszej sekcji prezentujemy funkcję jaką najważniejsze, wbudowane w strukturę modelu mechanizmy ekonomiczne pełnią dla jego własności cyklicznych. Analizujemy kolejno rolę frykcji nominalnych, mechanizmu planów inwestycyjnych, konkurencji monopolistycznej Bertranda oraz niepełnego podziału ryzyka braku pracy między poszczególnymi członkami gospodarstwa domowego. W każdym wypadku model w kalibracji podstawowej porównujemy do modelu, w którym dany mechanizm transmisyjny został wyeliminowany lub znacząco osłabiony. Pozwala to nam na pokazanie relatywnej roli jaką poszczególne czynniki pełnią w kształtowaniu odpowiedzi modelu na szoki, a tym samym na dokładniejszą analizę wpływu wprowadzenia euro na zatrudnienie i bezrobocie w Polsce zamieszczoną w rozdziale następnym. 114 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

127 3.14. Krótkookresowe własności modelu Znaczenie sztywności cenowych Sztywności cenowe w modelu podstawowym przyjmują postać uogólnionego kontraktu typu Taylora przechodzącego z czasem w kontrakt typu Calvo. Ich znaczenie dla własności cyklicznych modelu ilustruje porównanie reakcji modeli różniących się między sobą różną przeciętną długością trwania kontraktu cenowego - Rysunek 3.3. W modelu podstawowym oczekiwany czas obowiązywania sztywności cenowej wynosi 3.3 kwartału, w modelu referencyjnym I-2kwartały,awmodelureferencyjnymII-1.5kwartału.Wrezultacieodsetek firm,którepo wystąpieniu danego zaburzenia makroekonomicznego mogą dostosować cenę optymalnie, jest w nich istotnie większy. Sztywności nominalne mają decydujący wpływ na znaczenie polityki monetarnej dla wahań cyklicznych. O ile w sytuacji sztywności w specyfikacji podstawowej kreacja pieniądza wywołuje wzrost produktu, konsumpcji, inwestycji i zatrudnienia oraz spadek bezrobocia, to już założenie, że sztywności te są marginalne, tj. trwają około jednego kwartału, prowadzi do konkluzji całkowicie odmiennej. Istotny spadek produktu, inwestycji czy eksportu w odpowiedzi na impuls monetarny w modelach referencyjnych ilustruje więc kluczową rolę sztywności cenowej w modelu dla transmisji impulsów monetarnych. Mniejsze odstępstwo od dychotomii klasycznej powoduje dużo słabsze realne efekty szoku monetarnego. W przypadku kontraktu cenowego długości dwóch kwartałów zmienne rynku pracy niemal nie reagują na impuls monetarny. Przeciwnie jest w przypadku szoku technologicznego. O ile w obecności sztywności cenowych produkt, a w konsekwencji inne agregaty, jest w krótkim okresie predeterminowany, a więc jego reakcja na podniesienie całkowitej produktywności czynników produkcji nie może być silna, to usunięcie sztywności nominalnych skutecznie eliminuje to ograniczenie. W konsekwencji, obecność sztywności nominalnych w modelu ogranicza reakcję agregatów makroekonomicznych na innowacje w technologii produkcji. Dotyczy to także wszystkich podstawowych zmiennych rynku pracy. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 115

128 3.14. Krótkookresowe własności modelu Rysunek 3.3: Znaczenie sztywności cenowych dla odpowiedzi podstawowych agregatów na szok monetarny (lewy panel) i technologiczny (prawy panel) odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal PKB kwartal PKB odchylenie w proc. 2 0 odchylenie w proc kwartal Inwestycje kwartal Inwestycje odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Eksport kwartal Eksport odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal kwartal Import Import Linia ciągła - model podstawowy, przerywana- model referencyjny I, kropkowana - model referencyjny II. Źródło: Obliczenia własne przy pomocy modelu LS-EUROMOD. 116 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

129 3.14. Krótkookresowe własności modelu Rysunek 3.4: Znaczenie sztywności cenowych dla odpowiedzi zmiennych rynku pracy na szok monetarny (lewy panel) i technologiczny (prawy panel) odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Aktywność zawodowa kwartal Aktywność zawodowa odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Zatrudnienie kwartal Zatrudnienie odchylenie w proc. 0 1 odchylenie w proc kwartal Bezrobocie kwartal Bezrobocie odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal kwartal Płaca Płaca Linia ciągła - model podstawowy, przerywana- model referencyjny I, kropkowana - model referencyjny II. Źródło: Obliczenia własne przy pomocy modelu LS-EUROMOD. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 117

130 3.14. Krótkookresowe własności modelu Rola konkurencji monopolistycznej w typie Bertranda Model podstawowy zakłada istnienie na rynku producentów różnicujących dobro podstawowe (Etap II) mechanizmu konkurencji monopolistycznej typu Bertranda. Model Bertranda jest modelem konkurencji cenowej, w którym firma ustalająca cenę, bierze pod uwagę wpływ swojej decyzji na kształtowanie się ceny rynkowej, a przez to i popytu rynkowego. Rysunki 3.5 i 3.6 prezentują porównanie modelu podstawowego z modelem referencyjnym, w którym założenie o istnieniu konkurencji Bertranda zostało złamane na dwa sposoby. Po pierwsze, poprzez zmianę formuły według której ustalana jest cena optymalna. Jest ona ustalana w konkurencji monopolistycznej na rynku dóbr pośrednich, w której podmioty nie uwzględniają swojego wpływu na cenę oraz popyt, co de facto oznacza odejście od konkurencji Bertranda (dalej oznaczany jako model referencyjny I). Po drugie, poprzez zmniejszenie liczby firm, do poziomu dwóch, co powoduje istotny wzrost siły rynkowej firmy w modelu Bertranda, a przez to zbliża rynek producentów dóbr pośrednich (cenotwórców) do rynku stricte monopolistycznego (dalej oznaczany jako model referencyjny II). Model podstawowy oraz model referencyjny I generują bardzo zbliżone funkcje reakcji zarówno na impuls monetarny, jak i technologiczny. Dotyczy to także zmiennych rynku pracy. Model referencyjny I wykazuje jedynie nieznacznie słabsze reakcje, ze względy na nieco mniejsze sztywności cenowe. Z kolei istotne różnice występują pomiędzy modelem podstawowym a modelem referencyjnym II. Silnie zmonopolizowany rynek dóbr pośrednich jest bardzo istotnym mechanizmem wzmacniającym siłę oddziaływania na gospodarkę obu rodzajów impulsów. Dzieje się tak dlatego, że wzrost i tak już wysokich marż buduje dodatkowe zachęty do tworzenia nowych firm i innowacji produktowych, co z kolei prowadzi do długotrwałego wzrostu produktu i popytu na pracę niezależnie od tego czy pierwotnym czynnikiem był impuls monetarny czy podażowy, przy czym w tym drugim wypadku reakcja jest silniejsza, nie tylko bowiem podnosi marże firm różnicujących ceny, lecz także przesuwa funkcję produkcji producenta dobra podstawowego. Tak wysoka monopolizacja rynków poszczególnych sekcji gospodarki jest jednak niewiarygodna empirycznie, gdyż implikuje marże przekraczające obserwowane w statystykach poziomy. Konkludując, można więc powiedzieć, że mechanizm konkurencji monopolistycznej ma ograniczony wpływ na własności gospodarki, z wyjątkiem tych sektorów, w których działają oligopole lub monopole. 118 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

131 3.14. Krótkookresowe własności modelu Rysunek 3.5: Odstępstwa od konkurencji monopolistycznej a reakcja agregatów na szok monetarny (lewy panel) i technologiczny (prawy panel) odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal PKB kwartal PKB odchylenie w proc. 5 0 odchylenie w proc kwartal Inwestycje kwartal Inwestycje odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Eksport kwartal Eksport odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Import kwartal Import Linia ciągła - model podstawowy, przerywana- model referencyjny I, kropkowana - model referencyjny II. Źródło: Obliczenia własne przy pomocy modelu LS-EUROMOD. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 119

132 3.14. Krótkookresowe własności modelu Rysunek 3.6: Odstępstwa od konkurencji monopolistycznej a reakcja zmiennych rynku pracy na szok monetarny (lewy panel) i technologiczny (prawy panel) odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Aktywność zawodowa kwartal Aktywność zawodowa odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Zatrudnienie kwartal Zatrudnienie odchylenie w proc. 0 3 odchylenie w proc kwartal Bezrobocie kwartal Bezrobocie odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Płaca Płaca Linia ciągła - model podstawowy, przerywana- model referencyjny I, kropkowana - model referencyjny II. Źródło: Obliczenia własne przy pomocy modelu LS-EUROMOD kwartal 120 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

133 3.14. Krótkookresowe własności modelu Rola sztywności inwestycyjnych Kolejnym rodzajem sztywności wbudowanych w model są sztywności realne na rynku dóbr inwestycyjnych. Zastosowany w modelu mechanizm time-to-built wprowadza częściową komplementarność między inwestycjami w kolejnych okresach. Rysunki 3.7 i 3.8 prezentuje porównanie reakcji na jednoprocentowy szok monetarny oraz analogiczny szok technologiczny modelu w podstawowej kalibracji z modelem pozbawionym mechanizmu sztywności inwestycyjnych. Podniesienie stopnia substytucyjności planów inwestycyjnych w czasie pozwala na silniejszą reakcję w odpowiedzi na szoki inwestycji, a więc na szybszą akumulację kapitału i silniejszy wzrost produktu w porównaniu z modelem podstawowym. Uzyskany w ten sposób wyższy poziom produktu zostaje jednak niemal w całości zaabsorbowany przez wynagrodzenia oraz wyższy import, a co za tym idzie, zniesienie sztywności niemal nie oddziałuje na własności cykliczne aktywności zawodowej, zatrudnienia i bezrobocia. Dlatego też tych zmiennych nie prezentujemy na wykresach 3.7 i Znaczenie podziału ryzyka w gospodarstwie domowym Ostatnim z mechanizmów ekonomicznych o charakterze frykcji realnych, pełniących ważną rolę dla cyklicznych własności modelu jest ograniczony stopień dywersyfikacji ryzyka utraty pracy między członkami gospodarstwa domowego. Model podstawowy zakłada, że konsumpcja indywidualna osób pracujących i niepracujących w dużej mierze zależy od ich indywidualnych dochodów, a tylko w stosunkowo niewielkiej części od konsumpcji bazowej wyrównującej krańcowe użyteczności z konsumpcji między osobami bezrobotnymi a pracującymi (tzw. imperfect risk sharing). Rysunek 3.9 prezentuje porównanie reakcji na impuls monetarny modelu podstawowego oraz modelu referencyjnego zakładającego doskonałe ubezpieczenie od ryzyka utraty pracy. Doskonały rynek implikuje między innymi zbliżony poziom konsumpcji osób bezrobotnych i pracujących, co osłabia motywację bezrobotnych do poszukiwania pracy. Konsekwencją tego jest, widoczna w porównaniu funkcji reakcji, niższa zmienność bezrobocia oraz zatrudnienia w stosunku do modelu podstawowego w reakcji na oba szoki. Mechanizm niedoskonałego podziału ryzyka odgrywa dużą rolę w modelu pozwalając na otrzymanie znacznie wyższej relatywnej zmienności bezrobocia w cyklu koniunkturalnym niż to jest możliwe w standardowym modelu poszukiwań i dopasowań. Ponieważ wariancja stopy bezrobocia jest w standardowych modelach rynku pracy co najwyżej porównywalna z produktem, co stoi w wyraźnej sprzeczności z danymi, omówioną cechę rozpatrywanego modelu należy uznać za szczególnie ważną z punktu widzenia jego zastosowania do oceny wpływu wprowadzenia euro na zatrudnienie i bezrobocie w Polsce. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 121

134 3.14. Krótkookresowe własności modelu Rysunek 3.7: Znaczenie sztywności inwestycyjnych typu TTB dla reakcji agregatów na szok monetarny (lewy panel) i technologiczny (prawy panel) odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal PKB kwartal PKB odchylenie w proc. 3 0 odchylenie w proc kwartal Inwestycje kwartal Inwestycje odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Eksport kwartal Eksport odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal kwartal Import Import Linia ciągła - model podstawowy, przerywana - model referencyjny. Źródło: Obliczenia własne przy pomocy modelu LS-EUROMOD. 122 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

135 3.14. Krótkookresowe własności modelu Rysunek 3.8: Znaczenie sztywności inwestycyjnych typu TTB dla reakcji zmiennych rynku pracy na szok monetarny (lewy panel) i technologiczny (prawy panel) odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Aktywność zawodowa kwartal Aktywność zawodowa odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Zatrudnienie kwartal Zatrudnienie odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Bezrobocie kwartal Bezrobocie odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal 0.5 Płaca Linia ciągła - model podstawowy, przerywana - model referencyjny. Źródło: Obliczenia własne przy pomocy modelu LS-EUROMOD kwartal Płaca Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 123

136 3.14. Krótkookresowe własności modelu Rysunek 3.9: Wpływ podziału ryzyka na zachowanie się zmiennych makro w reakcji na szok monetarny (lewy panel) i szok technologiczny (prawy panel) odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal PKB kwartal PKB odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Zatrudnienie kwartal Zatrudnienie odchylenie w proc. 0 1 odchylenie w proc kwartal Bezrobocie kwartal Bezrobocie odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Płaca Linia ciągła - model podstawowy, przerywana - model referencyjny. Źródło: Obliczenia własne przy pomocy modelu LS-EUROMOD kwartal Płaca 124 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

137 3.15. Długookresowe własności modelu 3.15 Długookresowe własności modelu Podstawowym motorem wzrostu w modelu jest egzogeniczny postęp technologiczny w sektorze usług oraz przemyśle. Dynamika zmian poziomu technologii jest określona tak, by odzwierciedlić historyczne dynamiki produktu na poziomie sektorów oraz sektorowy poziom inflacji (por. Tablica 3.9). Zarówno w Polsce, jak i Unii Europejskiej inflacja w sektorze usług jest wyższa niż w przemyśle - rośnie więc ich cena relatywna względem dóbr przemysłowych. Wzrost ceny względnej między usługami a dobrami przemysłowymi indukowany przez efekt Balassy-Samuelsona wymaga relatywnie niższej dynamiki technologii w tym pierwszym sektorze. Jednakże, w krajach Unii Europejskiej dynamika produkcji w sektorze usług jest wyższa niż w przemyśle. Ta, z pozoru paradoksalna, obserwacja jest łatwa do wyjaśnienia w ramach równowagi ogólnej. Zauważmy bowiem, że w warunkach doskonałej substytucji wartość jednostki wytworzonego dobra w obu sekcjach gospodarki jest równa krańcowemu kosztowi jego produkcji. Zbliżone ceny czynników wytwórczych oraz zbliżona technologia produkcji implikuje podobny sektorowy koszt krańcowy. Może się on różnić w związku z różnym udziałem pracy (wyższym w sektorze usług) oraz różną strukturą dóbr materiałowych wymaganych w procesie produkcji. Jednakowy nakład czynników wytwórczych wytworzy jednak niższe przyrosty produkcji w sektorze usług, w związku z mniejszym tempem postępu technologicznego. Tym samym, warunek zerowego zysku wymaga wyższej dynamiki wzrostu cen w usługach, co niweluje pierwotną różnicę w tempie postępu technologicznego. Zakładając symetrię między sektorem usług a przemysłem, należy więc oczekiwać jednakowego tempa wzrostu produktu (będącego iloczynem ilości wytworzonych dóbr oraz realnej ceny dobra) w obu sektorach niezależnie od różnic w dynamice technologii. Przytoczona argumentacja znajduje pełne potwierdzenie w przewidywaniach naszego modelu. Bazowa kalibracja parametrów implikuje szybsze tempo wzrostu produktu w sektorze usług połączone z adekwatnie większym wzrostem zatrudnienia oraz wyższą dynamiką inwestycji (por. Tabela 3.9). Jednocześnie jednak okazuje się, że o ile wzrost relatywnej ceny usług względem dóbr przemysłowych związany z różnicą tempa postępu technologicznego między sektorami jest zgodny z hipotezą Balassy-Samuelsona, to nie implikuje on jednak realnej aprecjacji kursu walutowego. Model I w tabeli 3.9 odnosi się do takiej kalibracji naszego modelu, w której historyczne poziomy inflacji i tempa wzrostu produktu są ustalane tylko w oparciu o dynamikę postępu technologicznego. Kalibracja ta implikuje deprecjację realnego kursu walutowego rzędu 0.3 proc. rocznie. Wynik ten jest sprzeczny z hipotezą Balassy-Samuelsona. Aprecjacja realnego kursu walutowego poprzez mechanizm zaproponowany przez tych ekonomistów wymaga nie tylko wzrostu cen usług w kraju, ale również szybszego wzrostu relatywnej ceny między usługami a dobrami przemysłowymi w kraju niż za granicą. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 125

138 3.15. Długookresowe własności modelu Rysunek 3.10: Eksport i realny kurs walutowy w reżymie sztywnego (panel lewy) i giętkiego (panel prawy) kursu walutowego. Źródło: Eurostat; Średnie wartości za okres Źródło: Obliczenia własne przy pomocy modelu LS-EUROMOD. W danych obserwujemy natomiast efektywnie szybszy wzrost cen usług za granicą niż w kraju, co implikowałoby deprecjację realnego kursu walutowego. Co więcej, wynik ten jest wyraźnie sprzeczny z danymi historycznymi mówiącymi, że w okresie nastąpiła silna realna aprecjacja kursu waluty polskiej mierzona względnym poziomem cen w Polsce i Unii Europejskiej (UE27). 126 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

139 3.15. Długookresowe własności modelu Tablica 3.9: Tempo wzrostu produktu i inflacja. Dane Model I Model II π Y X q π Y X q π Y X q kraj przemysł usługi ogółem UE27 przemysł usługi ogółem Uwagi: Dane w punktach procentowych. Średnie wartości za okres , π - inflacja, Y - tempo wzrostu wartości dodanej, X - tempo wzrostu eksportu, q - tempo aprecjacji realnego kursu walutowego. Model I - podstawowym źródłem wzrostu jest postęp technologiczny, Model II - źródłem wzrostu jest dodatkowo egzogeniczny wzrost eksportu. Źródło: Eurostat oraz obliczenia własne. Dlatego obserwowaną realną aprecjację kursu walutowego wyjaśniamy w naszym modelu dodatkowym mechanizmem związanym z egzogenicznym wzrostem popytu zagranicznego na dobra krajowe. W ramach tego mechanizmu następuje stałe przesuwanie się preferencji gospodarstw domowych w kraju F w kierunku dóbr wytwarzanych w kraju H. W efekcie wymiana eksport kraju H rośnie szybciej niż jego produkt. Model II w tabeli 3.9 rozważa ten mechanizm jako uzupełnienie mechanizmu indukowanego przez szybsze tempo wzrostu gospodarczego. Dynamika zmian preferencji zagranicznych gospodarstw domowych wobec dóbr krajowych jest kalibrowana w taki sposób, aby dodatkowo odzwierciedlić obserwowaną dynamikę eksportu. Model II w odróżnieniu od Modelu I umożliwia dopasowanie do historycznego tempa wzrostu eksportu w Polsce, jak i w krajach Unii Europejskiej, które jest istotnie wyższe niż tempo wzrostu produktu. Wzrost popytu eksportowego zwiększa napływ waluty zagranicznej do kraju. Ponieważ nie nastąpiło jeszcze żadne dostosowanie cen obligacji, rachunek obrotów kapitałowych nie uległ zmianie. Tym samym utrzymanie równowagi na rynku walutowym wymaga zmniejszenia pierwotnej nadwyżki na rachunku obrotów kapitałowych, tj. aprecjacji realnego kursu walutowego. W rezultacie skala realnej aprecjacji kursu walutowego przewidywana przez Model II jest generalnie zgodna z historyczną aprecjacją w Polsce. Wykresy 3.10 przedstawiają korelacje między dynamiką eksportu, tempem aprecjacji realnego kursu walutowego oraz inflacją w krajach Unii Europejskiej z podziałem na reżym sztywnego i giętkiego kursu walutowego. Niezależnie od reżymu kursowego można zaobserwować bardzo silną, pozytywną zależność między dynamiką eksportu a tempem wzmacniania się realnego kursu walutowego. Elastyczność realnej aprecjacji kursu walutowego względem tempa wzrostu eksportu jest zbliżona w obu reżimach kursowych. W związku z tym, że egzogeniczna realna aprecjacja kursu walutowego ma negatywny efekt na tempo wzrostu eksportu, wykresy 3.10 zdają się raczej sugerować, że w długim okresie zmiany eksportu są pierwotne wobec zmian kursu walutowego. W warunkach sztywnego kursu walutowego realne wzmocnienie waluty musi doprowadzić do identycznego wzrostu inflacji. W przypadku giętkiego kursu walutowego władze monetarne posiadają pełną kontrolę nad inflacją, przez co jej poziom nie zależy od od dynamiki aprecjacji Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 127

140 3.15. Długookresowe własności modelu Tablica 3.10: Tempo wzrostu podstawowych zmiennych. Zmienna Model I Model II Tempo wzrostu produktu przemysł 3.7% 4.1% usługi 4.3% 3.9% ogółem 4.0% 4.0% Tempo wzrostu poziomu cen (inflacja) przemysł 1.4% 0.9% usługi 2.4% 3.5% ogółem 2.0% 2.0% Aprecjacja kursu walutowego realnego -0.3% 2.7% nominalnego -0.3% 2.7% Tempo wzrostu produktu 4.0% 4.0% konsumpcji prywatnej 4.1% 4.2% inwestycji 3.9% 3.9% eksportu/importu 3.3% 8.0% Tempo wzrostu płac przemysł 3.8% 3.8% usługi 4.0% 4.0% ogółem 3.9% 4.0% Źródło: Opracowanie własne. kursu walutowego, chociaż w przypadku endogenicznej polityki monetarnej może być z nią skorelowany. Wykres 3.10 pokazuje silną pozytywną zależność między dynamiką realnej aprecjacji waluty a inflacją, zarówno w przypadku sztywnego, jak i giętkiego kursu walutowego. Współczynnik regresji między tempem wzrostu realnego kursu walutowego a inflacją w przypadku sztywnego kursu walutowego jest istotnie różny od 1 oraz niższy niż w przypadku giętkiego kursu walutowego. Oznacza to, że realny kurs walutowy zdefiniowany przez Eurostat jako względny poziom cen w dwu krajach jest niedoskonałą miarą faktycznego, tj. ekonomicznego - realnego kursu walutowego. Tabela 3.10 podsumowuje zachowanie się podstawowych zmiennych w długim okresie w przypadku giętkiego kursu walutowego. Zakładamy tempo wzrostu produktu na poziomie 4 proc. w kraju H i 2 proc. w kraju F oraz inflację równą 2 proc. w obu obszarach. 128 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

141 3.16. Podsumowanie 3.16 Podsumowanie W niniejszym rozdziale przedstawiliśmy strukturę, kalibrację oraz własności dużej skali, dynamicznego, stochastycznego modelu równowagi ogólnej gospodarki Polski i strefy euro. Cechą charakterystyczną modelu jest bogata struktura wewnętrzna, umożliwiającą jego bezpośrednią kalibrację przy pomocy danych sektorowych. Skonstruowany model jest modelem neokeynesowskim z zaimplementowanymi licznymi frykcjami nominalnymi i realnymi. Sztywności cenowe wprowadzono w formie bardzo ogólnych nominalnych kontraktów integrujących kontrakty o skończonym horyzoncie trwania z używanymi zazwyczaj w literaturze przedmiotu, lecz empirycznie mniej wiarygodnymi kontraktami Calvo. Mają one duże znaczenie dla wpływu instrumentów polityki monetarnej banku centralnego na realną stronę gospodarki. Z kolei niestandardowa struktura rynku pracy umożliwia realistyczne modelowanie bezrobocia długotrwałego oraz bierności zawodowej, a niepełny podział ryzyka między pracującymi i niepracującymi członkami gospodarstwa domowego pozwala na znaczną poprawę własności cyklicznych podstawowych agregatów rynku pracy w porównaniu do standardowego modelu poszukiwań i dopasowań. Dzięki uwzględnieniu w modelu mechanizmów wzrostowych jesteśmy w stanie analizować nie tylko krótko, lecz także długookresowe własności gospodarki, w tym zwłaszcza konsekwencje wzrostu gospodarczego, konwergencji realnej oraz ekspansji eksportowej dla aprecjacji kursu walutowego. Zarówno krótko, jak i długookresowe własności modelu są w wysokim stopniu zgodne z obserwacjami. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 129

142

143 Rozdział 4 Wpływ wprowadzenia euro na sytuację gospodarczą w Polsce i strefie euro Maciej Bukowski, Sebastian Dyrda, Paweł Kowal 4.1 Wprowadzenie W części I wyznaczyliśmy na podstawie przeglądu literatury kilka podstawowych kanałów, jakimi uwspólnienie waluty może oddziaływać na gospodarki integrujących się krajów. W tym rozdziale analizujemy te mechanizmy w sposób ilościowy, posługując się do tego celu opisanym w poprzednim rozdziale modelem DSGE. Rozpatrujemy cztery główne kanały, którymi wprowadzenie euro będzie, jak można sądzić, oddziaływać na gospodarkę Polski i strefy euro. Pierwszy wynika z obniżenia kosztów transakcyjnych wymiany handlowej, natomiast drugi ze spadku ryzyka makroekonomicznego i kursowego a w konsekwencji z konwergencji stóp procentowych w bankach polskich do poziomów charakterystycznych dla strefy euro. Trzeci kanał - cenowy - analizujemy w rozbiciu na dwa odrębne mechanizmy, z których pierwszy ma charakter krótko-, a drugi długookresowy. Kanał krótkookresowy oparty jest o sygnał cenowy, jednorazowo usuwający sztywności nominalne dla firm działających w Polsce. Z kolei kanał długookresowy wywołany jest przez aprecjację realnego kursu walutowego w sytuacji sztywności kursu nominalnego. W analizie pomijamy wymieniony w części I kanał rynków kapitałowych i finansowych, gdyż w zaprezentowanej specyfikacji modelu pozostaje on w praktyce neutralny zarówno dla nominalnych, jak i realnych zmiennych makroekonomicznych. Rozdział rozpoczynamy od omówienia sposobu w jaki wprowadzenie euro w Polsce zostało ujęte w ramach wyspecyfikowanej struktury modelowej oraz tego, jakie ma to konsekwencje dla skuteczności polityki monetarnej. W drugim kroku przechodzimy do analizy poszczególnych kanałów oddziaływania wspólnej waluty na polską gospodarkę i rynek pracy, skupiając się przy tym zarówno na perspektywie krótko-, jak i średnio oraz długookresowej. Dla pełniejszego obrazu prezentujemy także wpływ, jaki wedle przewidywań modelowych, wprowadzenie euro w Polsce wywrze na kraje UE. Rozdział kończy podsumowanie. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 131

144 4.2. Polityka monetarna w kolejnych etapach integracji monetarnej 4.2 Polityka monetarna w kolejnych etapach integracji monetarnej Niniejszy podrozdział prezentuje heurystyczne porównanie skuteczności oddziaływania polityki pieniężnej odpowiednio w trzech kolejnych reżymach: i) reżymie płynnego kursu walutowego, ii) reżymie sztywnego kursu walutowego, iii) reżymie wspólnej waluty. W odróżnieniu od reżymu sztywnego kursu walutowego, pełna integracja walutowa wymaga dodatkowo zrównania się nominalnych stóp na rynku międzybankowym. Jak wskazuje przeprowadzona przez nas analiza, dopiero ten warunek jest warunkiem wystarczającym pozbawienia autonomicznej polityki pieniężnej kraju przystępującego do unii walutowej. Będziemy rozważać jednoporcentowy wzrost nominalnej podaży pieniądza w kraju (por. Wykresy 4.1 i 4.2). W przypadku płynnego kursu walutowego produkt odchyla się maksymalnie od stanu ustalonego po około pięciu kwartałach, uzyskując charakterystyczną, garbatą funkcję reakcji. Wzrost nominalnej podaży pieniądza, przy okresowo sztywnych cenach, implikuje wzrost popytu gospodarstw domowych, a w konsekwencji krótkookresowe odchylenie się produktu w górę od stanu ustalonego. W krótkim okresie o kształtowaniu się produktu decyduje strona popytowa rynku. Po stronie gospodarstw domowych, poprzez efekt dochodowy, wzrasta przejściowo konsumpcja, z kolei firmy reagują na zwiększony produkt stopniowym zwiększeniem inwestycji. Wzrost produktu i inwestycji, implikuje zwiększony popyt na pracę. Firmy otwierają nowe wakaty, stopniowo wzrasta zatrudnienie i zmniejsza się bezrobocie, towarzyszy temu wzrost aktywności zawodowej. Impuls monetarny, który poprzez mechanizm sztywności cenowych generuje dodatni mnożnik produktu, przekłada się na wzrost importu. Jednocześnie, w wyniku szoku dochodzi do deprecjacji realnego kursu walutowego, co z kolei, w krótkim okresie podnosi eksport. Dostosowanie kontraktów cenowych wygasza stopniowo dodatnią odpowiedź produktu, a w konsekwencji większości agregatów, czyniąc pieniądz neutralnym w długim okresie. W przypadku sztywnego nominalnego kursu walutowego, wzrost nominalnej podaży pieniądza oddziałuje poprzez kanał stopy procentowej od kredytów i stopy na rynku międzybankowym. Wzrost podaży pieniądza, powoduje tuż po wystąpieniu szoku, spadek stóp procentowych. Jednakże konieczność utrzymania stałego nominalnego kursu walutowego implikuje powrót stóp do poziomu sprzed szoku po dwóch kwartałach. Stąd, w pierwszej fazie mamy nieznaczny, charakteryzujący się szybkim wygasaniem, wzrost produktu. Podobnym kształtem charakteryzują się funkcje reakcji pozostałych agregatów. W początkowych kwartałach rośnie konsumpcja i inwestycje. Bardzo słabo reaguje podażowa strona rynku pracy, co przy wzroście produktu, prowadzi do przejściowego odchylenia płacy i łagodnego wzrostu zatrudnienia. Dynamiczny i jednocześnie szybko wygasający wzrost produktu, pociąga za sobą wzrost importu, a przez to pogorszenie bilansu obrotów bieżących, bowiem kanał kursu walutowego, odpowiadający w poprzednim modelu za wzrost eksportu nie funkcjonuje. Wreszcie zrównanie się stóp procentowych na rynku międzybankowym wraz z usztywnieniem kursu, czyli pełne wprowadzenie wspólnej waluty zamyka kanał oddziaływania poprzez rynek międzybankowy. W konsekwencji kraj przyjmujący wspólną walutę traci możliwość autonomicznego kształtowania polityki pieniężnej, w związku z tym produkt nie reaguje na impuls 132 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

145 4.2. Polityka monetarna w kolejnych etapach integracji monetarnej monetarny. Wszystkie pozostałe agregaty praktycznie nie wykazują zmian od stanu stacjonarnego, czyniąc politykę pieniężną w pełni nieskuteczną. W przypadku przyjęcia wspólnej waluty, w obecnej strukturze modelu, szok monetarny przynoszący realne efekty, byłby impulsem pieniężnym zagranicznym. Rysunek 4.1: Polityka monetarna na różnych etapach wprowadzenia wspólnej waluty odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Produkt kwartal Konsumpcja odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Inwestycje kwartal Aktywność zawodowa odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Zatrudnienie kwartal Bezrobocie Linia ciągła- model z płynnym kursem walutowym, kropkowana- model ze sztywnym kursem walutowym, przerywana - model ze wspólną walutą. Źródło: Obliczenia własne przy pomocy modelu LS-EUROMOD. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 133

146 4.2. Polityka monetarna w kolejnych etapach integracji monetarnej Rysunek 4.2: Polityka monetarna na różnych etapach wprowadzenia wspólnej waluty cd odchylenie w proc. 1 0 odchylenie w proc kwartal Płaca kwartal Inflacja odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Eksport kwartal Import odchylenie w proc odchylenie w proc kwartal Rachunek obrotów bieżących kwartal Realny kurs walutowy Linia ciągła- model z płynnym kursem walutowym, kropkowana- model ze sztywnym kursem walutowym, przerywana - model ze wspólną walutą. Źródło: Obliczenia własne przy pomocy modelu LS-EUROMOD. 134 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

147 4.3. Oddziaływanie integracji monetarnej kanałem niższych kosztów transakcyjnych 4.3 Oddziaływanie integracji monetarnej kanałem niższych kosztów transakcyjnych w wymianie handlowej Pierwszym z rozpatrywanych przez nas mechanizmów ekonomicznych, jakimi przyjęcie euro będzie oddziaływało na polską gospodarkę, jest spadek kosztów transakcyjnych w wymianie handlowej. W chwili obecnej różnica między kursem kupna a kursem sprzedaży między złotym a euro waha się w granicach 2-3 procent. W rezultacie, jak można szacować, z tego tytułu koszty działalności eksporterów i importerów są wyższe o około proc polskiego PKB. Ich eliminacja powinna podnieść rentowność tych firm, a tym samym, poprzez mechanizm mnożnikowy, przełożyć się na wzrost całkowitego produktu i zatrudnienia oraz spadek bezrobocia. W naszym modelu wpływ kosztów wymiany walut na koszty operacyjne firm w Polsce i strefie euro uwzględniony został w firmach różnicujących ceny w analogiczny sposób jak koszty dystrybucji z tą różnicą, że koszt ten wiąże się z zakupem usług od pośredników finansowych, a nie sektora transportowego. Ponieważ nie wszystkie transakcje eksporterów i importerów wymagają wymiany walut koszt skalibrowano w dwóch wariantach: minimalnym i maksymalnym: na 1.0 i 1.5 proc PKB Polski. Zakładamy, że 80 procent tego kosztu zniknie na trwale po ujednoliceniu waluty. Pozostała część, związana z handlem z krajami spoza strefy euro, pozostanie trwałą pozycją kosztów operacyjnych firm eksportujących i importujących. W tablicach 4.1 i 4.2 prezentujemy szacowaną reakcję na to zdarzenie podstawowych pozycji rachunków narodowych oraz zmiennych rynku pracy w Polsce i strefie euro w obu rozpatrywanych wariantach. Permanentny spadek kosztów transakcyjnych w handlu międzynarodowym oddziałuje w pierwszym rzędzie na eksporterów i importerów. Ze względu na sztywności cenowe produkt krajowy nie może zmienić się tak szybko jak wymiana handlowa. Eksport w pierwszym roku obniża się, co wynika w pierwszym rzędzie ze skoku w inflacji spowodowanego usztywnieniem kursu walutowego, który nie może zareagować w reakcji na zmiany w wolumenie handlu zagranicznego. Ze względu na duży popyt inwestycyjny związany ze wzrostem oczekiwanych zysków w przyszłości gwałtownie rośnie jednak import. Na zwiększenie importu przekłada się także reakcja konsumpcji, która jest początkowo silniejsza niż reakcja produktu. Dzieje się tak dlatego, że gospodarstwa domowe oczekując wyższych dochodów w przyszłości zwiększają konsumpcję bieżącą. Stopniowa akumulacja kapitału i większe zaangażowanie innych czynników w proces produkcji powoduje, że PKB z roku na rok wzrasta, by w długim okresie ustabilizować się (zależnie od wariantu) na poziomie o proc wyższym niż w sytuacji utrzymania kosztów wymiany walut na dotychczasowym poziomie. Dwie trzecie permanentnego efektu ujawnia się już w piątym roku po przyjęciu euro. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 135

148 4.3. Oddziaływanie integracji monetarnej kanałem niższych kosztów transakcyjnych Tablica 4.1: Oddziaływanie wprowadzenia euro kanałem niższych kosztów transakcyjnych w wymianie handlowej na gospodarkę Polski. Minimum Maksimum 1 rok 5 rok 50 rok 1 rok 5 rok 50 rok Agregaty makroekonomiczne PKB Konsumpcja Inwestycje proc Export Import Bilans obrotów bieżących pkt Inflacja CPI pkt Agregaty rynku pracy Aktywni zawodowo proc Pracujący w przemyśle i rolnictwie proc w usługach Bezrobotni do 1 roku proc długotrwale Wskaźnik aktywności Wskaźnik zatrudnienia Stopa bezrobocia pkt krótkotrwałego długotrwałego Średnie wynagrodzenie proc Źródło: Obliczenia własne przy pomocy modelu LS-EUROMOD. Reakcji produktu, inwestycji i konsumpcji prywatnej towarzyszą adekwatne zmiany w zatrudnieniu, bezrobociu i aktywności zawodowej. Przewidujemy, że obniżenie kosztów operacyjnych firm produkcyjnych o 0.8 proc PKB pozwoli na minimalną redukcję liczby bezrobotnych o 1 proc. w ciągu pierwszych pięciu lat i o 2 proc. w długim okresie. W silniejszym wariancie drugim spadek ten jest ponad proporcjonalnie silniejszy sięgając odpowiednio 2.3 i 4.9 proc. Wiąże się to z wystąpieniem dodatkowych efektów mnożnikowych wywołanych dodatkową kreacją firm i wyższą akumulacją kapitału. Powodują one silniejszą reakcję zatrudnienia, kapitału i produktu w średnim i długim okresie w sytuacji głębszej redukcji kosztów. Należy podkreślić, że model przewiduje szczególnie silną reakcję bezrobocia długotrwałego na ten szok podażowy. Wzrost zatrudnienia zachodzi nie tylko w wyniku spadającego bezrobocia, lecz także w efekcie rosnącej aktywności zawodowej - w zakresie ekstensywnej podaży pracy przeważa bowiem efekt substytucyjny nad dochodowym. Generalnie można powiedzieć, że spadek kosztów transakcyjnych w wymianie walut jednoznacznie pozytywnie odciśnie się na polskiej gospodarce i rynku pracy. Model przewiduje, że, w zależności od siły tego czynnika, wskaźnik zatrudnienia podniesie się od ok. 0.3 do ok. 0.7 pkt. procent, zaś stopa bezrobocia 136 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

149 4.3. Oddziaływanie integracji monetarnej kanałem niższych kosztów transakcyjnych spadnie od 0.14 do 0.35 pkt. procentowego, przy czym za większość tego spadku będzie odpowiadało obniżenie się odsetka bezrobotnych pozostających bez pracy powyżej jednego roku. Co ważne, zjawiska te powinny zajść w sytuacji rosnącego wskaźnika aktywności zawodowej. Ponieważ wymiana handlowa z Polską stanowi tylko ok. 6 proc produktu strefy euro, z czego połowa przypada na eksport a połowa na import z Polski, oddziaływanie nawet tak silnego kanału transmisji jak spadek kosztów transakcyjnych w wyniku wprowadzenia euro w Polsce pozostaje bez znaczącego wpływu na większość agregatów makroekonomicznych i zmiennych rynku pracy tego obszaru. Jedynym wyjątkiem jest handel zagraniczny, który (startując od niskiego poziomu) zwiększa się zależnie od rozpatrywanego wariantu od ok. 1.0 do ok. 2.5 procent w długim okresie. Pozwala to na niewielkie, pozytywne zmiany w poziomie produktu i zatrudnienia eurolandu, a więc także na spadek liczby osób bezrobotnych. Efekt ten jest jednak bardzo mały. Głównym beneficjentem wprowadzenia euro w Polsce pozostaje nasz kraj. Tablica 4.2: Oddziaływanie wprowadzenia euro kanałem niższych kosztów transakcyjnych w wymianie handlowej na strefę Euro. Minimum Maksimum 1 rok 5 rok 50 rok 1 rok 5 rok 50 rok Agregaty makroekonomiczne PKB Konsumpcja Inwestycje proc Export Import Bilans obrotów bieżących pkt Inflacja CPI pkt Agregaty rynku pracy Aktywni zawodowo proc Pracujący w przemyśle i rolnictwie proc w usługach Bezrobotni do 1 roku proc długotrwale Wskaźnik aktywności Wskaźnik zatrudnienia Stopa bezrobocia pkt krótkotrwałego długotrwałego Średnie wynagrodzenie proc Źródło: Obliczenia własne przy pomocy modelu LS-EUROMOD. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 137

150 4.4. Oddziaływanie integracji monetarnej przez kanał niższych stóp procentowych 4.4 Oddziaływanie integracji monetarnej przez kanał niższych stóp procentowych Jak przekonujemy w części I, przystąpienie do wspólnego obszaru walutowego niesie za sobą silniejszą integrację rynków finansowych, co z kolei powinno wiązać się z konwergencją nominalnych stóp procentowych. W modelu zjawisko to zostało uwzględnione poprzez wprowadzenie trwałego szoku obniżającego koszty systemu bankowego z tytułu udzielania kredytów dla przedsiębiorstw i przyjmowania depozytów od gospodarstw domowych. Koszty te w postacifinalnych usług finansowych, Pt cf (ξl c LcB t + ξd c DcB t ), wpływają na podaż kredytów i depozytów w sektorze bankowym, co przy danym popycie ze strony gospodarstw domowych ifirmdeterminuje skalęstópprocentowych R cl t i R cd t w danym kraju. Ponieważ stopy procentowe są wynikiem równowagi na obu rynkach, ich bezpośrednie zrównanie między krajami w wyniku szoku, nie jest możliwe. Dlatego też za punkt wyjścia przyjęliśmy różnicę pomiędzy wolną od premii za ryzyko stopą obligacji rządowych a stopą kredytów dla przedsiębiorstw lub stopą na rynku międzybankowym. Zależności te można wyrazić poprzez równania: SP crc t SP crb t [ (R cb = 100 t [ (R cb = 100 t ) 4 ( ) R crc 4 ] t ) 4 ( R crb t ) 4 ] (4.4.1) Kalibracja wyżej zdefiniowanych wielkości w oparciu o realne, przeciętne stopy procentowe zarówno w Polsce, jak i w obszarze Euro pozwoliła na odzwierciedlenie obecnej różnicy w kształtowaniu się nominalnych stóp procentowych między Polską a strefą euro. W chwili obecnej sięga ona około pkt procentowego na korzyść krajów eurolandu. W kalibracji bazowej przyjęliśmy wielkość spreadu ok. 0.7 pkt w przypadku obu interesujących nas stóp. Ponieważ, jak to zaznaczyliśmy, wprowadzenie Euro oznacza nie tylko usztywnienie nominalnego kursu walutowego, lecz także zrównanie międzybankowych stóp procentowych, tj. spełnienie parytetu R cmb t = R fmb t, stanowiących alternatywny koszt pieniądza dla banków komercyjnych, można sądzić, że konwergencja spreadów między stopami rynkowymi w Polsce i strefie Euro zajdzie w pełni po ujednoliceniu waluty. To jednak, jak szybki będzie to proces zależy od wewnętrznej konkurencyjności polskiego sektora bankowego, tj. od jego zdolności do obniżenia marży bankowej do poziomu konkurentów europejskich. Dlatego oszacowanie krótko, średnio i długookresowego wpływu spadku stóp procentowych na polską gospodarkę i rynek pracy rozpatrujemy w dwóch wariantach. W wariancie pierwszym- minimalnym- zakładamy, że proces eliminacji różnicy pomiędzy krajowymi a europejskimi stopami procentowymi od kredytów dla przedsiębiorstw oraz na rynku międzybankowym zajmie około 5 lat. Z kolei w wariancie maksymalnym przyjmujemy, że proces ten będzie znacznie szybszy i nie przekroczy jednego roku. Skutki obu scenariuszy dla Polski oraz strefy Euro prezentują odpowiednio Tabela 4.3 oraz Tabela Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

151 4.4. Oddziaływanie integracji monetarnej przez kanał niższych stóp procentowych Tablica 4.3: Oddziaływanie wprowadzenia euro na gospodarkę i rynek pracy w Polsce kanałem niższych stóp procentowych. Minimum Maksimum 1 rok 5 rok 50 rok 1 rok 5 rok 50 rok Agregaty makroekonomiczne PKB Konsumpcja Inwestycje proc Export Import Bilans obrotów bieżących pkt Inflacja CPI pkt Agregaty rynku pracy Aktywni zawodowo proc Pracujący w przemyśle i rolnictwie proc w usługach Bezrobotni do 1 roku proc długotrwale Wskaźnik aktywności Wskaźnik zatrudnienia Stopa bezrobocia pkt krótkotrwałego długotrwałego Średnie wynagrodzenie proc Źródło: Obliczenia własne przy pomocy modelu LS-EUROMOD. Model przekonuje, że kanał ten będzie miał relatywnie mniejsze, choć nadal widoczne znaczenie dla polskiej gospodarki i polskiego rynku pracy niż kanał kosztów transakcyjnych. Przewidywanie to wiąże się z tym, że już w tej chwili skala spreadu w stopach procentowych między Polską a strefą euro nie jest bardzo wysoka. W rezultacie jej redukcja w następstwie ujednolicenia waluty nie przyniesie tak silnych efektów w sferze realnej co spadek kosztu wymiany walut. Niemniej jednak pozwalają na spadek kosztów finansowych w firmie produkcyjnej,acozatymidzienawzrostosiąganejmarżyfirmróżnicującychceny,cozkoleizachęca nowe firmy do wchodzenia na rynek produkcji. W rezultacie nakładających sie na siebie efektów mnożnikowych produkt w długim okresie wzrasta o 0.45 procent. W nieco mniejszej skali rośnie konsumpcja, inwestycje i eksport, którego dynamika przekracza dynamikę importu, co z kolei przekłada się na dodatni wkład wymiany handlowej do PKB. Dzięki temu, że koszty płac stanowią większą część kosztów operacyjnych firmy produkcyjnej finansowanych kredytem obrotowym, pozytywne oddziaływanie spadku stóp procentowych jest wyraźnie widoczne także na rynku pracy. Relatywna (względem zmian produktu) reakcja zatrudnienia i bezrobocia jest silniejsza niż w przypadku kanału handlowego. Liczba pracujących rośnie w długim Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 139

152 4.4. Oddziaływanie integracji monetarnej przez kanał niższych stóp procentowych okresie o 0.36 proc, a liczba bezrobotnych spada o 1.3 proc. Podobnie jak poprzednio silniej reaguje bezrobocie długookresowe niż frykcyjne. Całkowita stopa bezrobocia obniża się o niemal 0.1 pkt. proc. Szybkość konwergencji marży stóp procentowych między polskim a europejskim systemem bankowym będzie miała kluczowe znaczenie dla tego, jak szybko te pozytywne efekty będą widoczne. Jeśli spread zniknie w ciągu 12 miesięcy po wprowadzeniu euro jako środka płatniczego w Polsce, to już 5 lat po tym wydarzeniu większość omawianych efektów będzie widoczna w statystykach rynku pracy i produktu. Wydłużenie okresu konwergencji stóp nie powoduje jednak w pełni adekwatnego spadku obserwowanych skutków w początkowych latach, co można przypisać kanałowi oczekiwań. Gospodarstwa domowe i firmy spodziewając się stopniowej redukcji stóp zwiększają swoją konsumpcję i inwestycje z wyprzedzeniem, co powoduje wcześniejsze ujawnienie się relatywnie silniejszych efektów realnych, także na rynku pracy. Tablica 4.4: Oddziaływanie wprowadzenia euro na gospodarkę i rynek pracy w strefie euro kanałem stóp procentowych. Minimum Maksimum 1 rok 5 rok 50 rok 1 rok 5 rok 50 rok Agregaty makroekonomiczne PKB Konsumpcja Inwestycje proc Export Import Bilans obrotów bieżących pkt Inflacja CPI pkt Agregaty rynku pracy Aktywni zawodowo proc Pracujący w przemyśle i rolnictwie proc w usługach Bezrobotni do 1 roku proc długotrwale Wskaźnik aktywności Wskaźnik zatrudnienia Stopa bezrobocia pkt krótkotrwałego długotrwałego Średnie wynagrodzenie proc Źródło: Obliczenia własne przy pomocy modelu LS-EUROMOD. 140 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

153 4.5. Oddziaływanie integracji monetarnej przez kanał sygnału cenowego 4.5 Oddziaływanie integracji monetarnej przez kanał sygnału cenowego Tablica 4.5: Oddziaływanie kanałem sygnału cenowego na gospodarkę Polski. Minimum Maksimum 1 rok 5 rok 50 rok 1 rok 5 rok 50 rok Agregaty makroekonomiczne PKB Konsumpcja Inwestycje proc Export Import Bilans obrotów bieżących pkt Inflacja CPI pkt Agregaty rynku pracy Aktywni zawodowo proc Pracujący w przemyśle i rolnictwie proc w usługach Bezrobotni do 1 roku proc długotrwale Wskaźnik aktywności Wskaźnik zatrudnienia Stopa bezrobocia pkt krótkotrwałego długotrwałego Średnie wynagrodzenie proc Źródło: Obliczenia własne przy pomocy modelu LS-EUROMOD. Kolejnym z analizowanych kanałów jakimi wprowadzenie euro może oddziaływać na polski rynek pracy jest kanał sygnału cenowego. W krajach europejskich, które ujednolicały walutę w przeszłości obserwowano niewielki wzrost poziomu cen w niektórych segmentach rynkowych bezpośrednio po wprowadzeniu euro jako środka płatniczego. Od strony ekonomicznej zjawisko to można interpretować jako potraktowanie przez część producentów i dostawców dóbr i usług momentu zmiany waluty krajowej na europejską jako sygnału cenowego usuwającego sztywności nominalne jakim wcześniej podlegali. Tak też to zjawisko uwzględniamy w modelu zakładając, że wprowadzeniu euro towarzyszyć będzie pojawienie się, niskoskorelowanego negatywnego szoku do prawdopodobieństwa wystąpienia sztywności xi p. Zakładamy, że szok ten w równym stopniu dotknie firmy znajdujące się w różnym stanie określającym sztywności nominalne, a więc firmy pozostające w uogólnionym schemacie Taylora, jak i te, które weszły już w kontrakt Calvo. Szok kalibrujemy w ten sposób, by liczba firm ustalających cenę optymalnie wzrosła w pierwszym okresie o 25 procent w wariancie minimalnym lub 50 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 141

154 4.6. Oddziaływanie integracji monetarnej - aprecjacja kursu walutowego procent w wariancie maksymalnym. Autokorelację szoku ustalamy na poziomie 0.5, tak, że w praktyce zanika on w ciągu 8 kwartałów. Przewidywania modelu co do charakteru ekonomicznych skutków tego zjawiska dla Polski ilustruje tabela 4.5. Ponieważ efekty dla eurolandu są w praktyce zerowe tablicę dla tego obszaru pomijamy. W przypadku Polski, w następstwie sygnału cenowego obserwować można niewielki, przejściowy skok inflacji, która w pierwszym roku wzrasta o ok. 0.1 pkt procentowego ponad stan ustalony. Sztywny kurs walutowy powoduje bowiem, że szok nie może się rozlać na zagranicę. Powoduje on w pierwszym roku obniżenie się popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego, a co za tym idzie także spadek produktu i zatrudnienia. Ponieważ jednak szok jest przejściowy firmy nie zmieniają istotnie liczby otwieranych wakatów. W rezultacie wzrost bezrobocia jest w praktyce zerowy a cały spadek zatrudnienia wynika z nieznacznie niższej aktywności zawodowej. Ze względu na przejściowy charakter tego szoku wszystkie efekty mają charakter przejściowy, choć inercja produktu w następstwie początkowego spadku inwestycji i kapitału powoduje, że nieznacznie niższy poziom produktu od stanu ustalonego utrzymuje się nawet 5 lat po szoku. 4.6 Oddziaływanie integracji monetarnej kanałem aprecjacji realnego kursu walutowego W związku z tym, że wprowadzenie euro oznacza zmianę reżymu w jakim na gospodarkę działa polityka monetarna, tempa wzrostu zmiennych realnych w długim okresie pozostają na tym samym poziomie jak w przypadku płynnego kursu walutowego. Wprowadzenie euro nie ma więc efektów wzrostowych, choć oddziałuje na stan ustalony poszczególnych agregatów makroekonomicznych. Kanałem transmisji jest w tym wypadku kanał aprecjacji realnego kursu waluty krajowej implikowany przez to, że oczekiwana dynamika eksportu będzie prawdopodobnie silniejsza niż dynamika wzrostu produktu. Aprecjacja realnego kursu walutowego przebiegałaby analogicznie w przypadku płynnego jak i sztywnego nominalnego kursu walutowego. Jednak w sytuacji prowadzenia euro i nie będzie się ona mogła dokonywać poprzez wzmacnianie się kursu nominalnego, lecz tylko poprzez wzrost inflacji równy oczekiwanemu tempu aprecjacji waluty. Model umożliwia analizę tego zjawiska poprzez porównanie odpowiednich stanów ustalonych. W tabeli 4.6 porównujemy wpływ usztywnienia kursu walutowego na poziom zmiennych w długim terminie. Analizowany jest wpływ potencjalnego wzrostu inflacji w kraju. Oczekiwana siła impulsu inflacyjnego wynosi 2.3 punktu procentowe. Gospodarstwa domowe próbując uniknąć podatku inflacyjnego zmniejszą zasób gotówki, co ograniczy konsumpcję w związku z motywem transakcyjnym utrzymywania pieniądza właściwym dla mechanizmu cashin-advance. Mechanizm sztywności cenowej implikuje spadek marży producentów w sytuacji wyższej inflacji w stanie ustalonym. Tym samym wyższa inflacja oznacza redukcję siły monopolistycznej firm różnicujących produkt podstawowy, prowadząc do wzrostu produktu oraz spadku cen producentów. Spadek ceny relatywnej dóbr krajowych względem dóbr zagranicznych stymuluje z kolei eksport i redukuje import, powodując poprawę rachunku obrotów bieżących. 142 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

155 4.7. Podsumowanie Tablica 4.6: Długookresowy wpływ wprowadzenie euro w Polsce w następstwie oddziaływania kanału aprecjacji realnego kursu walutowego. Polska Strefa Euro Agregaty makroekonomiczne PKB Konsumpcja Inwestycje proc Export Import Bilans obrotów bieżących pkt Inflacja CPI pkt Agregaty rynku pracy Aktywni zawodowo proc Pracujący w przemyśle i rolnictwie proc w usługach Bezrobotni do 1 roku proc długotrwale Wskaźnik aktywności Wskaźnik zatrudnienia Stopa bezrobocia pkt krótkotrwałego długotrwałego Średnie wynagrodzenie proc Źródło: Obliczenia własne przy pomocy modelu LS-EUROMOD. Model implikuje pogorszenie sytuacji na rynku pracy w wyniku działania kanału aprecjacyjnego. Spadek zatrudnienia związany jest jednak głównie ze spadkiem aktywności zawodowej, reakcja stopy bezrobocia jest bardzo słaba. Aprecjacja kursu realnego po przyjęciu euro przez Polskę ma marginalny wpływ na gospodarkę Unii Europejskiej, prowadząc do niewielkiego spadku inflacji w strefie euro i niewielkiego wzrostu produktu w stanie ustalonym. 4.7 Podsumowanie Łączny efekt wszystkich omawianych mechanizmów ekonomicznych związanych z zastąpieniem złotego walutą europejską na polską gospodarkę jest w długim okresie jednoznacznie pozytywny. Marginalne znaczenie dla zmiennych makroekonomicznych ma kanał sygnału cenowego, który jedynie nieznacznie podnosi inflację w Polsce w pierwszym roku po wprowadzeniu wspólnej waluty. Długookresowy efekt zdominowany jest przez kanał kosztów transakcyjnych i stóp procentowych z jednej strony i aprecjacji realnego kursu walutowego z drugiej. Produkt krajowy brutto w następstwie spadku kosztów transakcyjnych i redukcji stóp procentowych zwiększa się w długim okresie o procent ponad wartość jaką osiągnąłby, Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 143

156 4.7. Podsumowanie gdyby euro nie zostało wprowadzone w naszym kraju. Wzrasta on o dodatkowe 0.37 procent w wyniku spadku marż producentów w następstwie aprecjacji realnego kursu walutowego. Oddziaływanie integracji monetarnej na PKB jest więc jednoznacznie pozytywne. Podobnie, ponieważ oddziaływanie redukcji kosztów i ryzyka walutowego oddziałuje przeciwnie na wolumen importu niż wyższa inflacja wywołana aprecjacją realnego kursu walutowego, a jednocześnie oba mechanizmy wzmacniają się w obszarze eksportu w długim okresie dochodzi do jednoznacznej poprawy na bilansie obrotów bieżących. W przeciwnym kierunku rozpatrywane mechanizmy oddziałują na rynek pracy. O ile spadek kosztów wymiany oraz konwergencja stóp procentowych w wyniku eliminacji ryzyka walutowego i specyficznego dla Polski składnika ryzyka makroekonomicznego prowadzą jednoznacznie do silnej redukcji bezrobocia, wzrostu zatrudnienia i aktywności zawodowej, to już wyższa inflacja indukowana przez aprecjację kursu oddziałuje na rynek pracy w przeciwnym kierunku choć w wyraźnie słabszy sposób. W rezultacie długookresowy efekt netto wprowadzenia euro na polski rynek pracy jest pozytywny, co szczególnie widoczne jest w przypadku stopy bezrobocia długotrwałego, która w długim okresie obniża się o ok pkt. procentowego w porównaniu z sytuacją w której Polska pozostaje przy walucie krajowej. Spadkowi bezrobocia towarzyszy wzrost zatrudnienia dodatkowo wzmacniany przez rosnącą aktywność zawodową. Wpływ na inflację jest stosunkowo duży - co wynika niemal w całości z przejęcia w całości przez dynamikę cen roli mechanizmu umożliwiającego efektywną aprecjację realnego kursu walutowego w sytuacji usztywnienia nominalnego kursu wymiany. W znacznie mniejszym stopniu od Polski wprowadzenie wspólnej europejskiej waluty w naszym kraju będzie oddziaływało na gospodarki innych państw europejskich, co wiąże się przede wszystkim z niewielkim udziałem wymiany z Polską w ogólnym bilansie handlowym tych krajów. Jednakże to właśnie wolumen tej wymiany wzrośnie szczególnie dużo w następstwie rozszerzenia strefy euro o Polskę. Przewidujemy więc wystąpienie zauważalnego efektu Rose a zarówno na poziomie Polski, jak i całej Wspólnoty. 144 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

157 Podsumowanie W niniejszej części dokonaliśmy ilościowej oceny gospodarczych skutków wprowadzenia euro w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu jaki zdarzenie to będzie miało na bezrobocie, zatrudnienie i aktywność zawodową. Przedstawiony w rozdziale pierwszym strukturalny model makroekonomiczny pozwolił nam na analizę najważniejszych wymienionych w literaturze przedmiotu mechanizmów ekonomicznych, jakimi integracja monetarna oddziałuje na gospodarki Unii Gospodarczo Walutowej. Uzyskane wyniki przekonują, że zastąpienie złotego przez wspólną walutę europejską powinno w jednoznacznie pozytywny sposób przełożyć się na sferę realną polskiej gospodarki, w tym zwłaszcza na rynek pracy. Co szczególnie warte podkreślenia, grupą która w największym stopniu powinna skorzystać z integracji monetarnej są osoby długotrwale bezrobotne. Jedynym ważnym źródłem niepewności zidentyfikowanym przez model jest kanał aprecjacyjny indukowany przez szybkie otwieranie się gospodarki światowej. O ile w sytuacji płynnego kursu walutowego jest on absorbowany przez nominalny kurs walutowy, to w sytuacji przyjęcia euro wywoła on impuls inflacyjny, pośrednio negatywnie przekładający się na poziom aktywności zawodowej i zatrudnienia w Polsce. Efekt ten powinien być jednak ilościowo mniejszy niż pozytywne efekty indukowane przez spadek kosztów transakcyjnych w wymianie handlowej i spadek ryzyka makroekonomicznego. Podsumowując można więc powiedzieć, że uzyskane przez nas wyniki przekonują, że bilans korzyści i strat wynikających z zastąpienia złotego przez euro w roli środka wymiany w Polsce wypada jednoznacznie dodatnio. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 145

158 Wnioski dla polityki gospodarczej Wydaje się, że w oparciu o badania empiryczne i teoretyczne przeprowadzone zarówno w części głównej opracowania, jak i w jego załącznikach można sformułować następujące tezy dla polityki gospodarczej: 1. Zastąpienie złotego przez euro powinno przynieść więcej korzyści niż strat dla polskiej gospodarki i rynku pracy, a w związku z tym powinno nastąpić tak szybko jak to tylko możliwe, 2. Dokonując bilansu korzyści i strat należy przyjąć perspektywę całej gospodarki, a nie tylko wybranego sektora, takiego jak np. sektor bankowy lub sektor usług finansowych, jak można bowiem sądzić, wprowadzenie euro będzie pozostawać w pozytywnym sprzężeniu z oczekiwanym kierunkiem strukturalnych przemian na polskim rynku pracy, 3. Wzrost inflacji indukowany przez kanał aprecjacyjny po wprowadzeniu euro wynika z fundamentów makroekonomicznych gospodarki globalnej i jako taki nie jest możliwy do zredukowania polityką monetarną, także poprzez jej wpływ na oczekiwania inflacyjne. Dlatego wydaje się, że powinien być on zaakceptowany jako nieunikniony koszt wspólnej waluty w kraju przeżywającym szybki wzrost gospodarczy i wysoką dynamikę eksportu do reszty państw UGW, 4. W okresie początkowym koszt ten może być częściowo zaabsorbowany przez odpowiednie ustalenie kursu wymiany złotego na euro, pole manewru pod tym względem nie jest jednak duże. 146 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

159 Dodatek A Realny kurs walutowy i efekt B-S - dowody empiryczne Dorota Pelle A.1 Wprowadzenie Wejście Polski do strefy euro oznaczać będzie zmianę reżymu kursowego, polegającą na usztywnieniu kursu złotego do euro. Ocena konsekwencji wprowadzenia euro dla kształtowania się realnego kursu walutowego i cen względnych wymaga odpowiedzi na trzy pytania: (i) jaki jest poziom kursu równowagi, (ii) w jakim stopniu realny kurs odbiega obecnie od kursu równowagi oraz(iii) jakie są konsekwencje realnego niedowartościowania lub przewartościowania waluty. Analiza powyższych zagadnień obejmuje przegląd modeli teoretycznych i wyników empirycznych, które prowadzić mają do zidentyfikowania czynników wywołujących zmiany realnego kursu oraz kierunku i czasu ich oddziaływania. Wnioski z przeprowadzonych badań pozwoliły na sformułowanie założeń modelu umożliwiającego weryfikację skutków przystąpienia do strefy euro. A.2 Ceny względne i reguła PPP z perspektywy wyników empirycznych A.2.1 Hipoteza PPP W literaturze przedmiotu wyróżnić można cztery podejścia do wyznaczania poziomu realnego kursu walutowego w długim okresie, przy czym reguła parytetu siły nabywczej (PPP) wpisuje się w jeden z głównych nurtów badań z tego zakresu. Hipoteza parytetu siły nabywczej może być spełniona w dwóch znaczeniach: absolutnym i względnym. W sensie absolutnym hipoteza PPP będzie spełniona wtedy, gdy siła nabywcza jednostki danej waluty będzie taka sama we wszystkich krajach, przy rynkowym kursie wymiany walut tych krajów. 1 W sensie względnym, PPP implikuje, że zmianom poziomu cen w kraju towarzyszą proporcjonalne zmiany iloczynu nominalnego kursu i poziomu cen za granicą, w rezultacie realny kurs walutowy nie ulegnie zmianie. Próby empirycznej weryfikacji PPP nie dostarczają jednoznacznych argumentów przemawiających za jej spełnieniem w długim okresie, a sposoby jej weryfikacji charakteryzują się dużym stopniem różnorodności, prowadząc 1 W ten sposób hipoteza PPP łączy się z prawem jednej ceny. W praktyce, ze względu na różnice między dobrami dostępnymi w różnych krajach testuje się hipotezę względnego PPP. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 147

160 A.2. Ceny względne i reguła PPP z perspektywy wyników empirycznych do uchylenia wybranych założeń reguły PPP. 2 RAMKA Z2.1 Koncepcja parytetu siły nabywczej. Parytet siły nabywczej (oznaczany jako E PPP ) wyrażone jest poprzez poziom cen w kraju P względem poziomu cen zagranicą P : E PPP = P P (A.2.1) W rezultacie iloraz PPP i nominalnego kursu walutowego E wskazuje poziom realnego kursu walutowego. λ = EPPP (A.2.2) E Odchylenia od PPP mogą być rozumiane jako przewartościowanie lub niedowartościowanie waluty krajowej. Przy definicji realnego kursu walutowego zadanej przez powyższe równanie realne niedowartościowanie zachodzi dla E PPP < E, analogicznie realne przewartościowanie zachodzi dla E PPP > E. Z teoretycznego punktu widzenia, istnieją dwie grupy przyczyn, dla których reguła parytetu siły nabywczej może nie być spełniona w średnim okresie. 3 Pierwsza grupa obejmuje takie czynniki, które prowadzą do stopniowej aprecjacji (lub deprecjacji) realnego kursu walutowego. Postępujące, w jednym kierunku, zmiany wartości realnego kursu walutowego implikują jego niestacjonarność, co jest sprzeczne z koncepcją stałego parytetu siły nabywczej. Uzasadnienia dla aprecjacji realnego kursu dostarcza efekt Balassy- Samuelsona (efekt BS), omówiony w następnej części rozdziału. Druga grupa przyczyn odwołuje się do heterogeniczności gospodarek i dóbr. Na poziomie gospodarki i pojedynczego dobra zwraca się uwagę na występowanie pewnych charakterystycznych cech szczególnych (np. kosztów transakcyjnych, różnic w jakości produkowanych dóbr). Cechy te właściwe są dla konkretnej gospodarki lub określonego typu dóbr. Na poziomie grup gospodarek i koszyków dóbr, wskazuje się na różnice w metodach pomiaru cech wspólnych (np. CPI). Czynniki te mogą zaburzać postulowaną w teorii PPP liniową zależność między odchyleniem od parytetu a tempem powrotem do jego wartości oczekiwanej. 4 W praktyce, w modelowaniu długo- i średniookresowych zmian realnego kursu uwzględnia się na ogół występowanie efektu Balassy-Samuelsona lub nieliniowego charakteru zależności między wielkością odchylenia od PPP a szybkością zbieżności (por. Sarno, Taylor, Chowdhury 2004, Zussman 2003). A.2.2 Metody empirycznej weryfikacji PPP Badanie zachowania cen względnych i kursów walutowych obejmuje krótki, średni i długi okres. W przypadku krótkiego okresu, wahania nominalnego i realnego kursu są zdecydowanie silniejsze niż zmiany poziomu cen. Próby odpowiedzi na pytanie o przyczyny takich różnic poruszają następujące zagadnienia: (i) rolę szoków technologicznych i szoków preferencji 2 Dodatkowo, badania empiryczne jednoznacznie wskazują na niespełnienie PPP w krótkim okresie. 3 W praktyce rozróżnienie między średnim, a długim okresem jest dość płynne. Uznajemy, że w przypadku krajów CEE dysponujemy taką długością szeregów czasowych, która pozwala na analizę co najwyżej średniego okresu. 4 Spośróddodatkowychprzyczynnieliniowościnauwagęzasługujątakże:rozbieżnościwocenienominalnegokursu równowagi (por. Kilian, Taylor 2003), impulsy monetarne (Taylor 2004). 148 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

161 A.2. Ceny względne i reguła PPP z perspektywy wyników empirycznych (Clarida, Gali 1994), (ii) koszty transakcyjne (por. Obstfeld 2001, Obstfeld, Rogoff 2001), (iii) sztywności cenowe i występowanie sektora wyłączonego z wymiany handlowej (por. Burstein, Eichenbaum, Rebelo, 2003). Analiza cen względnych oraz kursów w średnim i długim okresie, sprowadza się do weryfikacji hipotezy kursu równowagi - PPP (długi okres), wielkości odchyleń i szybkości zbieżności do PPP (średni i długi okres), przy czym dopuszcza się zmiany poziomu parytetu w długim okresie. Uwzględnienie zmian parytetu stanowi istotną modyfikację reguły PPP, stawia się tu najczęściej jedną z dwóch hipotez: (i) o występowaniu załamań strukturalnych oraz (ii) o występowaniu zależności między względną produktywnością a realnym kursem walutowym. Relacje taką implikuje między innymi efekt Balassy-Samulesona, będący przedmiotem poniższej pracy oraz inne, takie jak efekt Baumola oraz duch disease. 5 W przypadku krajów, w których przy krótkich szeregach czasowych, obserwuje się postępującą realną aprecjację kursu, empiryczną weryfikację reguły PPP ogranicza się do sektora dóbr będących przedmiotem wymiany handlowej. A.2.3 Efekt Balassy-Samuelsona Ceny względne a produktywność w gospodarce dwusektorowej Wyprowadzenie zmian produktywności dla potrzeb efektu BS przeprowadza się w oparciu o stylizowany model Solowa z postępem technologicznym neutralnym w sensie Hicksa, zasilającym zarówno kapitał, jak i pracę. Rozważamy małą gospodarkę otwartą, która obejmuje dwa sektory produkujące dobra N i T, w oparciu o neoklasyczną funkcję produkcji: F(K T, L T ) = A T (K T ) 1 ϕ (L T ) ϕ (A.2.3) F(K N, L N ) = A N (K N ) 1 φ (L N ) φ (A.2.4) Rozwiązanie problemu maksymalizacji zysku przez firmy w sektorach N i T działające na doskonale konkurencyjnych rynkach prowadzi do zrównania realnych stóp procentowych i realnych wynagrodzeń z krańcowymi produktywnościami, odpowiednio: Rozwiązanie problemu maksymalizacji zysku przez firmy w sektorach N i T działające na doskonale konkurencyjnych rynkach prowadzi do zrównania realnych stóp procentowych i realnych wynagrodzeń z krańcowymi produktywnościami, odpowiednio: r = (1 ϕ)a T KT ϕ L T (A.2.5) w = ϕa T KT 1 ϕ L T (A.2.6) 5 Efekt Baumola wskazuje, że wyższy wzrost produktywności w sektorze przemysłowym (T) w stosunku do sektora usług (N) prowadzi, przy założeniu zrównania się płac między sektorami, do wyższego wzrostu cen w sektorze usług (N). Zgodnie z efektem "dutch disease"wzrost produktywności w sektorze eksportowym (T) (w związku np. z eksploatacja nowych złóż surowców mineralnych) prowadzi do realnej aprecjacji i utraty konkurencyjności w pozostałych, wolniej rozwijających się sektorach T. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 149

162 T. 6 Ceny dóbr T są zadane w sposób egzogeniczny ze względu na doskonałą konkurencję w A.2. Ceny względne i reguła PPP z perspektywy wyników empirycznych r = (1 φ)a N KN φ L N (A.2.7) w = φa N KN 1 φ L N (A.2.8) gdzie cena dóbrwyprodukowanych wsektorze T jest numeraire,acena P NT wyraża cenę dóbr wyprodukowanych w sektorze N wyrażoną w cenach dóbr wyprodukowanych w sektorze gospodarce otwartej. Dla ustalonego w krótkim okresie poziomu kapitału, warunki pierwszego rzędu dla sektora T wyznaczają stosunek kapitał-praca i płace nominalne. Przy doskonałej mobilności pracy i kapitału, płace w sektorze T i N oraz realne stopy procentowe ulegają wyrównaniu; gdzie w oznacza płace mierzone w T. W rezultacie, warunki pierwszego rzędu dla sektora N wyznaczają stosunek kapitał praca w N i względną cenę dóbr produkowanych w tym sektorze w stosunku do cen w sektorze T, PNT. Powyższy model implikuje występowanie następującej relacji między poziomem cen względnych a względnymi produktywnościami: P NT = P N φ P T = c AT ϕ A N (A.2.9) gdzie c jest stałe i równe 1. 7 Równanie to stoi za efektem Balassy - Samuelsona. Koncepcja BS odnosi się do dwóch gospodarek, opisanych jak wyżej. Dodatkowo przy przedstawianiu efektu BS przyjmuje się na ogół upraszczające założenie o równych elastycznościach produktu względem kapitału w każdym sektorze w obydwu krajach, tzn. o identycznych funkcjach produkcji w sektorach N i T pomiędzy krajami. A.2.4 Wzrost produktywności a aprecjacja realnego kursu W krajach przechodzących okres transformacji i charakteryzujących się wysokim tempem wzrostu gospodarczego obserwuje się realną aprecjację kursu walutowego. Uzasadnienia dla tego zjawiska dostarcza model BS. W podstawowej postaci postuluje on, że różnice we wzrostach produktywności w sektorach dóbr będących przedmiotem wymiany handlowej i wyłączonych z wymiany handlowej (odpowiednio sektory: T i N) 8 prowadzą do różnic w dynamikach cen względnych tych dóbr. Przy czym ceny dóbr wyprodukowanych w sektorze T są egzogeniczne dla gospodarki danego kraju i zachowują się zgodnie ze zmianami cen T na rynkach światowych. Różnice w produktywności między sektorami, zgodnie z efektem BS, prowadzą do aprecjacji realnego kursu walutowego. W sytuacji sztywnego kursu walutowego, aprecjacji realnego kursu może towarzyszyć wzrost indeksów cenowych, co utożsamia się w krótkim 6 Powyższązależność można wyrazićprzy pomocy wzoru: P NT = P N P T 7 c obejmuje zmiany realnych stóp procentowych i intensywności czynników produkcji, znormalizowane do 1. Zakłada się, że wielkości te są stałe w czasie. 8 Sektor T - sektor dóbr będących przedmiotem wymiany handlowej (tradables), analogicznie sektor N - sektor dóbr nie będących przedmiotem wymiany handlowej (non-tradables). W praktyce rozróżnienie między tymi sektorami nie jest oczywiste. Stosuje się różnego rodzaju przybliżenia, które mogą obciążać wyniki, np. zaliczenie rolnictwa zaliczana do sektora T lub ograniczenie sektora T do przemysłu 150 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

163 A.2. Ceny względne i reguła PPP z perspektywy wyników empirycznych okresie z inflacją. Inaczej, dostosowania cen względnych mogą być osiągnięte bez inflacji w warunkach płynnego kursu walutowego, ponieważ aprecjacja nominalnego kursu oznaczać będzie spadek cen dóbr handlowych wyrażonych w krajowej walucie. Tak więc silne wzrosty produktywności prowadzą do powstania wątpliwości czy cel inflacyjny i kursowy mogą być spełnione jednocześnie. To znaczy, czy w sytuacji sztywnego nominalnego kursu, wzrost produktywności nie doprowadzi do przekroczenia kryterium inflacyjnego. W tej sytuacji możliwe jest wystąpienie konfliktu między realną i nominalną konwergencją (por. Halpern, Wyplosz 2001). Należy podkreślić, że przyjęcie euro poprzedzone jest dwuletnim okresem ERM II, w którym dopuszczalne pasmo wahań walut wynosi 15 proc. wokół parytetu. System ten nie narzuca konkretnego reżymu kursowego. RAMKA Z.2.2 Model Balassy-Samuelsona. W podstawowej wersji modelu Balassy-Samuelsona zakłada się, że reguła parytetu siły nabywczej (tzw. absolutnego PPP, który bywa także nazywany prawem jednej ceny) w sektorze T jest spełniona, tzw. zewnętrzny realny kurs walutowy jest równy 1. Pozwala to wyrazić realny kurs walutowy jako iloraz odpowiednich produktywności: (( P T ) ( )) P N 1 µ (( ) A T ϕ ( ) A N φ ) 1 µ λ = P T P N = A T A N, (A.2.10) gdzie µ jest procentowym udziałem dóbr T w koszyku (zakładamy dla uproszczenia, że jest on taki sam w obu krajach). Równanie(A.2.10), przedstawiające zależność realnego kursu walutowego od ilorazów względnych produktywności, przedstawia efekt Balassy-Samuelsona w wersji podstawowej. W ogólności natomiast, gdy dopuścimy możliwość niespełnienia reguły PPP w sektorze dóbr T, rozszerzona koncepcja efektu Balassy-Samuelsona wymaga dopisania formuły zewnętrznego realnego kursu walutowego, P T EP T, multiplikatywniedo lewej strony równania (A.2.10). W praktyce, do weryfikacji efektu BS (w krajach CEEC) wykorzystuje się zależność między cenami względnymi i nominalnym kursem a realnym kursem walutowym wyrażoną przez równanie ((A.2.11)): 9 λ t = (( P T t P T t ) ( P N ))1 µ t P N ǫ t t (A.2.11) dla zmiennych wyrażonych na poziomach lub przyrostach(dokonuje się loglinearyzcji tego równania, umożliwiającą estymację jego liniowej postaci), gdzie: jest składnikiem resztowym, w ramach którego wyodrębnia się niekiedy efekty właściwe dla indywidualnych krajów. Reasumując, analiza zmian realnego kursu walutowego sprowadza się do analizy stopnia integracji, rodzaju trendu i ewentualnie kointegracji właściwych szeregów. W ogólnej postaci wyróżnić można dwa etapy badania: Zależność między produktywnością a poziomem cen w sektorach N i T; Zależność między poziomem cen lub produktywnościami a realnym kursem walutowym. Ograniczenie empirycznej weryfikacji efektu BS do równania (A.2.11) będzie uzasadnione tylko wtedy, gdy spełniony będzie warunek(a.2.10). W przeciwnym razie, pod pojęciem efektu 9 Przy założeniu, że ogólny poziom cen w gospodarce jest dwuargumentową funkcją postaci Cobba-Douglasa, zależną od poziomu cen w sektorach N i T. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 151

164 A.2. Ceny względne i reguła PPP z perspektywy wyników empirycznych BS mogą kryć się inne czynniki, nie wynikające ze zmian produktywności. Zagadnienie to stanowi podstawowy problem w pomiarze efektu BS w krajach przechodzących okres transformacji, także w Polsce. A.2.5 Odstępstwa od efektu Balassy-Samulesona Powodem, dla którego podstawowa wersja efektu Balassy-Samuelsona została zakwestionowana, było podważenie hipotezy PPP w sektorze T. Krytyka na gruncie teoretycznym koncentruje się wokół trzech argumentów: segmentacji rynku, występowania "home biasóraz wykorzystania dóbr pochodzących z sektora N do produkcji dóbr w sektorze T. Dodatkowo wskazuje się na cechy właściwe dla wybranych grup krajów(np. przechodzących okres transformacji), które lokalnie mogą powodować odstępstwa od koncepcji BS, takie jak zniekształcenia w strukturze cen wynikające z różnic oraz zmian w zakresie cen regulowanych i poprawy jakości produkowanych dóbr (por. rozdział 5). Segmentacja rynku (pricing to market), polega na stosowaniu różnych praktyk cenowych dla identycznych produktów w zależności od rynku, na który są one kierowane (por. Benigno, Thoenissen 2003). Drugim zjawiskiem mogącym powodować odstępstwa podstawowego efektu BS jest zjawisko znane jako "home bias". Wartość tych samych dóbr produkowanych w kraju i zagranicą wyrażona w kategorii krańcowej użyteczności z ich konsumpcji może się różnić między krajami. To oznacza, że zmiany cen względnych w koszykach dóbr dwóch krajów nie muszą w pełni oddawać zmian produktywności w sektorach N i T. Badania empiryczne wskazują, że home bias rzeczywiście występuje tzn. preferencje konsumentów skierowane są na dobra wyprodukowane w rodzimym kraju. Efekt Balassy-Samuelsona zakłada, że dobra produkowane są w całości w sektorze N albo T. Założenie to nie zawsze jednak musi być spełnione. Różnica między cenami konsumenta a cenami producenta może bowiem np. wynikać z kosztów dystrybucji, związanych z sektorem N. Reasumując, efekty"home bias"i wykorzystanie dóbr N do produkcji T pozwalają na wskazanie odmiennych, od implikowanych przez podstawowy model BS kanałów transmisji zmian produktywności na kształtowanie się realnego kursu walutowego. Efekt BS zakłada, że względne zmiany produktywności wpływają na realny kurs walutowy wyłącznie poprzez wahania kursu wewnętrznego (por. ramka 2), co wynika z przyjęcia założenia o spełnieniu reguły PPP w sektorze T. Występowanie efektów "home bias"i "dóbr N"powoduje, że reguła ta nie jest spełniona, gdyż pod wpływem zmian we względnych poziomach produktywności zmienia się także zewnętrzny realny kurs walutowy. Przedstawione powyżej efekty wskazują, że reguła PPP może nie być spełniona w sektorze T, czyli szereg opisujący zewnętrzny realny kurs walutowy może być niestacjonarny. O ile zatem empiryczna weryfikacja podstawowego modelu BS polegała na identyfikacji relacji kointegrującej między względnymi produktywnościami w dwóch sektorach a realnych kursem walutowym, tak odstąpienie od reguły PPP w sektorze T oznacza, że konieczna staje się wskazanie relacji kointegrującej między trzema elementami. Omówione powyżej odstępstwa od 152 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

165 A.3. Przegląd wyników empirycznych dla krajów CEEC podstawowej koncepcji BS mają charakter powszechny, to znaczy, dotyczyć mogą wszystkich krajów. W przypadku krajów przechodzących okres transformacji oczekiwać można wystąpienia dodatkowych czynników zaburzających relację między cenami względnymi, zmianami produktywności i realnym kursem walutowym. A.3 Przegląd wyników empirycznych dla krajów CEEC Ze względu na poruszany temat, na uwagę zasługują dwie kategorie badań empirycznych dla CEEC: prace na temat kursu równowagi walut krajów Europy Środkowej i Wschodniej oraz istoty efektu BS. Badania nawiązują do dwóch stylizowanych faktów dla krajów przechodzących okres transformacji: waluty tych krajów są niedowartościowane w ujęciu realnym; realny kurs walutowy wykazuje trend aprecjacyjny związany ze wzrostem cen dóbr w sektorze N. A.3.1 Kurs równowagi i realne niedowartościowanie złotówki Wejście do strefy euro wymaga usztywnienia kursu nominalnego, co poprzedzone będzie przynajmniej dwuletnimokresem ograniczonych wahańnominalnegokursu wokół parytetu. 10 Większość badań empirycznych, bez względu na przyjętą metodę wyznaczania kursu równowagi wskazuje na realne niedowartościowanie polskiej waluty przy danym kursie rynkowym. O ile fakt realnego niedowartościowania polskiej waluty nie budzi w zasadzie kontrowersji w literaturze, tak jego skala i relacja realnego kursu do kursu równowagi w pozostałych krajach regionu nie została jednoznacznie zidentyfikowana. 11 Wynikom wskazującym na wysokie realne niedowartościowanie złotówki, towarzyszy wniosek o mniejszym realnym niedowartościowaniu walut pozostałych krajów regionu (por. Tiusanen, Kinnunen 2005). Jednocześnie konkluzji o niskim realnym niedowartościowaniu złotówki towarzyszy najczęściej wniosek o przewartościowaniu walut innych krajów regionu(por. Egert et. al 2004). Na uwagę zasługuje fakt, że duża część przytoczonych tutaj badań wykorzystuje szeregi do 2002, nie uwzględnia zatem epizodu silnej deprecjacji złotówki, który odróżnia Polskę od pozostałych krajów regionu. Tak więc, wyniki uzyskane w powyższych pracach empirycznych nie dają jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o wielkość realnego niedowartościowania walut krajów CEEC i są one 10 Zasadniczo kraje regionu Europy Środkowej i Wschodniej podzielić można na dwie grupy: o sztywnym lub quasisztywnym kursie walutowym (Estonia, Litwa, Łotwa i Słowenia) i pozostałe, które w ramach różnych reżymów kursowych, dopuszczały do wahań kursu (Polska, Węgry, Słowacja, Czechy). Z pierwszej grupy krajów euro wprowadziła do tej pory wyłącznie Słowenia. Pozostałe kraje nie spełniają kryterium inflacyjnego (w krajach bałtyckich inflacja sięga 4-8 proc.). W przypadku drugiej grupy krajów wejście do ERM II oznaczać będzie zawężenie dopuszczalnego pasma wahań maksymalnie do 15 proc. wokół parytetu. Przystąpienie do ERM II poprzedzać będzie przyjęcie euro i usztywnienie nominalnego kursu walutowego. 11 W oparciu o próbę 88 analiz kształtowania się realnego kursu walutowego w krajach CEEC 8 (Czechach, Polsce, na Węgrzech, Słowacji, Słowenii, Litwie, Łotwie i Estonii) w latach , Edgart i Halpern (2005) dowodzą dużego zróżnicowania w oszacowaniach wielkości odchyleń realnego kursu od kursu równowagi. W ramach próby sięgają one od około -80 proc. (realne niedowartościowanie kursu) do 40 proc. (realne przewartościowanie kursu). Dla tych samych krajów, w latach , odchylenia te mieściły się w przedziale od -30 proc. do 30 proc., przy czym zdecydowana większość walut wydawała się być przeszacowana. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 153

166 A.3. Przegląd wyników empirycznych dla krajów CEEC w dużym stopniu zależne od długości wykorzystanych szeregów czasowych oraz wyboru kraju odniesienia i metody wyznaczania realnego kursu. Aprecjacja realnych kursów obserwowana w krajach NMS8, podważa tezę niezmiennego w czasie kursu równowagi postulowanego przez regułę PPP. Nasuwa się zatem pytanie o czynniki determinujące zmiany realnego kursu w przyszłości i siłę ich działania, w tym o rolę jaką dla tego zjawiska odgrywa efekt BS. A.3.2 Konsekwencje niedowartościowania/przewartościowania waluty Podstawowym kryterium przy wyborze poziomu, na którym nominalny kurs danej waluty zostanie usztywniony, jest możliwość utrzymania tego kursu w przyszłości. W sytuacji realnego niedowartościowania waluty można spodziewać się wyższej inflacji, a w sytuacji jej przewartościowania, spadku konkurencyjności gospodarki. Dodatkowo, w przypadku przewartościowania waluty, gospodarka może być narażona na ataki spekulacyjne, przy których utrzymanie ustalonego kursu nominalnego może okazać się trudne (np. Wielka Brytania w pierwszej połowie lat 90.). Przykłady krajów, które wprowadziły sztywny nominalny kurs w sytuacji znacznego realnego niedowartościowania lub przewartościowania waluty:- realne przewartościowanie-(uk, Wschodnie Niemcy) - realne niedowartościowanie - wysoki wzrost gospodarczy (Niemcy lata 50., Korea, Japonia). A.3.3 Empiryczna weryfikacja efektu Balassy-Samuelsona Badania empiryczne nie dostarczają podstaw do jednoznacznego określenia poziomu realnego kursu i kształtowania się cen względnych w długim okresie. Z tej perspektywy szczególnie interesujące wydają się szacunki efektu BS dla krajów CEE. Generalnie występowanie efektu BS w Polsce, podobnie jak w pozostałych nowoprzyjętych do UE krajach, znajduje potwierdzenie w pracach empirycznych (bez względu na obowiązujące reżymy walutowe, por. Halpern, Wyplosz 1997, Kovaks 2003). Różnice dotyczą jednak jego wpływu na zmiany stóp inflacji i czasu trwania. Wielkość tego efektu istotnie zależy od wyboru okresuimetody.naogółprzyjmuje się,żewpływtenbędzie malejącyiniepowinienwdługim okresie spowodować przekroczenia kryterium konwergencji (kursu walutowego lub inflacji). Tabele A.1 i A.2 ilustrują szacowany wpływ efektu BS na realny kurs walutowy i inflację. Wyniki analiz ekonometrycznych mierzących wpływ efektu BS na wahania wielkości stóp inflacji są zróżnicowane (por. Tabela A.1 i A.2). Część wyników wskazuje, że realna aprecjacja wynikająca ze zmian produktywności sięgała około 3 punktów procentowych (por. Halpern, Wyplosz 2001), inne zmianami produktywności uzasadniają 0-1,5 punktu procentowego w skali roku realnej aprecjacji(de Broeck - Slok 2001, Corricelli - Jazbec 2001, Égert 2002). W kontekście weryfikacji efektu BS w krajach CEEC-8 na szczególną uwagę zasługują kraje bałtyckie. Po pierwsze, od drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych w krajach bałtyckich obserwowano wysokie przeciętne tempo wzrostu realnego produktu, a różnica między poziomami produktu per capita w tych krajach a średnim poziomem UE15 była stosunkowo wysoka. Po drugie, kraje te charakteryzowały się wysokim stopniem otwarcia gospodarki na wymianę międzynarodową(udział importu w PKB wynosi tu około 65 proc., podczas gdy w Polsce 154 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

167 A.3. Przegląd wyników empirycznych dla krajów CEEC Tablica A.1: Estymacja efektu BS: analiza szeregów czasowych dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej Realna aprecjacja w stosunku do EU 51 wywołana efektem BS (Stopa inflacji wywołana efektem BS) Badanie Okres Czechy Węgry Polska Słowacja Słowenia Cipriani (1.5) Golinelli, Orsi Backe Jankowiak, Chwiejczak, Garbarczyk 2001 Dudek a Egert Durjasz Zumer Źródło: Opracowanie własne na podstawie Europeen Commission Rozszerzone o późniejsze badania. Tablica A.2: Estymacja efektu BS: modele panelowe dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Realna aprecjacja w stosunku do EU 15 wywołana efektem BS Badanie Kraj Wynik Implikowana inflacja Pelkmans, Gros, Ferrer 2000 CEE IMF 2000 CEE na 0.01 różnicy w tempie wzrostu De Broeck, Slok 2001* CEE Helpern, Wypłosz 2001 * CEE Fischer 2002 * CEE Egert 2002 CEE Egert 2002 CEE Egert, Drine, Lommatzsch CEE Rault 2002 Arratibel, Rodriguez-Palenzuela, CEE 10 Thimann 2002 Gracia-Solanes, Sanach-Portero, CEE 6, UE 15 Torrejon-Flores 2007 Objaśnienia: * szacunki Deutsche Bundesbank (2001) CEE - 10: kraje kandydujące do UE CEE - 8: CEE-10 bez Bułgarii i Słowacji CEE - 5: Czechy, Węgry, Polska, Słowacja i Słowenia. Źródło: Opracowanie własne na podstawie European Commission Rozszerzone o późniejsze badania i metody. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 155

168 A.4. Realny kurs walutowy w krajach CEEC o połowę mniej) oraz sztywnym nominalnym kursem walutowym. Można przypuszczać, że gdyby efekt BS znalazł potwierdzenie w przypadku tych krajów, to realna konwergencja prowadziłaby do podwyższenia stóp inflacji, przy niezmienionym, sztywnym nominalnym kursie walutowym. Co prawda, w omawianym okresie, w krajach bałtyckich nie obserwowano nasilonych zjawisk inflacyjnych w porównaniu do pozostałych gospodarek regionu, jednak obok wzrostu produktywności na dynamikę cen wpływ miały także inne, specyficzne dla każdego kraju, czynniki związane z transformacją gospodarczą. Badania empiryczne obejmujące kraje bałtyckie nie dostarczają spójnych wyników odnośnie siły efektu BS i jego kontrybucji do zmian poziomu cen w gospodarkach tego obszaru. A.4 Realny kurs walutowy w krajach CEEC Analiza kształtowania się realnego kursu walutowego krajów CEEC względem euro, deflowanego PPP wskazuje, że ich waluty cechowało powszechne realne niedowartościowanie, które zmniejszało się w kolejnych okresach (por. Tabela 7). Krajem odznaczającym się najmniejszym stopniem niedowartościowania waluty była Słowenia, która jako pierwsza przyjęła euro. Jednocześnie w 2005 roku najdalej kursu równowagi były Łotwa i Litwa. TablicaA.3: PPP wkrajach CEC wlatach ,wstosunkudoUE-15 (iloraz PPP i nominalnego kursu walutowego) Czechy Estonia Łotwa Litwa Węgry Polska Słowenia* Słowacja Objaśnienia: * dane dla Słowenii pochodzą z Egert, Halpern, MacDonald (2005). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat. We wszystkich krajach realne niedowartościowanie w latach malało, choć proces ten miał odmienny przebieg w różnych krajach. Dodatkowo na krótkookresowe odchylenia od trendu wpływ miały epizody aprecjacji euro, bądź wahania kursu innej waluty, do której przyrównany był kurs nominalny walut CEEC. Analiza zmian realnego efektywnego kursu walutowego względem 35 krajów, wskazuje na postępującą od 1996 roku aprecjację kursów walut omawianych krajów. W latach największej realnej aprecjacji uległy kursy walut litewskiej, słowackiej i węgierskiej (między 40 a 50 procent), najmniejszej słoweński tolar (około 5 procent). Jedynie dwa kraje, Polska i Łotwa, w omawianym okresie doświadczyły dłuższego epizodu deprecjacji kursu waluty w latach , które w przypadku Polski sięgnęło 20 pkt. proc. Doprowadziło to do zwiększenia stopnia realnego niedowartościowania wspomnianych walut, w rezultacie w 2004 przewyższało ono wielkość z 2002 roku. 156 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

169 A.5. Koncepcja Balassy-Samuelsona - ekonometryczna weryfikacja Choć zjawisko realnej aprecjacji kursu objęło wszystkie kraje CEEC, to jego skala i przebieg były różne w poszczególnych krajach (por. A.3). Wskazanie czynników determinujących zmiany realnego kursu wymaga zatem, z jednej strony, identyfikacji wspólnych dla omawianego regionu procesów, z drugiej strony, odniesienia ich do zjawisk właściwych dla gospodarek wysoko rozwiniętych, wybranych krajów Unii Europejskiej. W dotychczasowych rozważaniach, zależności miedzy realnym kursem walutowym a wzrostem odnoszono do wspólnej dla wszystkich krajów grupy 24 lub 35 partnerów handlowych, co umożliwiało porównania w skali międzynarodowej. Tymczasem, w przypadku krajów CEEC naturalnym obszarem odniesienia, ze względu na rosnący stopień integracji gospodarczej, wydaje się strefa euro. Dlatego też poniższa analiza odnosi obserwowane w krajach Europy Środkowej i Wschodniej zmiany, do procesów właściwych dla krajów strefy euro. Rysunek A.1: Zmiany realnego efektywnego kursu walutowego w krajach CEEC w latach (1996=100). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat. A.5 Ekonometryczna weryfikacja zależności między realnym kursem walutowym, cenami względnymi i produktywnością. Koncepcja Balassy-Samuelsona. A.5.1 Analiza ekonometryczna Do empirycznej weryfikacji efektu BS wykorzystano panelowe techniki analizy stacjonarności i kointegracji szeregów. Weryfikacji i estymacji poddano dwa etapy efektu Balassy- Samuelsona opisane przez równania (13) i (14A) oddzielnie dla dwóch panelów: grupy krajów CEEC i grupy krajów UE. Celem badania była identyfikacja długookresowych zależności implikowanych przez efekt Balassy-Samuelsona, przy założeniu występowania kolejno homogeniczności i heterogeniczności krajów formujących panel. Poniżej prezentowane są zastosowane metody i otrzymane rezultaty, dla (i) zależności między produktywnością i cenami względnymi oraz (ii) zależności między realnym kursem walutowym i produktywnością. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 157

170 A.5. Koncepcja Balassy-Samuelsona - ekonometryczna weryfikacja Panel A: analiza zależności między produktywnością i cenami względnymi Weryfikacji poddano zależności opisane następującym równaniem: ln P N ti /P T ti Pti N /Pti T + β ln an ti a N ti = κ(ϕ at ti ) + c 1i + ξ ti (A.5.1) dla zmiennych wyrażonych na poziomach, indeksów i oraz t odpowiadających kolejno krajom i okresom, dla sektorów N i T: P - indeks cen ξ - składnik resztowy a T ti ϕ - udział zatrudnionych w sektorze T we wszystkich zatrudnionych c 1 - wyraz wolny (dopuszczona heterogeniczność w ramach modelu) a - poziom produktu na pracownika. Analiza obejmowała trzy zagadnienia: (i) identyfikacje stopnia zintegrowania danych empirycznych opisujących wykorzystane zmienne, (ii) weryfikacji ewentualnej relacji kointegrującej oraz(iii) opisania statystycznych własności przyjętego modelu. Przyjęto założenie, że zadowalające własności statystyczne modelu są warunkiem koniecznym dla uzyskania wyników posiadających interpretację ekonomiczną i są przedmiotem weryfikacji. W celu zachowania przejrzystości wyłączono je jednak z poniższej prezentacji. Punktem wyjścia do rozważań nad długookresowymi zależnościami między zmiennymi zawartymi w modelu jest analiza stopnia zintegrowania szeregów opisujących te zmienne. Jeżeli zmienne są stacjonarne, podejmowanie identyfikacji relacji kointegrującej jest bezcelowe, tak więc wyznaczenie stopnia zintegrowania ma kluczowe znaczenie dla przebiegu dalszej analizy. Testy pierwiastka jednostkowego dla danych panelowych cechuje duża różnorodność. Wybór testu determinowany jest liczbą obserwacji T i liczbą elementów panelu N oraz wzajemnymi zależnościami pomiędzy nimi. Najczęściej stosuje się równolegle więcej niż jeden test pierwiastka jednostkowego. W tym przypadku, testy pierwiastka jednostkowego przeprowadzono dla następujących zmiennych: ln P N ti /P T ti Pti N /Pti T, an ti a N ti, ln P N ti /P T ti Pti N /Pti T + an ti a N ti oraz at ti a T ti Kierując się przede wszystkim wielkością próby (N=7 lub 14, T=11) zastosowano test CADFopartynastatystycestatystykęCIPS. 12 Obydwiepozycjenależądotestówdrugiejgeneracji, które uchylają założenie o niezależności poszczególnych elementów panelu. Otrzymane wyniki wskazują, że nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej o niestacjonarności szeregów. Istnieją zatem przesłanki do weryfikacji hipotezy o występowaniu relacji kointegrującej między zmiennymi. W estymacji długookresowej zależności dla panelu duże znaczenie odgrywa podejście nieparametryczne, oparte na analizie stacjonarności reszt modelu zaproponowanej przez Engla i 12 Testyteskonstruowanezostaływodmiennysposób,ztegowzględuróżniąsiępodwzględemwłasności.TestCADF, oparty na rozbudowanym teście ADF, ze względu na stabilny rozmiar znajduje szerokie zastosowanie w panelach opartych na małej próbie. Jednak w przypadku, gdy występuje silna - bliska jedności korelacja między elementami panelu moc tego testu jest niska. Korelacji takiej spodziewać się możemy między krajami CEEC. 158 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

171 A.5. Koncepcja Balassy-Samuelsona - ekonometryczna weryfikacja Grangera(1987) dla szeregów czasowych. Podobnie, jak w przypadku testów pierwiastka jednostkowego wyróżnić można dwie generacje testów na występowanie relacji kointegrującej: zakładających niezależność między elementami panelu i dopuszczających możliwość wzajemnych korelacji. W przypadku, gdy badane są zależności miedzy więcej niż dwoma niestacjonarnymi zmiennymi problemem może być, przy zastosowaniu metod nieparametrycznych, ustalenie liczby wektorów kointegrujących. Należy zauważyć, że metoda Johansena umożliwiająca empiryczne testowanie liczby i postaci wektorów kointegrujących jest niezadowalająca w krótkich próbach, a poza tym nie została do tej pory skutecznie przeniesiona na panel zawierający elementy wzajemnie powiązane. Zgodnie z postulatem efektu Balassy-Samuelsona, założono że parametr β = 1, a parametr ϕ wyraża udziałzatrudnionych wsektorze T względem liczbyzatrudnionych sektorze N.Wykazano, że kombinacja liniowa będąca sumą logarytmów cen względnych i produktywności w sektorze N pozostaje niestacjonarna. Wysunięto, więc hipotezę o występowaniu wektora kointegrującego miedzy kombinacja liniowa będąca sumą logarytmów cen względnych i produktywności w sektorze N z jednej strony, a zmianami produktywności w sektorze T, z drugiej strony. Równanie oszacowano przy założeniu występowania homogeniczności i heterogeniczności panelu. W pierwszym przypadku zastosowano estymator o DOLS (Dynamicznych MNK).W przypadku panelu heterogenicznego estymacje przeprowadzono oddzielnie dla każdego z krajów wchodzących w skład panelu. Następnie analizie poddano reszty modelu dla całego panelu. Postawiono hipotezę zerową o niestacjonarności reszt (braku kointegracji) wobec alternatywnej o stacjonarności reszt z jednym parametrem autoregresji. Porównanie obliczonych statystyk do wartości krytycznych wyznaczonych przez Pedroniego pozwala stwierdzić, że są podstawy do odrzucenia hipotezy o braku kointegracji na rzecz alternatywnej. Wniosek ten dotyczy zarówno dwóch panelów homogenicznych dla krajów CEEC i UE15, jak i trzech panelów heterogenicznych dla krajów CEEC, UE15 oraz wszystkich krajów łącznie. Wyniki estymacji przedstawione zostały w Tabeli A.4. W przypadku heterogenicznym, we wszystkich krajach, z wyjątkiem Polski parametr Kappa1 przyjmuje wartości większe od 1, dodatkowo wartość tego parametru jest wyższa w krach UE niż w krajach CEEC. Mniejsze od jedności wartości parametru Kappa1 dla Polski mogą wskazywać na wyższą pracochłonność sektora T niż N. Wyniki dla tego etapu zgodne są z postulowanymi przez efekt Balassy - Samuelsona. Panel B: analiza zależności między realnym kursem walutowym a produktywnością Weryfikacji poddano zależności opisane równaniem: lnλ it = κ 3i ln P Tti EP Tti + κ 4i (α i ϕ i a T ti a T ti + (1 α i ) an ti a N ) + c 2i + ǫ ti (A.5.2) ti dla zmiennych wyrażonych na poziomach, indeksów i oraz t odpowiadających kolejno krajom i okresom, dla sektorów N i T: λ - realny kurs walutowy E - nominalny kurs walutowy P - indeks cen Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 159

172 A.5. Koncepcja Balassy-Samuelsona - ekonometryczna weryfikacja ǫ - składnik resztowy α- waga dóbr wyprodukowanych w sektorze T w całym koszyku dóbr c 2 - wyraz wolny (dopuszczona heterogeniczność w ramachmodelu) a - poziom produktu na pracownika. Testy pierwiastka jednostkowego przeprowadzone dla następujących zmiennych: λ it, λ T it oraz α iϕ i a T ti a T ti + (1 α i ) an ti a N ti ponownie wskazują brak podstaw do odrzucenia hipotezy o niestacjonarności szeregów. Istnieją zatem przesłanki do weryfikacji hipotezy o występowaniu relacji kointegrującej między zmiennymi. Odrzucona została także hipoteza o prawie jednej ceny w sektorze T. Jednocześnie zarówno w przypadku hetero, jak i homogenicznego panelu relacja kointegrująca okazała się statystycznie istotna tylko dla krajów CEEC. Można zauważyć, że w tej grupie krajów na realną aprecjację kursu dodatni wpływ mają zarówno realna aprecjacja w sektorze otwartym, jak i łączne zmiany produktywności. Zależność ta ma bardziej zróżnicowany przebieg w krajach UE, gdzie obie zmienne mają w zależności od kraju dodatni lub ujemny wpływ na realny kurs walutowy. Tablica A.4: Zestawienie wyników estymacji. Panel A Panel B Kappa1 Kappa2 Kappa3 Zależności postulowane > 1 > 0 > 0 na gruncie teoretycznym Wartości dla panelu homogenicznego dla krajów CEEC Czechy Estonia Łotwa Litwa Węgry Polska Słowacja Wartości dla panelu homogenicznego dla krajów UE Belgia Irlandia Hiszpania Francja Włochy Holandia Portugalia Źródło: Opracowane na podstawie własnych estymacji. 160 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

173 A.6. Podsumowanie wyników A.6 Podsumowanie wyników Reasumując, istnieją argumenty przemawiające za efektem Balassy-Samuelsona w krajach CEEC. Dowody empiryczne dla krajów UE są znacznie słabsze, w szczególności nie udało się zidentyfikować dla tych krajów relacji kointegrującej między realnym kursem a produktywnością. Nie jest to jednak wniosek tożsamy ze stwierdzeniem braku długookresowej zależności między tymi zmiennymi, co wynika z własności wykorzystanych tu metod analizy. Jednocześnie można zauważyć, że oszacowane parametry mają z reguły wartości i znaki zgodne z przewidywaniami teoretycznymi. Kraje CEEC odznaczają się pod tym względem większym stopniem jednorodności. W powyższej analizie uchylono dwa założenia powszechnie przyjmowane w badaniach empirycznych. Pierwsze związane jest z odejściem od reguły PPP w sektorze otwartym, motywowane występowaniem między innymi: "home bias", segmentacji rynku, wykorzystaniem dóbr pochodzących z sektora N do produkcji dóbr w sektorze T czy też "quality bias". Pozwoliło to na identyfikację długookresowej zależności między realnym kursem a produktywnością w krajach CEEC. Dodatkowo, uwzględniono zmiany w czasie liczby zatrudnionych w sektorze T względem N, co pozwoliło na skorygowanie zmian produktywności pracy o przepływy między sektorami właściwe dla okresu transformacji. Zarówno panel homogeniczny, jak i heterogeniczny zakładały występowanie efektów stałych, ale uwzględniały te efekty w odmienny sposób. Estymacja panelu heterogenicznego pozwoliła na wyodrębnienie cech właściwych dla poszczególnych krajów i ich zestawienie w ramach panelu. Dodatkowo oszacowanie panelu dla krajów UE umożliwiło porównanie między krajami przechodzącymi okres transformacji a krajami wysoko uprzemysłowionymi. Uzyskane wyniki pozwalają na kwantyfikację wpływu zmian produktywności na kształtowanie się cen względnych i realnego kursu walutowego, co będzie ostatnim etapem domykającym badanie. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 161

174 Bibliografia Afonso, A. & Furceri, D. (2007), Business Cycle Synchronization and Insurance Mechanisms in the EU, Technical report, 884, European Central Bank. Alberola, E. & Ortega, E. (2000), Transmission of Shocks and Monetary Policy in the Euro Area. An Exercise With NiGEM. Allington, N., Kattuman, P. & Waldmann, F. (2005), One Market, One Money, One Price?, International Journal of Central Banking 1(3). Angeloni, I., Aucremanne, L. & Ciccarelli, M. (2006), Price setting and inflation persistence: did EMU matter?, Technical report, 597, European Central Bank. Angeloni, I. & Ehrmann, M. (2003), Monetary policy transmission in the euro area: any changes after EMU?, Technical report, 240, European Central Bank. Angeloni, I., Flad, M. & Mongelli, F. (2005), Economic and monetary integration of the new Member States - helping to chart the route, Technical report, 36, European Central Bank. Arratibel, O., Rodriguez-Palenzuela, D. & Thimann, C. (2002), Inflation dynamics and dual inflation in accession countries: a new keynesian perspective, Working Paper Series 132, European Central Bank. URL: Asaf, Z. (2003), The limits of arbitrage: Trading fricitons and deviations from purchasing power parity, Technical report, Stanford University. Backe, P., Fidrmuc, J., Reininger, T. & Schardax, F. (2002), Price Dynamics in Central and Eastern European EU Accession Countries, Oesterreichische Nationalbank Working Paper (61). Balassa, B. (1961), The Theory of Economic Integration, Allen and Unwin, Londyn. Baldwin, R. (2006), The euro s trade effects, Technical report, 594, European Central Bank. Baldwin, R., Skudelny, F. & Taglioni, D. (2005), Trade Effects of the Euro: Evidence from Sectoral Data, Technical report, 446 ECB Working Paper. Barnett, W. (1981), Consumer demand and labor supply, North Holland, Amsterdam. Barr, D., Breedon, F. & Miles, D. (2003), Life on the Outside: Economic Conditions and Prospects Outside Euroland, Economic Policy 37, Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

175 Bibliografia Barro, R. & Gordon, D. (1983), Rules, Discretion and Reputation in a Model of Monetary Policy, Journal of Monetary Economics 12, Benigno, G. & Thoenissen, C. (2003), Equilibrium exchange rates and supply-side performance, Economic Journal 113(486), C103 C124. URL: Bentolila, S. & Saint-Paul, G. (2002), Will EMU Increase Eurosclerosis?, Technical report, CEPR. Berger, H.& Nitsch, V.(2005), Zooming out: the Trade Effect of Euro in Historical Perspective, Technical report, CESinfo. Bergstrand, J. (1991), Structural determinants of real exchange rates and national price levels: Some empirical evidence, Americal Economic Review 81, Bertola, G. & Boeri, T. (2004), Product Market Integrations, Institutions and the Labour Markets, Technical report, Bocconi University. Betts, C. & Devereux, M. (1995), Exchange rate dynamics and international transmission in a model of pricing-to-market, Technical report. Bhattacharjee, A. & Thoenissen, C. (2005), Money and monetary policy in dynamic stochastic general equilibrium models. working paper. Bils, M. & Klenow, P. J. (2004), Some evidence on the importance of sticky prices, Journal of Political Economy 112(5), URL: Blanchard, O. & Giavazzi, F. (2003), Macroeconomic Effects of Regulations and Deregulation in Goods and Labour Markets, Quarterly Journal of Economics 118. Blanchard, O. & Perotti, R. (1999), An Empirical Characterization of the Dynamic Effects of Changes in Government Spending and Taxes on Output, Technical report, 7269, National Bureau of Economic Research. Boeri, T.(2005), Euro Adoption in Central and Eastern Europe: Opportunities and Challenges, International Monetary Fund, chapter Euro Adoption and the Labor Market, pp Borowski, J., ed. (2004), Raport na temat korzyści i kosztow przystapienia Polski do strefy euro, Technical report, Narodowy Bank Polski. Broeck, M. & Slok, T. (2001), Interpreting real exchange rate movements in transition countries, Technical report, Institute for Economies in Transition. Brunila, A., Buti, M. & Veld, J. (2002), Fiscal Policy in Europe: How Effective Are Automatic Stabilizers?, Technical report, Directorate General for Economic and Financial Affairs. Budnik, K. (2007), Migration flows and labour market in poland. URL: Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 163

176 Bibliografia Buiter, W. & Grafe, C. (2002), Anchor, Float or Abandon Ship: Exchange Rate Regimes for the Accesion Countries, Technical report, 3184, CEPR. Bukowski, M., ed. (2007), Zatrudnienie w Polsce Produktywność dla pracy, MPiPS. Bukowski, M., ed.(2008), Zatrudnienie w Polsce bezpieczeństwo na elastycznym rynku pracy, MPiPS. Bukowski, M., Kowal, P., Lewandowski, P. & Zawistowski, J. (2006), Struktura i poziom wydatków i dochodów sektora finansów publicznych a sytuacja na rynku pracy, NBP. Bun, M. & Klaassen, F. (2007), The Euro Effect On Trade Is Not As Large As Commonly Thought, Oxford Bulletin of Economics and Statistics 69, Burnstein, A., Neves, J. & Rebelo, S. (2000), Distribution costs and real exchange rate dynamics during exchange-rate-based stabilizations. NBER working paper no Burstein, A., Eichenbaum, M. & Rebelo, S. (2004), Large devaluations and the real exchange rate, NBER Working Papers 10986, National Bureau of Economic Research, Inc. URL: Calvo, G. (1983), Staggered contracts and exchange rate policy, in J. Frenkel, ed., Exchange and international exonomics, Chicago: University of Chicago. Camacho, M., Pérez-Quirós, G.& Saizm, L.(2004), Do european business cycles look like one?, Technical report, 0518, Banco de Espagna. Canova, F., Ciccarelli, M. & Ortega, E. (2003), Similarities and Convergence in G-7 Cycles, Technical report, Universitat Pompeu Fabra. Christiano, L. J. (1988), Why does inventory investment fluctuate so much?, Journal of Monetary Economics 21(2-3), URL: Cipriani, M. (2000), The Balassa-Samuelson Effect in Transition Economies, IMF Working Paper. Cipriani, M.(2001), The Balassa-Samuelson Effect in Transition Economies, Technical report, mimeo. Clarida, R. & Gali, J. (1994), Sources of real exchange-rate fluctuations: How important are nominal shocks?, Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy 41, URL: Clark, T. E. (1996), The responses of prices at different stages of production to monetary policy shocks, Technical report. Colciago, A. & Etro, F. (2007), Endogenous market structure and the business cycle. working paper. 164 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

177 Bibliografia Conway, P., Janod, V. & Nicoletti, G. (2005), Product Market Regulation in OECD Countries: 1998 to 2003, Technical report, OECD. Coricelli, F.& Jazbec, B.(2001), Real Exchange Rate Dynamics in Transition Economies, Technical report, CEPR. Coricelli, F.& Jazbec, B.(2004), Real exchange rate dynamics in transition economies, Structural Change and Economic Dynamics 15(1), URL: Corsetti, G. & Debola, L. (2002), Macroeconomics of international proce discrimination. ECB working paper no Csajbók, A. & Csermely, A. (2003), Adopting the Euro in Hungary: Expected Costs, Benefits and Timing, Magyar Nemzeti Bank. De Broeck, M. & Slok, T. (2006), Interpreting real exchange rate movements in transition countries, Journal of International Economics 68(2), URL: De Grauwe, P. & Schnabl, G. (2005), Euro Adoption in Central and Eastern Europe: Opportunities and Challenges, International Monetary Fund, chapter Exchange Rate Regimes and Macroeconomic Stability in Central and Eastern Europe, pp De Nardis, S. & Santis, R. (2007), The single currency s effects on Eurozone sectoral trade: winners and losers?, Technical report, Istituto di Studi e Analisi Economica. De Sousa, J. & Lochard, J. (2004), The currency union effect on trade and the FDI channel, Technical report, Universite Pantheon-Sorbonne, Paris. DelNegro& Ottrok, M.(2003), Time-varying European business cycles, Technical report, University of Virginia. Deroose, S. & Baras, J. (2005), Euro Adoption in Central and Eastern Europe: Opportunities and Challenges, International Monetary Fund, chapter The Maastricht Criteria on Price and Exchange Rate Stability and ERM II, pp Dickens, W.(2006), Price setting and inflation persistence: did EMU matter, Technical report, 597, European Central Bank. Dorrucci, E., Fratzscher, M., Mongelli, F. & Firpo, S. (2002), European Integration: what lessons for other regions? The case of Latin America, Technical report, 185 European Central Bank. Dotsey, M.(1999), Pitfalls in interpreting tests of backward-looking pricing in New Keynesian models, Quarterly Journal of Economics 114, Dotsey, M., King, R. & Wolman, A. (2002), State-dependent pricing and the general equilibrium dynamics of money and output, Federal Reserve Bank of Richmond Economic Quarterly 88, Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 165

178 Bibliografia Dudek, M. (2001), Analiza efektu Balassy-Samuelson a w Polsce i jego wpływu na CPI., Technical report, mimeo. Durjasz, P. (2001), How to balance real and nominal convergen? The case of Poland, Paper presented at the East-West Conference of the Austrian National Bank, Vienna, November 5-6. Duval, R. & Elmeskov, J. (2006), The effects of EMU on structural reforms in labour and product markets, Technical report, 596, European Central Bank. EC (1990), European Economy. One market, one money, Directorate-General for Economic and Financial Affairs, European Commision. EC (2003), The EU Economy: 2003 review, Directorate-General for Economic and Financial Affairs, European Commision. EC (2004), European Economy. EU After Five Years, Directorate-General for Economic and Financial Affairs, European Commision. EC (2005), European Economy. Rising international economic integration Opportunities and challenges, Directorate-General for Economic and Financial Affairs, European Commision. EC (2006), Convergence Report, Directorate-General for Economic and Financial Affairs, European Commision. EC (2007), Public Finance in EMU, Directorate-General for Economic and Financial Affairs, European Commision. Edge, R.(2000a), Time-to-build, time-to-plan, habit persistence and the liquidity effect. Board of Governorn of the Federal Reserve System International Finance Discussion Paper No Edge, R. M. (2000b), The effect of monetary policy on residential and structures investment under differential project planning and completion times, Technical report. Égert, B. (2002), Estimating the impact of the balassa-samuelson effect on inflation and the real exchange rate during the transition, Economic Systems 26(1), URL: Égert, B., Drine, I., Lommatzsch, K. & Rault, C. (2003), The Balassa-Samuelson Effect in Central and Eastern Europe: Myth or Reality?, Journal of Comparative Economics 31, Égert, B., Lahrèche-Révil, A.& Lommatzsch, K.(2004), The Stock-Flow Approach to the Real Exchange Rate of CEE Transition Economies, CEPII Working Paper ( ). Eichengreen, B. (2007), The Breakup of the Euro Area, Technical report, 13393, National Bureau of Economic Research. 166 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

179 Bibliografia Ellison, G. & Glaeser, E. (1999), The Geographic Concentration of Industry: Does Natural Advantage Explain Agglomeration?, American Economic Review 89, Engel, C.& Rogers, J.(2004), European Product Market Integration After the Euro, Economic Policy pp Engle, R. E. & Granger, C. W. (1987), Cointegration and Error-Correction: Representation, Estimation, and Testing, Econometric (55). Fagan, G.& Gaspar, V.(2007), Adjusting to the Euro, Technical report, 716, European Central Bank. Faruqee, H. (2004), Measuring the Trade Effects of the Euro, Technical report, IMF. Feenstra, R. C. (1994), New product varieties and the measurement of international prices, American Economic Review 84(1), URL: Feldstein, M.(2002), The Role for Discretionary Fiscal Policy in a Low Interest Rate Environment, NBER Working Papers (9203). URL: Fidrmuc, J. & Korhonen, I. (2005), Meta-Analysis of the Business Cycle Correlation between the Euro Area and the CEECs, Technical report, CESifo GmbH. Fischer, C. (2002), Real currency appreciation in accession countries: Balassa-samuelson and investment demand, BOFIT Discussion Papers 8/2002, Bank of Finland, Institute for Economies in Transition. URL: Flam, H. & Nordstrom, H. (2003), Trade volume effects of the euro: Aggregate and sector estimates, Technical report, Institute for International Economic Studies. Folkertsma, C. K. (2002), The Euro and Psychological Prices: Simulations of the Worst-Case Scenario, De Economist 150, Frankel, J. (2005), Euro Adoption in Central and Eastern Europe: Opportunities and Challenges, International Monetary Fund, chapter Real Convergence and Euro Adoption in Central and Eastern Europe: Trade and Business Cycle Correlations as Endogenous Criteria for Joining the EMU, pp Frankel, J. & Rose, A. (1997), Is EMU More Justifiable Ex Post Than Ex Ante, European Economic Review 41, Fratzscher, M. (2001), Financial Market Integration in Europe: On the Effects of EMU on Stock Markets, Technical report, 48, European Central Bank. García-Solanes, J., Sancho-Portero, F. I. & Torrejón-Flores, F. (2007), Beyond the salassasamuelson effect in some new member states of the european union, Technical report. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 167

180 Bibliografia Gasiorek, M. (2004), Trade Reform and the Southern Mediterranean, The World Economy 27, Égert, B., Halpern, L.& MacDonald, R.(2005), Equilibrium Exchange Rates in Transition Economies: Taking Stock of the Issues, Oesterreichische Nationalbank Working Papers (105). Giannone, D. & Reichlin, L. (2006), Does information help recovering structural shocks from past observations?, Technical report, 632, European Central Bank. Givens, G. E.(2007), Unemployment, imperfect risk sharing, and the monetary business cycle, Working Papers , Middle Tennessee State University, Department of Economics and Finance. URL: Golinelli, R. & Orsi, R. (2001), Modelling inflation in Eu accession countries: the case of the Czech Republic, Hungary and Poland, Discussion Paper, Unviersity of Bologna. Grafe, C. & Wyplosz, C.(1997), The real exchange rate in transition economies, CEPR Discussion Papers 1773, C.E.P.R. Discussion Papers. URL: Halpern, L.& Wyplosz, C.(2001a), Economic Transformation and Real Exchange Rates in the 2000s: The Balassa-Samuelson Connection, Technical report, UNECE. Halpern, L. & Wyplosz, C. (2001b), Economic transformation and real exchange rates in the 2000s: The balassa-samuelson connection, ECE Discussion Papers Series 2001, UNECE. URL: Hanoch, G. (1977), Risk aversion and consumer preferences, Econometrica 45(2), URL: HMTreasury (2003), UK Membership of the Single Currency: An Assessment of the Five Economic Tests, Her Majesty Treasury, London. Hochreiter, E. & Tavlas, G. (2005), Euro Adoption in Central and Eastern Europe: Opportunities and Challenges, International Monetary Fund, chapter Two Roads to the Euro: The Monetary Experiences of Austria and Greece, pp Holscher, J. & Jarmuzek, M. (2005), Over- or undervalued Euroland entry?, Post-Communist Economies 17(2). Iacoviello, M., Schiantarelli, F. & Schuh, S. (2007), Input and output inventories in general equilibrium, Boston College Working Papers in Economics 658, Boston College Department of Economics. URL: Jankowiak, K., Chwiejczak, P. & Garbarczyk, A.(2001), Ile inflacji przy dezinflacji? Efekt HBS i minimalny poziom inflacji dla Polski po przystąpieniu do Unii Monetarnej, Biuletyn makroekonomiczny BRE Banku (3/2001). 168 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

181 Bibliografia Jones, C.-I. & Williams, J.-C. (1996), Too much of a good thing? the economics of investment in r&d, Technical report. Kalemli-Ozcan, S., Sorensen, B.& Yosha, O.(2001), Economic integration, industrial specialization, and the asymmetry of macroeconomic fluctuations, Journal of International Economics 55, Kiley, M. (2002), Partial Adjustemnt and staggered price setting, Journal of Money, Credit and Banking 34, Kilian, L. & Taylor, M. P. (2003), Why is it so difficult to beat the random walk forecast of exchange rates?, Journal of International Economics 60(1), URL: Komínková, Z. (2005), Inflation Risks of Introducing the Euro in the SR and How to Address Them, Technical report, Národná Banka Slovenska, BIATEC XIII, nr 6-7. Kovacs, M. (2003), Investigating the balassa-samuelson effect in five central and eastern european countries, Working Paper 27-28, National Bank of Hungary. Kovacs, M.& Simon, A.(1998), Components of the Real Exchange Rate in Hungary, Technical report, National Bank of Hungary. Krugman, P. (1993), Adjustment and Growth in the European Monetary Union, Torres, F. and Giavazzi, F., chapter Lessons of Massachusetts for EMU, pp Krugman, P. & Venables, A. (1995), The Seamless World: A Spatial Model of International Specialization, Technical report, 5220, National Bureau of Economic Research. Lipschitz, L., Lane, T.& Mourmouras, A.(2005), Euro Adoption in Central and Eastern Europe: Opportunities and Challenges, International Monetary Fund, chapter Real Convergence, Capital Flows, and Monetary Policy: Notes on the European Transition Countries, pp Lumsdaine, R. & Prasad, E. (2003), Identifying the Common Component of International Economic Fluctuations: A New Approach, Technical report, Institute for the Study of Labor. Mansour, J. (2003), Do national business cycles have an international origin, Empirical Economics 23, Micco, A., Stein, E. & Ordońez, G. (2003), The Currency Union Effect on Trade: Early Evidence from EMU, Economic Policy 18, Mongelli, F., Dorrucci, E. & Agur, I. (2005), What does European institutional integration tell us about trade integration?, Technical report, 40 European Central Bank. Mongelli, F. & Vega, J. (2006),What Effects is EMU Having on the Euro Area and Its Member Countries?, Technical report, 599, European Central Bank. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 169

182 Bibliografia Mortensen, D. T. (1989), The persistence and indeterminancy of unemployment in search equilibrium, Scandinavian Journal of Economics 91(2), URL: Murchison, S., Rennison, A. & Zhu, Z. (2004), A structural small open-economy model for canada, Technical report. Nickell, S. (2006), Comments on Duval and Elmeskov (2006) The Effects of EMU on Structural Reforms in Labour and Product Markets, Technical report, 596, European Central Bank. Obstfeld, M. (2001), International macroeconomics: Beyond the mundell-fleming model, NBER Working Papers 8369, National Bureau of Economic Research, Inc. URL: Obstfeld, M. & Rogoff, K. (2001), The six major puzzles in international macroeconomics: Is there a common cause?, International Trade , EconWPA. URL: Pesaran, M., Smith, R. & Smith, V. (2005), What if the UK had Joined the Euro in 1999? An Empirical Evaluation using a Global VAR, Institute for Economic Policy Research Working Paper No Petroulas, P. (2006), The effect of the euro on foreign direct investment, Technical report, Bank of Greece. Pietrzak, B., Polanski, Z.& Wozniak, B. (2004), System finansowy w Polsce, 1 edn, Wydawnictwo Naukowe PWN. Pissarides, C. (1990), Unemployment and the persistence on employment shocks, Technical report. Riet, A., Ernst, E., Madaschi, C., Orlandi, F., Santos-Rivera, A., Robert, B., Döpke, J., Backinezos, C., Bardakas, I., Gordo-Mora, E., Barontini, C., Cassidy, M., Trento, S., Walch, E., Buitenkamp, B., Wagner, K., Reis, H., Herrala, R., Sethi, F., Gustavsson, K. & Labhard, V. (2004), Sectoral specialization in the EU. A macoreconomic perspective, Technical report, European Central Bank. Rose, A. (2000), One Money, One Market: The Effect of Common Currencies on Trade, Economic Policy 15, Rother, P. (2000), The impact of productivity differentials on inflation and the real exchange rate: an estimation of the Balassa-Samuelson effect in Slovenia, Technical report, 00/56 IMF. Sarno, L., Taylor, M. P. & Chowdhury, I. (2004), Nonlinear dynamics in deviations from the law of one price: a broad-based empirical study, Journal of International Money and Finance 23(1), URL: Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

183 Schadler, S., Drummond, P., Kuijs, L., Murgasova, Z. & van Elkan, R. (2005), Adopting the Euro in Central Europe: Challenges of the Next Step in European Integration, International Monetary Fund. Schuberth, H. & Wehinger, G. (1998), Room for Manoeuvre of Economic Policy in EU Countries: Are There Costs of Joing EMU?, Technical report, Osterreichische Nationalbank. Slaughter, M. (2000), Production Transfer Within Multinational Enterprises and American Wages, Journal of International Economics 50, Soto, C. & Selaive, J. (2003), Openness and imperfect pass-through: Implications for the monetary policy, Working Papers Central Bank of Chile 216, Central Bank of Chile. URL: Taglioni, D. (2002), Exchange Rate Volatility as a Barrier to Trade: New Methodologies and Recent Evidence, Economie Internationale 1, Taylor, J. (1980), Aggregate dynamics and staggered contracts, Journal of Political Economy 80, Taylor, M. P. (2004), Is official exchange rate intervention effective?, Economica 71, URL: Thimann, C. (2005), Euro Adoption in Central and Eastern Europe: Opportunities and Challenges, International Monetary Fund, chapter Real Convergence, Economic Dynamics, and the Adoption of the Euro in the New European Union Member States, pp Tiusanen, T.& Kinnunen, J.(2005), EU s Eastern Enlargement and the future of the Eurozone, Technical report, Lappeenranta University of Technology. van den Noord, P. (2000), The Size and Role of Automatic Fiscal Stabilizers in the 1990s and Beyond, OECD Economics Department Working Papers (230). Veugelers, R., De Voldere, I., Reynaerts, J., Rommens, K., Sleuwaegen, L., Rondi, L., Davies, S. & Aiginger, K. (2001), Determinants of industrial concentration, market integration and efficiency in the European Union. Viñals, J. & Jimeno, J. (1998), The Impact of EMU on European Unemployment, Technical report, 34, Osterreichische Nationalbank. Vickers, J. (2000), Monetary Union and Economic Growth, Technical report, National Bank of Belgium. von Hagen, J. (2005), Euro Adoption in Central and Eastern Europe: Opportunities and Challenges, International Monetary Fund, chapter Fiscal Policy Challenges for European Union Acceding Countries, pp Zumer, T. (2002), Estimation of the Balassa-Samuelson Effect in Slovenia, Bank Slovenije Working Paper (X/1). Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 171

184

185 Tom II Wejście do strefy euro a sfera realna polskiej gospodarki redakcja naukowa dr hab. Ryszard Michalski (Tom opracowany przez Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur)

186

187 Rozdział 1 Sektorowa dekompozycja zatrudnienia Krzysztof Barteczko 1.1 Ramy metodologiczne - strukturalny model przepływów międzygałęziowych Definiując metodologiczne ramy analiz skutków wejścia Polski do strefy euro postanowiono zastosować podejście typu top-down. 1 W tym konkretnym przypadku polega ono na rozbiciu ogólnego problemu określenia skutków wejścia Polski do strefy euro na dwa podproblemy: identyfikacji zagregowanych makroekonomicznych charakterystyk przechodzenia systemu do nowych stanów, wyznaczenia skutków strukturalnych na wybranym poziomie dezagregacji sektorowej (według rodzajów działalności). Pierwszy z wyżej wymienionych problemów rozwiązywany jest przy użyciu zagregowanego modelu DSGE, o którym mowa jest w Tomie I raportu. Do wyznaczenia skutków strukturalnych wejścia Polski do strefy euro (w szczególności zmian w strukturze zatrudnienia) zastosowano strukturalny model przepływów międzygałęziowych (SMPM). Główną zaletą takiego podziału jest możliwość lepszej endogenizacji charakterystyk behawioralnych gospodarki w modelu DSGE, która byłaby trudna, a jej wyniki mniej miarodajne, gdyby był to model silnie zdezagregowany. Zatem przeniesienie zdezagregowanego obrazu gospodarki do modelu SMPM pozwala na połączenie dobrej identyfikacji aspektów behawioralnych (DSGE) z uzyskaniem wyników na poziomie poszczególnych sektorów gospodarki, pod warunkiem, że wyniki modelu SMPM nie kolidują z rezultatami DSGE. Przesłanką urzeczywistnienia takiej możliwości jest następująca teza, mająca oczywistą podbudowę teoretyczną (prosta matematyka) i znajdująca też potwierdzenie w licznych obserwacjach empirycznych: odwzorowanie zbioru agregatów makroekonomicznych w zbiór ich zdezagregowanych wartości jest wielowartościowe. Oznacza to, że dla danego agregatu, reprezentującego jakiś stan gospodarki w konkretnym kontekście (np. w fazie rozwoju), istnieje wiele (nieskończenie wiele) możliwych jego struktur. 1 Terminami top-down i bottom-up określa się ogólne podejścia do analizy i syntezy systemów w różnych dziedzinach nauki. Brak tu miejsca na dyskusję metodologiczną obu podejść, ich zalet i wad, zresztą dyskusja ta jest silnie obecna w literaturze, zob. np: Bohringer & Rutherford (2006), Ricken (2007). Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 3

188 1.2. Teoretyczny schemat analizy strukturalnej A skoro nie ma pełnej jednoznaczności (wartość -> struktura), to można odseparować wyznaczanie intensywności od wyznaczania struktury. Te proste obserwacje legły u podstaw odpowiedniej, dostosowanej do zastosowanego podejścia top-down, konstrukcji modelu SMPM. Model SMPM operuje wyłącznie na strukturach (takich jak m.in. sektorowe struktury technologiczne) i dostarcza wyników wyłącznie w postaci wskaźników strukturalnych (takich jak sektorowa struktura zatrudnienia). To właśnie tego rodzaju separacja aspektu strukturalnego zapewnia brak kolizji z wynikami DSGE. Naturalnie, niezależność modeli i ich wyników nie jest pełna. SMPM wymaga pewnych danych o charakterze strukturalnym z DSGE. Określane przez SMPM ścieżki zmian strukturalnych wymagają weryfikacji pod kątem ich realności ze względu na skalę wzrostu gospodarczego przewidywaną w DSGE. Zauważmy wszakże, że dla danej intensywności procesów gospodarczych istnieje wiele realnie możliwych kształtów zmian strukturalnych, określanych zresztą nie tylko i nie przede wszystkim przez skalę wzrostu (por. Sudhir (2008)). Weryfikacja realności staje się więc problemem klasyfikacji: zaliczenia (bądź nie) danego wariantu strukturalnego do zbioru wariantów realnych. 2 Niewątpliwie jest to podejście uproszczone (jak już wspomniano adekwatnym rozwiązaniem byłby zdezagregowany DSGE), ale - wydaje się - akceptowalne, a przy tym mające wiele zalet: unika ono trudności związanych z silną dezagregacją DSGE, a jednocześnie daje wyniki w wymiarze strukturalnym, sektorowym (według różnych rodzajów działalności), zapewnia spójność wyników modeli DSGE i SMPM, umożliwia równoległą, niezależną pacę nad oboma modelami: ich rozwijanie i testowanie. 1.2 Teoretyczny schemat analizy strukturalnej Teoretyczny schemat, umożliwiający wykonywanie analiz wyłącznie w kategoriach strukturalnych i wybrany za podstawę konstrukcji modelu SMPM, jest niezwykle prosty. Rozpoczynamy od tradycyjnego, choć nieco zmodyfikowanego dla wygody analiz, układu równań przepływów międzygałęziowych, uzupełnionego o równanie wyznaczające zatrudnienie. x = Ax + c + e + r (1.2.1) g = x m (1.2.2) z = gp (1.2.3) 2 Klasyfikacji takiej mogą dokonywać eksperci. Warto przy tym zauważyć, że popularne ostatnio w rozwiązywaniu problemów klasyfikacji są rozmyte klasyfikatory, umożliwiające tworzenie automatycznych systemów klasyfikacji. Wymaga to jednak odpowiedniej liczby danych, na których taki system się uczy. Gdy danych jest niewiele klasyfikatory opierają się na regułach formułowanych przez ekspertów (por. Kuncheva et al. (2000)). Zatem w naszym przypadku tak czy inaczej niezbędna jest wiedza ekspercka i to ona decyduje o tym, czy dany wariant strukturalny zaliczany jest do realnych czy nie. 4 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

189 1.2. Teoretyczny schemat analizy strukturalnej gdzie: x - sektorowy wektor podaży (produkcja krajowa plus import), A - macierz input-output (jej element a ij pokazuje wielkość przepływu produktów i-go sektora (produkcja krajowa + import zaopatrzeniowy) na jednostkę podaży produktów j-go sektora, c, e, r - sektorowe wektory konsumpcji prywatnej, eksportu i pozostałego popytu finalnego (odpowiednio); pozostały popyt finalny sumuje konsumpcję społeczną, inwestycje oraz przyrost zapasów, środków obrotowych i rezerw, g - sektorowy wektor produkcji globalnej, m - sektorowy wektor importu, z, p - sektorowe wektory zatrudnienia i pracochłonności (odpowiednio). Warto w tym miejscu zauważyć, że współczynniki macierzy A mają bogatszą od - tradycyjnie tylko efektywnościowej - interpretację. Sumują one niejako zapotrzebowanie na produkty i-go sektora wynikające ze wzrostu produkcji krajowej j-go sektora, wzrostu importu zaopatrzeniowego produktów j-go sektora oraz wzrostu importu finalnego produktów j-ego sektora. Oprócz czynnika efektywnościowego uwzględniany jest tu więc czynnik swoistej kooperacji - indukowania przez import danego sektora podaży z innych sektorów (w tym z danego sektora). Przykładowo, import może generować różnego rodzaju działalności uzupełniające, pomocnicze, obsługowe. W związku z tym, niskie wartości współczynników macierzy A mogą oznaczać niską materiałochłonność produkcji krajowej, ale równie dobrze słabe indukowanie produkcji krajowej przez import. I odwrotnie - wysokie wartości niekoniecznie oznaczają niską efektywność, bo mogą wynikać z silnych sprzężeń kooperacyjnych na styku import - produkcja krajowa. W proponowanym dalej modelu możliwe jest wyodrębnienie omawianych czynników, ale ponieważ nie jest to głównym celem pracy, ani też - przy przyjętej metodyce analizy - nie ma wpływu na wyniki, to wątek ten pominięto. Równania (1.2.1) - (1.2.3) można podzielić stronami przez jednakowy, dowolny skalar. Wybierzemy popyt finalny (oznaczany przez φ). Jeśli teraz oznaczyć przez: µ C - udział konsumpcji prywatnej w popycie finalnym, µ E - udział eksportu w popycie finalnym, µ R - udział pozostałego popytu finalnego w popycie finalnym, µ M - relację importu do popytu finalnego; to równania (1.2.1) - (1.2.3) można przekształcić do następującej postaci: 1/θx = A (1/θ)x + [µ C ] diag s C + [µ E ] diag s E + [µ R ] diag s R 1/θg = 1/θx [µ M ] diag s M 1/θz = 1/θgp gdzie: s C, s E, s R, s M - oznaczają wektory sektorowych struktur konsumpcji prywatnej, eksportu, pozostałego popytu finalnego i importu, odpowiednio, a symbolem [µ] diag oznaczana jest macierz diagonalna ze skalarem µ na przekątnej. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 5

190 1.3. Strukturalny model przepływów międzygałęziowych SMPM Przy danych współczynnikach strukturalno-technologicznych: A, p, µ, s możemy uzyskać rozwiązanie równań dla 1/θx, 1/θg i 1/θz. A ponieważ struktura nie zależy od skalowania, otrzymujemy w wyniku sektorowe struktury podaży, produkcji globalnej i zatrudnienia. Zatem omówiony schemat teoretyczny umożliwia prowadzenie analiz wyłącznie w kategoriach strukturalnych. Wykorzystamy go przy budowie modelu SMPM, zapewniając wyznaczenie sektorowej struktury zatrudnienia, w sposób - technicznie - całkowicie niezależny od bezwzględnych wielkości uzyskiwanych z DSGE. 1.3 Strukturalny model przepływów międzygałęziowych SMPM Zagregowany model DSGE nie dostarcza żadnych informacji o sektorowych strukturach i technologiach. Podstawowym problemem przy budowie SMPM stało się więc wprowadzenie do modelu zmian tych parametrów. Zastosowane podejście polega na założeniu, że możemy określić wyjściowe i docelowe (wspólnie nazywane bazowymi) technologie oraz sektorowe struktury wybranych elementów popytu finalnego. Technologie i struktury docelowe są stanem do którego gospodarka może dążyć z różną intensywnością i osiągać go w różnym stopniu. Można więc rozważać scenariusze przechodzenia od punktu wyjściowego do docelowego, polegające na różnicowaniu w czasie zmian intensywności zastosowania docelowych technologii i struktur. W ramach każdego ze scenariuszy (generowanego przez egzogeniczne współczynniki kombinacji wypukłej technologii i struktur bazowych) dopuszczalne są endogeniczne dostosowania popytowe (a także - w pewnym zakresie - związane z sektorową wydajnością pracy). Dostosowania te wyznaczy model na podstawie dwóch kryteriów: minimalizacji bezrobocia, maksymalizacji eksportu (ważonego relatywną korzyścią danego rodzaju eksportu). Reprezentują one ogólne nastawienie polityki gospodarczej. W ten sposób w każdym ze scenariuszy uzyskamy po dwa warianty rozwiązań: właściwy dla polityki o nieco bardziej społecznym ukierunkowaniu i dla - być może mniej liczącej się z krótkookresowymi skutkami społecznymi - polityki naprowadzania wzrostu przez eksport. Sformułowany nieliniowy model optymalizacyjny był rozwiązywany w środowisku GAMS. 3 Ze względu na zwartość i czytelność zapisu modeli w tym środowisku zostanie on przedstawiony - nieco symbolicznie i w najważniejszych fragmentach - właśnie w tej postaci. Pełny zapis modelu znajduje się w załączniku (na płycie CD-ROM). 3 Zastosowano wersję demonstracyjną, która ma swoje ograniczenia. Dzięki odpowiedniej strukturyzacji oraz generowaniu sekwencji modeli dla kolejnych okresów czasu udało się w nich zmieścić. Co więcej, ten sposób sekwencyjnej optymalizacji małych modeli wydaje się być bardziej efektywny niż rozwiązywanie jednego dużego modelu. 6 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

191 1.3. Strukturalny model przepływów międzygałęziowych SMPM Należy jeszcze raz zwrócić uwagę na to, że model operuje wyłącznie wskaźnikami strukturalnymi. Zgodnie z przedstawioną w poprzednim punkcie podbudową teoretyczną, wartości bezwzględne są skalowane (konkretnie: popytem finalnym) i wobec tego służą wyłącznie do określenia struktur. Przykładowo, struktura zatrudnienia jest obliczana jako: s Z = γ z gdzie: s Z - wektor sektorowej struktury zatrudnienia, z - wektor skalowanego zatrudnienia wyliczony w modelu, γ = 1/ i z i Tak skonstruowany model SMPM umożliwia realizację omówionego w punkcie 1 schematu współdziałania z modelem DSGE. Skonkretyzowaną postać tego schematu przedstawia Rysunek 1.1. Rysunek 1.1: Przepływ danych z DSGE do SMPM i wyniki SMPM Źródło: Opracowanie własne. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 7

192 1.4. Sektory 1.4 Sektory W analizach zastosowano agregację gospodarki według 13 sektorów. Generalnie jest to tradycyjny układ działowy, z dodatkowym rozbiciem przemysłu na: sektory konsumpcji krótkookresowej (żywność i odzież), w skrócie zwane przemysłami konsumpcyjnymi, przemysł maszynowy, pozostałe sektory przemysłu (pozostały przemysł). Tablica 1.1 przedstawia zastosowaną agregację. Tablica 1.1: Podział na sektory Symbol Opis skrócony Opis Numery wg ISIC-3 rol rolnictwo rolnictwo, rybactwo, łowiectwo wyd przemysł wydobywczy przemysł wydobywczy spo przemysły konsumpcyjne przemysł spożywczy i odzieżowy mas przemysł maszynowy przemysł maszynowy ppo pozostały przemysł pozostały przemysł ene energetyka zaopatrywanie w energię, gaz i wodę bud budownictwo budownictwo 45 han handel handel hor hotele i restauracje hotele i restauracje 55 tra transport transport fin pośrednictwo finansowe pośrednictwo finansowe onr obsługa nieruchomości i firm obsługa nieruchomości i firm poz pozostałe pozostałe Źródło: Opracowanie własne. 1.5 Technologie i struktury bazowe Istotnym czynnikiem powodzenia symulacji scenariuszowych przy wykorzystaniu modelu SMPM jest wybór technologii i struktur bazowych. Pierwsza (wyjściowa) baza jest określona w sposób naturalny przez aktualny układ input-output dla Polski. Ponieważ ostatnia opublikowana przez GUS tablica przepływów międzygałęziowych dotyczy roku 2000, podjęto próbę kalibracji układu input-output dla Polski dla roku 2005 w agregacji przedstawionych wcześniej 13 sektorów. 4 Skalibrowany układ przyjęto za pierwszą technologię bazową. Przy określeniu docelowej (drugiej) technologii bazowej i związanych z nią struktur kierowano się następującymi przesłankami: od wielu lat obserwowana jest konwergencja struktur elementów popytu finalnego krajów UE, szczególnie wyraźna w przypadku niektórych nowych krajów członkowskich, w tym Polski (por. De Benedictis & Tajoli (2004)), 4 Wyniki tych prac przedstawiono w opracowaniu Kalibracja układu I-O dla Polski w roku 2005, wchodzącym również w skład materiałów projektu. Wybór momentu czasowego (2005) uwarunkowany był dostępnością danych, niezbędnych do kalibracji. 8 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

193 1.5. Technologie i struktury bazowe pomiędzy krajami UE nasilają się przepływy technologiczne; globalizacja i wzrastające zaangażowanie inwestycji zagranicznych sprzyjają ujednolicaniu technologii, Polskę od rozwiniętych krajów UE dzieli istotna luka technologiczna, zatem naturalnym czynnikiem rozwoju polskiej gospodarki jest jej niwelowanie, powiązania handlowe i inwestycyjne sprzyjają technologicznemu rozwojowi przez analogię, przy czym do słabszych ekonomicznie partnerów przepływają nie najnowocześniejsze - a czasem wręcz spadkowe - technologie, największym partnerem handlowym Polski są Niemcy, mają one też istotny udział w zaangażowaniu kapitału zagranicznego w Polsce. Wymienione przesłanki skłaniają do wyboru technologii i struktur gospodarki niemieckiej z roku 2000 jako docelowych dla Polski w perspektywie kilkunastu najbliższych lat. Położenie geograficzne, związki historyczne, podobieństwa kulturowe (w tym: rozwoju kultury przemysłowej) wzmacniają jeszcze prawdopodobieństwo trafności takiego wyboru. W konwencji stosowanej w modelu SMPM propozycję tę podsumowuje Rysunek 1.2. Rysunek 1.2: Wybór bazowych technologii i struktur Technologia bazowa i bazowe struktury 1 macierz A pracochłonność produkcji globalnej struktury konsumpcji prywatnej, eksportu, pozostałego popytu finalnego i importu Technologia bazowa i bazowe struktury 2 macierz A pracochłonność produkcji globalnej struktury konsumpcji prywatnej, eksportu, pozostałego popytu finalnego i importu Polska 2005 Źródło: agregacja i kalibracja w oparciu o PM GUS 2000, dane Eurostatu i dane GUS 2005, dane ILO Niemcy 2000 Źródło: przepływy międzygałęziowe 2000, dane Eurostatu, agregowane do 13 sektorów, dane ILO Źródło: Opracowanie własne. Na pewno warto porównać ze sobą te technologie i struktury bazowe. Porównanie przedstawiono na Rysunkach 1.3 i 1.4, oraz w Tablicy 1.2. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 9

194 1.5. Technologie i struktury bazowe Rysunek 1.3: Porównanie pracochłonności w technologiach bazowych % technologii bazowej rol wyd spo mas ppo ene bud han hor tra fin onr poz Źródło: Opracowanie własne. Jak widać, różnice wydajności pracy są olbrzymie, w większości przypadków 3-4 krotne, a w rolnictwie niemal 8-krotne. W Tablicy 1.2 pokazano różnice współczynników macierzy A obu technologii (tablice przedstawiają stopę zmian a ij, przy czym oś OX odpowiada indeksowi i, a oś OY - indeksowi j; jeśli obie wartości współczynników są b. małe, zamiast stóp pokazano wartość 0). Tablica 1.2: Współczynniki macierzy A technologii bazowej 2 (przepływy z sektorów 1-9) rol wyd spo mas ppo ene bud han hor tra fin onr poz rol wyd spo mas ppo ene bud han hor tra tra fin onr poz Źródło: Opracowanie własne. Na uwagę zasługuje tu ogólnie o wiele bardziej efektywne w technologii 2 wykorzystanie przepływów z sektorów twardych, przy jednoczesnych wyższych współczynnikach przepływów (mas, mas), (mas, ene), (tra, tra). Wiąże się to zapewne ze wspomnianym w punkcie 3 efektem kooperacji, jak również z większym nasyceniem nowoczesnymi technologiami (przepływy z przemysłu maszynowego). 10 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

195 1.6. Scenariusze Poprzednia obserwacja - zdecydowanie większej w technologii 2 relatywnej intensywności przepływów z sektorów decydujących o nowoczesności oraz jakości życia - znajduje potwierdzenie w przypadku sektorów o mniej niż poprzednie twardym, produkcyjnym charakterze, takich jak finanse, obsługa nieruchomości i firm (a tu mamy również i działalność badawczo -rozwojową) czy wreszcie sektory pozostałe. Warto zwrócić uwagę na wielokrotnie wyższe nasycenie różnych działalności przepływami z tych właśnie sektorów w technologii docelowej. Rysunek 1.4: Różnice w strukturach elementów popytu finalnego i importu (2 tech. bazowa vs 1 tech. bazowa w pkt. proc.) 25 Kons.pryw. Eksport Poz.pop.fin. Import pkt. proc rol wyd spo mas ppo ene bud han hor tra fin onr poz Źródło: Opracowanie własne. Największą różnicę notuje eksport przemysłu maszynowego (ponad 20 pkt. proc.), zwracają też uwagę mniejsze udziały niż w technologii 1 eksportu i konsumpcji w budownictwie czy transporcie. W sumie można stwierdzić, że różnice pomiędzy technologiami i strukturami bazowymi są wyraziste, a dystans, który dzieli obecną polską gospodarkę od niemieckiej sprzed 8 lat jest nadal bardzo znaczny. Wydaje się więc, że wybór tej właśnie technologii i struktury bazowej jako docelowego punktu odniesienia jest uzasadniony. 1.6 Scenariusze Eksperyment: pełna zbieżność - scenariusz PZ Duże różnice pomiędzy technologiami bazowymi czynią dość intrygującym całkiem hipotetyczne pytanie: co by dla polskiej gospodarki oznaczała pełna konwergencja do technologii i struktur gospodarki niemieckiej z 2000 roku w perspektywie roku 2025? Wyniki takiego eksperymentu przedstawiają kolejne wykresy. Jak przekonuje Rysunek 1.5 zmiany w strukturze zatrudnienia są wręcz radykalne. Udział rolnictwa spada do ok. 2%, zmniejsza się też udział przemysłów konsumpcyjnych. Znacząco natomiast rośnie udział zatrudnienia w przemyśle maszynowym, pozostałych sektorach i obsłudze nieruchomości i firm, również w budownictwie. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 11

196 1.6. Scenariusze Rysunek 1.5: Zmiany w strukturze zatrudnienia - scenariusz PZ AKT.EKSP LZ.EKSP 10 5 pkt. proc. 0-5 rol wyd spo mas ppo ene bud han hor tra fin onr poz Źródło: Opracowanie własne. Przeprowadzony eksperyment zdaje się wskazywać na nierealność pełnej konwergencji. Budując scenariusze praktyczne należy więc ograniczać i sektorowo dywersyfikować intensywności zastosowania drugiej technologii bazowej Założenia scenariuszy Pełna zbieżność do technologii bazowej 2 wydaje się mało realistyczna. Skonstruowano zatem dwa scenariusze o znaczeniu bardziej praktycznym. W obu scenariuszach przyjęto takie same zagregowane udziały elementów popytu finalnego w popycie finalnym ogółem oraz relację importu do popytu finalnego, bowiem wynikają one z rezultatów otrzymanych w DSGE (zob. Rysunek 1.6). Rysunek 1.6: Relacje do popytu finalnego ZATR EKSP 10 5 pkt. proc. 0-5 rol wyd spo mas ppo ene bud han hor tra fin onr poz Źródło: Opracowanie własne. Uwaga: wyniki uzyskane z DSGE dotyczące udziałów poszczególnych elementów w popycie finalnym zostały skorygowane o różnicę cen (tutaj obliczenia strukturalne wykonywane są w cenach 2000 roku). 12 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

197 1.6. Scenariusze Jedynie dla okresu (nie obejmowanego przez DSGE) założono lekki spadek udziału eksportu w popycie finalnym oraz relacji importu do popytu finalnego (odpowiada to dążeniu do struktury technologicznej 2). Założenia scenariuszy przedstawia Tablica 1.3, w załączniku znaleźć można wykresy szczegółowo pokazujące wartości liczbowe dla danych wejściowych. Tablica 1.3: Jakościowe założenia scenariuszy Intensywność zmian Relaksacje zmian techn. struktur Symbol Nazwa (wsp. kombinacji Wagi eksportu elementów wypukłej dla popytu 2 bazowej technologii) finalnego LZ Leniwa Nieduża, Preferencje Ograniczone zbieżność zróżnicowana dla przemysłów Rosnące w czasie sektorowo, przetwórczych od 0 do 10% rosnąca od 0, możliwych odchyleń najczęściej do ok , w górę i dół w niektórych sektorach do ok. 0.7 AKT Aktywna Wysoka, Preferencje Ograniczone zmiana zróżnicowana dla sektorów Rosnące w czasie sektorowo, konsumpcyjnych od 0 do 10% rosnąca od 0 oraz onr możliwych odchyleń w niektórych sektorach do 1 w górę i dół Źródło: Opracowanie własne Struktura zatrudnienia w scenariuszu LZ Tu przedstawimy krótko wyniki dotyczące struktury zatrudnienia. Pełny zestaw wyników zawiera załącznik (na płycie CD-ROM). Spadek udziału rolnictwa w zatrudnieniu (do poziomu ok. 11%) wydaje się być umiarkowany i całkiem realny do osiągnięcia. Znacząco rośnie udział zatrudnienia w sektorach pozostałych (poz), przemyśle maszynowym i obsłudze nieruchomości i firm, przy czym wariant maksymalizacji eksportu preferuje przemysł maszynowy i obsługę nieruchomości i firm, a wariant maksymalizacji zatrudnienia - sektory pozostałe (poz). Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 13

198 1.6. Scenariusze Rysunek 1.7: Zmiany struktury zatrudnienia - scenariusz LZ ZATR EKSP pkt. proc rol wyd spo mas ppo ene bud han hor tra fin onr poz Źródło: Opracowanie własne Struktura zatrudnienia w scenariuszu AKT Bardziej aktywny, gdy chodzi o zmiany technologiczne, scenariusz AKT przynosi też większe przesunięcia w strukturze zatrudnienia (zob. Rysunek 1.8). Rysunek 1.8: Zmiany struktury zatrudnienia w scenariuszu AKT ZATR EKSP rol wyd spo mas ppo ene bud han hor tra fin onr poz pkt. proc Źródło: Opracowanie własne. Spadek udziału rolnictwa w zatrudnieniu jest znaczący (z 17% do ok. 5%). Więcej niż przy leniwej zbieżności sektorów odnotowuje zmianę strukturalną i w niektórych przypadkach (budownictwo, transport) jej kierunek jest odwrotny (co można tłumaczyć absorpcją siły roboczej z rolnictwa). Aktywna zmiana charakteryzuje się też mniejszymi różnicami pomiędzy wariantami maksymalizacji eksportu i maksymalizacji zatrudnienia, silniejszym wzrostem udziału w zatrudnieniu sektora obsługi nieruchomości i firm oraz mniejszą skalą wzrostu 14 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

199 1.7. Porównanie scenariuszy i wnioski udziału sektorów pozostałych. Generalnie takie właśnie zmiany mieszczą się w filozofii aktywnej, pozytywnej zmiany strukturalno-technologicznej. Realność tego scenariusza zależy od możliwości dokonania głębokich przekształceń w rolnictwie. 1.7 Porównanie scenariuszy i wnioski i LZ. Rysunki przedstawiają porównanie struktur zatrudnienia w scenariuszach AKT Rysunek 1.9: Zmiany struktury zatrudnienia 2025/2005 w wariancie ZATR w scenariuszach AKT i LZ AKT.ZATR LZ.ZATR pkt. proc. 0 rol wyd spo mas ppo ene bud han hor tra fin onr poz Źródło: Opracowanie własne. W wariancie maksymalizacji zatrudnienia w stosunku do scenariusza LZ, aktywny scenariusz charakteryzuje się: dużo silniejszym spadkiem udziału rolnictwa w zatrudnieniu; wyższym wzrostem udziału przemysłu maszynowego i przemysłu pozostałego (ppo); zwiększeniem skali wzrostu udziałów transportu, pośrednictwa finansowego i obsługi nieruchomości i firm; wzrostem udziału budownictwa (i to znaczącym, gdy w scenariuszu LZ występował spadek tego udziału); znacznie mniejszym wzrostem udziału sektorów pozostałych. Podobne - co do kierunku zmian, a często i ich intensywności - tendencje występują w wariancie maksymalizacji eksportu. Rysunek 1.10 obrazuje różnice pomiędzy wariantami maksymalizacji zatrudnienia i maksymalizacji eksportu w każdym ze scenariuszy. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 15

200 1.7. Porównanie scenariuszy i wnioski Rysunek 1.10: Zmiany struktury zatrudnienia 2025/2005 w wariancie EKSP w scenariuszach AKT i LZ AKT.EKSP LZ.EKSP AKT LZ pkt. proc. rol wyd spo mas ppo ene bud han hor tra fin onr poz pkt. proc. 0 rol wyd spo mas ppo ene bud han hor tra fin onr poz Źródło: Opracowanie własne. W większości przypadków różnice te nie są duże. Wyjątkiem są przemysł maszynowy oraz sektor obsługi nieruchomości i firm (a także w scenariuszu LZ sektory pozostałe). Można powiedzieć, że maksymalizacja eksportu sprzyja wzrostowi udziałów zatrudnienia w przemyśle maszynowym i obsłudze nieruchomości i firm, a maksymalizacja zatrudnienia - wzrostowi udziałów w budownictwie i sektorach pozostałych (poz). Oba scenariusze (LZ i AKT) można zaliczyć do klasy scenariuszy realnych. Jednak scenariusz aktywny będzie zapewne wymagał dla swojej realizacji nieco wyższych temp wzrostu gospodarczego niż scenariusz LZ. Zatem scenariusz leniwej zbieżności można traktować jako swoistą dolną wartość skali zmian struktury zatrudnienia w gospodarce, rozwijającej się w umiarkowanym tempie i stopniowo konwergującej do wybranej technologii docelowej. 16 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

201 Rozdział 2 Budowa Unii Gospodarczej i Walutowej Jan Piotrowski 2.1 Kryteria konwergencji w UE Kryteria konwergencji gospodarczej i monetarnej państw członkowskich zostały określone w art. 121(1) 1 Traktatu ustanawiającego Wspólnoty Europejskie (Traktat). Komisja Europejska wspólnie z Europejskim Bankiem Centralnym zostały zobowiązane do składania Radzie okresowych raportów z oceny postępów integracji krajów członkowskich WE nie należących do unii monetarnej. Komisja Europejska i EBC badają zgodność narodowych legislacji z zasadami określonymi w art. 108 i 109 Traktatu oraz ze Statutem Europejskiego Systemu Banków Centralnych (European System of Central Banks) i Europejskiego Banku Centralnego (EBC). Przedmiotem oceny Komisji i EBC są postępy konwergencji gospodarek narodowych mierzone czterema kryteriami: stabilnością cen, sytuacją budżetu sektora publicznego, stabilnością narodowego kursu walutowego i poziomem względnym długookresowej stopy procentowej. Kryteria ogólne konwergencji ustalone w art. 121(1) Traktatu są zdefiniowane bardziej szczegółowo w Protokole nr 21 do Traktatu. Kryteria konwergencji nie odnoszą się do sytuacji na rynku pracy. Pomimo uznania wzrostu zatrudnienia i wskaźnika aktywności zawodowej w UE za jeden z priorytetowych celów w Strategii lizbońskiej stan rynku pracy nie jest przedmiotem analiz Komisji na potrzeby oceny przygotowania krajów UE do wprowadzenia wspólnej waluty Zgodność legislacji Ocena narodowej legislacji dotyczy w szczególności pozycji banku centralnego i sprowadza się do trzech aspektów. Po pierwsze analizowane są zadania banku centralnego z punktu widzenia zgodności z celami określonymi w art. 105(1) Traktatu i art. 2 Statutu EBC. Zgodnie z tam określonymi zasadami nadrzędnym celem banku centralnego jest utrzymanie stabilności cen. W drugiej kolejności i bez narażania stabilności cen bank centralny w swojej polityce może kierować się celami ogólnej polityki ekonomicznej Wspólnot Europejskich. Po drugie, oceniany jest stopień niezależności banku centralnego oraz członków jego organów decyzyjnych, w tym zasady powoływania i odwoływania członków organów decyzyjnych. Po trzecie, 1 Wcześniej artykuł ten miał numer 109j(1). Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 17

202 2.1. Kryteria konwergencji w UE oceniany jest stopień integracji banku centralnego z Europejskim Systemem Banków Centralnych i jego zdolność do przestrzegania zaleceń i instrukcji EBC po przyjęciu przez dane państwo wspólnej waluty europejskiej Kryteria konwergencji nominalnej Stabilność cen Stabilność cen została wymieniona na pierwszym miejscu wśród mierzalnych kryteriów konwergencji. Pierwszy akapit art. 121(1) Traktatu stanowi, że osiągnięcie wysokiego poziomu stabilności cen ma miejsce w przypadku kiedy wskaźnik inflacji danego kraju jest bliski poziomowi trzech krajów o najniższej inflacji. Artykuł 1 Protokołu nr 21 dodatkowo stanowi, że stabilność cenowa oznacza utrzymywanie się przeciętnego wskaźnika inflacji w okresie jednego roku poprzedzającego ocenę na poziomie nie wyższym od średniego wskaźnika inflacji trzech krajów o najniższym ich poziomie powiększonym o 1,5 punktu procentowego. Inflacja jest mierzona cenami konsumpcji w sposób zapewniający porównywalność i z uwzględnieniem różnic w metodologiach narodowych. Ponieważ uznano narodowe wskaźniki inflacji za niespełniające wymogu porównywalności, Rada przyjęła w październiku 2005 r. jednolitą metodologię badania inflacji. 2 Metodologia określa zharmonizowany wskaźnik cen konsumpcyjnych (Harmonised Indices of Consumer Prices, HICP), który jest stosowany do oceny spełnienia kryterium stabilności cen. W okresie do grudnia 2005 r. wskaźniki HICP odnoszone były do wartości bazowej z 1996 (=100). Od tej daty dokonano zmiany okresu bazowego i przyjęto za podstawę porównań poziom cen z roku 2005 (=100). Ocena stabilności cen nie ogranicza się jedynie do sprawdzenia czy średni wskaźnik inflacji dla danego kraju nie przekroczył wartości referencyjnej ale również musi uwzględniać perspektywy średniookresowe zmian poziomu cen, w tym podstawowe czynniki wpływające na poziom cen. Przedmiotem analizy jest kształtowanie się kosztów oraz inne czynniki wpływające w sposób strukturalny na ceny. W szczególności analizowane są jednostkowe koszty pracy, zmiany wydajności pracy i wzrost wynagrodzeń w porównaniu ze z dynamiką wydajności oraz wpływ cen importowych na inflację krajową. Do czynników mających wpływ na poziom inflacji zaliczono wzrost poziomu kredytów oraz wahania cyklu gospodarczego. Zharmonizowany wskaźnik inflacji jest liczony jako średnia arytmetyczna nieważona z ostatnich 12 wskaźników miesięcznych względem odpowiednich wskaźników miesięcznych roku poprzedzającego z zaokrągleniem do jednej dziesiątej po przecinku. Wskaźnik taki, w przeciwieństwie do wskaźników rocznych, pozwala uwzględnić krótkookresowe zmiany dynamiki inflacji w poszczególnych miesiącach ostatniego roku. Dla określenia wartości referencyjnej inflacji przyjmuje się wskaźnik cen konsumpcji trzech krajów członkowskich UE o najniższej inflacji spośród wszystkich krajów członkowskich, a nie tylko krajów unii monetarnej, które już przyjęły wspólną walutę. Natomiast nie przyjmuje się do wyliczenia wartości referencyjnej wskaźników cen krajów o ujemnej dynamice cen. Dlatego przygotowując raport o konwergencji w 2004 r. Komisja wyłączyła z bazy te kraje, w których 2 Council Regulation (EC) nr 2494/95 z 23 października 1995 r. w sprawie harmonizacji wskaźników cen konsumpcyjnych (OJ L 257, 27/10/1995, s. 1-4) 18 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

203 2.1. Kryteria konwergencji w UE miała miejsce tendencja deflacyjna, uznając je za niespełniające kryterium najlepszych wyników z punktu widzenia stabilności cen. 3 Sytuacja budżetu sektora publicznego Kryterium konwergencji budżetowej zostało ogólnie określone w drugim akapicie art. 121(1) Traktatu jako osiągnięcie stanu budżetu, który nie jest nadmiernie deficytowy w rozumieniu art. 104(6) Traktatu. Rozwinięcie tej definicji znajduje się w art. 2 Protokołu 21, który stanowi, że spełnienie kryterium konwergencji budżetowej ma miejsce w sytuacji kiedy kraj członkowski nie jest objęty decyzją Rady na podstawie art. 104(6) dotyczącą nadmiernego zadłużenia. Stan nadmiernego deficytu jest określony dwoma kryteriami - wielkością deficytu rocznego i wielkością zadłużenia rządowego: relacji planowanego lub rzeczywistego deficytu budżetu rządowego do produktu krajowego brutto (PKB) - wielkość progowa określona w Protokole wynosi 3%, relacji długu rządowego do produktu krajowego brutto - wielkość graniczna wynosi 60%. W przypadku kiedy deficyt budżetowy przekracza próg 3% PKB bierze się pod uwagę kierunek i tempo zmian deficytu. W takiej sytuacji Komisja może uznać, że kryterium konwergencji jest spełnione jeśli poziom długu przekraczający 3% został w okresie objętym analizą zasadniczo i w sposób ciągły obniżony oraz zbliżył się do poziomu referencyjnego (3%). Alternatywnie można sytuację deficytu budżetowego uznać za zgodną z wymogiem konwergencji jeśli nadmierna nierównowaga ma charakter wyjątkowy i tymczasowy a relacja pozostaje na poziomie zbliżonym do wartości referencyjnej. Podobnie, dług rządowy przekraczający 60% PKB może zostać uznany za zgodny z wymogiem konwergencji w przypadku kiedy jego wielkość jest skutecznie obniżana i zbliża się do wartości progowej w satysfakcjonującym tempie. Komisja Europejska prowadzi stały nadzór nad sytuacją budżetów krajów członkowskich. W tym celu kraje członkowskie są zobowiązane do składania dwa razy rocznie informacji na temat poziomu deficytu sektora publicznego, zadłużenia, wielkości nominalnej PKB i innych uzupełniających danych. Notyfikacje te mają być składane przed 1 kwietnia i 1 października każdego roku. Złożone informacje są każdorazowo badane przez europejski urząd statystyczny Eurostat, który ocenia ich zgodność z zasadami Europejskiego Systemu Narodowej i Regionalnej Rachunkowości (ESA). 4 Na podstawie składanych dwa razy do roku notyfikacji Komisja dokonuje oceny stanu budżetu krajów członkowskich i przedstawia raport ze swoich prac. W przypadku niespełnienia jednego lub obydwu kryteriów konwergencji budżetowej Komitet Ekonomiczno-Finansowy przedstawią swoją opinię na temat sytuacji kraju członkowskiego. Jeżeli Komitet uzna, że stan budżetu danego kraju jest lub może być zagrożony, Komisja zgodnie z postanowieniem art. 104(5) Traktatu przedstawia swoją opinię Radzie. Rada, wykorzystując rekomendację Komisji, podejmuje decyzję o ewentualnym uznaniu sytuacji budżetowej za nadmiernie deficytową. 3 European economy, Convergence report, grudzień 2006 r., s European System of National and Regional Accounts, przyjęty Regulacją Rady nr 2223/96 (OJ L 310 z 30 listopada 1996 r., s.1), ze zmianami wprowadzonymi Regulacją EC nr 1267/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady (OJ L 180 z 18 lipca 2003 r., s. 1). Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 19

204 2.1. Kryteria konwergencji w UE Decyzje te są podejmowane w ciągu czterech miesięcy od daty złożenia notyfikacji przez poszczególne kraje. Rada jest zobowiązana do wydania zaleceń krajowi członkowskiemu zmierzających do przywrócenia satysfakcjonującego stanu budżetu w ciągu określonego czasu. Rada zobowiązuje kraj członkowski do podjęcia najpóźniej w ciągu pół roku określonych działań zaradczych i do zmniejszenia deficytu przynajmniej o 0,5 punktu procentowego rocznie. W przypadku wystąpienia nieoczekiwanych zdarzeń wpływających negatywnie na sytuację budżetu, Rada może podjąć decyzję o modyfikacji wcześniejszej rekomendacji i wydłużeniu okresu dla osiągnięcia poprawy budżetowej o jeden rok. Jeżeli kraj objęty rekomendacją nie podejmie w ciągu pół roku zaleconych działań, Rada, zgodnie z treścią art. 104(8), może rozpocząć procedurę prowadzącą do nałożenia sankcji. Te działania Rady nie dotyczą krajów członkowskich, które nie wprowadziły wspólnej waluty. W przypadku kiedy działania naprawcze prowadzą do spełnienia warunku konwergencji budżetowej Rada, zgodnie z art. 104(12) uchyla decyzję o stosowaniu procedury naprawczej względem danego kraju. Szczególny wpływ na stan budżetu mają systemy funduszy emerytalnych. Zarówno dochody jak i wydatki funduszów emerytalnych mogą być ujmowane w ramach budżetów rządowych lub mogą być wydzielane z budżetu rządowego. Zasady klasyfikacji funduszów emerytalnych zostały określone w ESA. Łącznie z budżetem są ujmowane te systemy funduszów emerytalnych, które są finansowane i kontrolowane przez rząd. W marcu 2004 r. Eurostat podjął decyzję, że fundusze emerytalne zarządzane przez firmy pozarządowe nie mogą być wykazywane w ramach budżetów rządowych. 5 Ponieważ w większości krajów reformy emerytalne zostały dokonane w ostatnich latach i fundusze dopiero gromadzą środki, to wyłączenie tej kategorii funduszów emerytalnych ze struktur rządowych powoduje w krótkim okresie pogorszenie sytuacji budżetowej. W dłuższym okresie wydzielenie tych funduszów może jednak oznaczać dodatni wpływ na sytuację budżetu rządowego. Eurostat dopuścił możliwość skorzystania z okresów przejściowych na dostosowanie się do tej decyzji. Wydzielenie funduszów emerytalnych z budżetu po upływie okresu przejściowego będzie oznaczać konieczność dokonania retrospektywnej korekty danych budżetowych. Pięć krajów członkowskich skorzystało z możliwości opóźnionego wydzielenia funduszów emerytalnych z budżetów rządowych, w tym Polska. Polska jest krajem, w którym wydzielenie funduszów emerytalnych ma największy negatywny wpływ na sytuację budżetu rządowego. W latach 2006 i 2007 wydzielenie funduszów emerytalnych objętych tzw. II filarem z budżetu oznaczało powiększenie deficytu o 2 punkty procentowe. Stabilność kursu walutowego Traktat Europejski [trzeci akapit art. 121(1)] stanowi, że stabilność kursu walutowego ma miejsce, kiedy kurs waluty narodowej podlega normalnym wahaniom w ramach mechanizmu kursowego określonego przez Europejski System Monetarny przez okres co najmniej dwóch lat i bez dokonywania dewaluacji waluty krajowej względem jakiejkolwiek innej waluty krajów członkowskich. Artykuł 3 Protokołu nr 21 precyzuje, że waluta krajowa w okresie co najmniej 5 Classification of funded pension schemes and impact on government finance, rozdział w Eurostat s Manual on Government Deficit and Debt; Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

205 2.1. Kryteria konwergencji w UE dwóch lat nie może podlegać poważnym presjom, w tym w szczególności nie może być dewaluowana względem kursu centralnego dowolnej innej waluty krajów członkowskich. Europejski System Monetarny (ERM), funkcjonujący w latach , dopuszczał możliwość wahań wzajemnych kursów walut narodowych w wąskim przedziale +/- 2,25% względem kursu waluty ze środka przedziału, a nie kursu waluty najmocniejszej (tzw. podejście kursu mediany). Rolę kotwicy walutowej w systemie ERM w rzeczywistości pełniła marka niemiecka. Przyjęcie kursu ze środka przedziału jako punktu odniesienia oznaczało w praktyce możliwość deprecjacji lub aprecjacji w granicach 4,5% dla każdej waluty narodowej. Kryzys walutowy z lat wymusił istotne zmiany w zasadach funkcjonowania ERM. Niemożność utrzymania kursów walut w dotychczasowym przedziale zmienności doprowadziła do rozszerzenia od sierpnia 1993 r. dopuszczalnego pasma wahań do +/-15%. Wraz z wprowadzeniem od stycznia 1999 r. euro jako wspólnej europejskiej waluty mechanizm ERM został zastąpiony mechanizmem ERM II (Exchange Rate Mechanizm II ), w którym kursy poszczególnych walut narodowych zostały określone względem euro, a pasmo dopuszczalnych wahań +/- 15% dotyczyło kursu walut narodowych względem wspólnej waluty. 6 Jednakże przy ocenie kryterium stabilności walut narodowych na potrzeby dopuszczenia do przyjęcia wspólnej waluty powstały wątpliwości czy dopuszczalnym przedziałem wahań kursowych ma być pasmo +/- 15% czy też węższe, pierwotne pasmo 2,25%. Wątpliwość wynikała z faktu, że za normalny zakres wahań kursowych określony w Traktacie ustanawiającym WE przyjęto przedział +/-2,25%. Co więcej, rozszerzając pasmo dopuszczalnych wahań do +/- 15% zakładano, że będzie to rozwiązanie przejściowe mające zapobiegać operacjom spekulacyjnym względem walut funkcjonujących w systemie ERM. Jednakże dokonując analizy stabilności kursowej w 1998 r. Komisja uznała, że przedział +/- 2,25% jest zbyt wąski i może utrudniać spełnienie kryterium stabilności walutowej. Przekroczenie pasma wahań +/- 2,25% nie oznaczało jeszcze automatycznie uznania, że ma miejsce sytuacja napięcia kursowego w rozumieniu trzeciego akapitu art. 121(1) Traktatu. Przy ocenie sytuacji brano pod uwagę takie czynniki jak czas i skalę przekroczenia pasma dopuszczalnych wahań, przyczyny powodujące nadmierne wahania kursu i skalę działań zapobiegawczych, w szczególności interwencje walutowe oraz zmiany poziomu krótkookresowej stopy procentowej. W sposób odmienny traktowano również kierunek odchyleń od kursu centralnego. Ponieważ w Traktacie jest mowa o dewaluacji jako operacji dyskwalifikującej walutę poza kryterium stabilności, to odchylenia kursu w górę od punktu centralnego, tj. faktyczną aprecjację waluty nie uznawano za przypadek niespełnienia kryterium stabilności walutowej. Takie podejście umożliwiło uznanie stabilności kursowej funta irlandzkiego, który przez większość dwuletniego czasu oceny pozostawał po mocniejszej stronie dopuszczalnego przedziału wahań. Długookresowe stopy procentowe Kryterium konwergencji dotyczące stóp procentowych, określone szczegółowo w art. 4 6 The Council Resolution on the establishment of the ERM II, dokument 97/C 236/03 z 16 czerwca 1997 r., Official Journal C 236 z r. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 21

206 2.1. Kryteria konwergencji w UE Protokołu 21, stanowi że długookresowe stopy procentowe w okresie jednego roku poprzedzającego badanie przez Komisję spełnienia warunków konwergencji nominalnej nie mogą przekraczać więcej niż o 2 punkty procentowe wielkości średniej stóp w trzech krajach o najniższym poziomie inflacji (tj. krajach przyjętych do wyznaczenia wielkości referencyjnej dla kryterium stabilności cen). Przyjęcie jako podstawy do określenia wartości referencyjnej stopy procentowej z krajów o najniższej inflacji nie oznacza iż są to trzy stopy najniższe. W niektórych przypadkach kraje o najniższym wskaźniku inflacji miały jednocześnie stopy znacznie wyższe od poziomu najniższego (przykład Polski, która była przyjęta do określania wartości referencyjnej wskaźnika cen i stopy procentowej od kwietnia 2006 r. do kwietnia 2007 r.). Stopy procentowe powinny być przyjęte na podstawie oprocentowania długookresowych obligacji rządowych lub innych porównywalnych papierów wartościowych z uwzględnieniem warunków rynkowych w poszczególnych krajach. Najczęściej do porównań przyjmuje się oprocentowanie 10-letnich obligacji rządowych a wskaźniki badany określa się jako średnia wartość arytmetyczna z ostatnich 12 miesięcy. Na potrzeby badania spełnienia warunków konwergencji w 2006 r. Komisja przyjęła średnie poziomy stóp procentowych w Polsce (5,2%), Finlandii (3,7%) i Szwecji (3,7%), tj. krajów o najniższym poziomie inflacji. Wartość referencyjna stopy procentowej wyniosła 6,2%. Zasady wyboru papierów wartościowych zostały szczegółowo opracowane przez Europejski Bank Centralny. W celu określenia rodzaju papierów wartościowych, których oprocentowanie jest przyjmowane do analizy spełnienia warunku stabilności stóp procentowych przyjmowane są następujące kryteria: (a) papiery emitowane przez rząd, (b) okres zapadalności bliski 10 lat, (c) odpowiedni poziom płynności (dopuszcza się możliwość wyboru jednego rodzaju papierów lub wartości średniej koszyka kilku różnych papierów spełniających kryteria, (d) papiery o stałym kuponie odsetkowym, (e) poziom oprocentowania przyjmowany jest bez pomniejszania o należny podatek dochodowy od kapitałów. Czynniki dodatkowe konwergencji Art. 121 Traktatu Europejskiego wymaga również uwzględnienia innych czynników określających stopień konwergencji i integracji ekonomicznej. Bierze się tu pod uwagę stopień integracji rynku finansowego i rynku towarowego oraz sytuację bilansu płatniczego. Artykuł 121 zaleca także badanie jednostkowych kosztów pracy i innych wskaźników cenowych, których badanie jest dokonywane w ramach oceny stabilności cen. Integracja rynków towarowych jest oceniana na podstawie danych handlowych, o bezpośrednich inwestycjach zagranicznych oraz informacji o funkcjonowaniu rynku wewnętrznego. Ocena sytuacji bilansu płatniczego jest dokonywana w podziale na podstawowe jego składniki a saldo poszczególnych rachunków jest wyrażane w procentach PKB. Czynniki dodatkowe nie są obowiązkowym warunkiem dla oceny konwergencji nominalnej, ani nie określono dla nich żadnych wartości progowych, ale są uzupełniającym elementem analizy stopnia dostosowania krajów członkowskich o warunków unii gospodarczej i monetarnej. Analiza dodatkowych czynników integracji i konwergencji jest zawarta w okresowych raportach Komisji Europejskiej i Europejskiego Banku Centralnego. 22 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

207 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej 2.2 Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa (UGW) ze wspólną walutą dla krajów członkowskich została ustanowiona 1 stycznia 1999 r. Do UGW z tą datą przystąpiło 11 krajów spośród 15 ówczesnych państw członkowskich UE, a mianowicie: Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia i Włochy. Państwa te, po uznaniu przez Komisję i Radę, że w ich przypadku zostały spełnione kryteria konwergencji, przyjęły wspólną walutę euro. W okresie pierwszych trzech lat euro było tylko walutą wirtualną występującą jedynie w rozliczeniach bankowych. W obiegu w tym czasie pozostawały waluty narodowe każdego kraju. Od 1 stycznia 2001 r. do strefy euro przystąpiła Grecja. Wspólna waluta w formie banknotów i monet została wprowadzona do obiegu dopiero po trzyletnim okresie przygotowawczym (w przypadku Grecji po jednorocznym okresie przejściowym). Po wprowadzeniu do obiegu euro rolę środków płatniczych przestały pełnić waluty narodowe, które można było wymieniać w bankach na nową walutę. Kraje te zrzekły się kompetencji narodowych do prowadzenia polityki monetarnej i przekazały te uprawnienia Europejskiemu Bankowi Centralnemu. Słowenia została pierwszym spośród 10 nowych krajów członkowskich (z maja 2004 r.), która spełniła kryteria konwergencji i przystąpiła do strefy euro od 1 stycznia 2007 r. Litwa, która zamierzała w tym samym czasie wprowadzić wspólną walutę europejską, w ocenie Komisji nie spełniła kryterium stabilności cen i nie mogła wejść do strefy euro. Od 1 stycznia 2008 r. do strefy euro przystąpiły Cypr i Malta, dwa najmniejsze, wyspiarskie państwa UE. Od tego roku strefa euro obejmuje 15 państw UE o łącznej liczbie ludności 318 milionów spośród wszystkich 493 milionów żyjących w 27 krajach członkowskich UE. Z 12 krajów pozostających poza strefą euro, 10 krajów nie spełniło kryteriów konwergencji i 9 z nich ma status krajów objętych derogacją na mocy art. 4 Traktatu Akcesyjnego. Dania i Wielka Brytania na mocy klauzuli opt-out zawartej w protokołach do Traktatu z Maastricht, pomimo spełnienia kryteriów ilościowych dla przyjęcia euro, pozostają poza strefą euro, zachowując prawo do wprowadzenia euro w miejsce swojej waluty narodowej w terminie późniejszym. Wszystkie kraje nowo członkowskie z chwilą akcesji do UE zobowiązały się do przyjęcia euro po spełnieniu kryteriów konwergencji. Są one w różnych fazach przygotowań do wejścia do strefy euro. Część z nich przystąpiła do mechanizmu ERM II jako do fazy przygotowującej do przyjęcia euro. Estonia i Litwa weszły do ERM II już 28 czerwca 2004 r., Łotwa od 2 maja 2005 r. a Słowacja od 28 listopada 2005 r. Uczestnikiem ERM II jest także Dania od 1 stycznia 1999 r. Rząd Danii ogłosił w dniu 22 listopada 2007 r. gotowość do zwołania referendum narodowego w sprawie przyjęcia euro. Słowacja złożyła deklarację gotowości wprowadzenia euro od 1 stycznia 2009 r. Decyzja w tej sprawie należy do kompetencji Rady na podstawie raportu Komisji o konwergencji z maja 2008 r. 7 Rumunia zadeklarowała gotowość przyjęcia euro w 2014 roku. Pozostałe kraje nie ogłosiły konkretnej daty zamiaru przyjęcia euro. W opinii Komisji powinno to nastąpić w latach Dokument Komisji COM(2008)248 z 7 maja 2008 r. 8 Background information on the euro and euro area, Memo/07/596 z 21 grudnia 2007 r. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 23

208 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej Przyjęcie wspólnej waluty przez 11 krajów UE Pierwsza ocena dostosowania gospodarek krajów UE do zasad Unii Walutowej została dokonana przez Komisję Europejską już w listopadzie 1996 r. Ocena została przedstawiona w raporcie sporządzonym zgodnie z art. 109j(1) Traktatu. 9 Na podstawie tego dokumentu Rada obradując na szczeblu szefów państw i rządów w Dublinie, w grudniu 1996 r., podjęła formalną decyzję iż większość krajów objętych analizą nie spełniła warunków niezbędnych do przyjęcia wspólnej waluty. 10 W efekcie tej decyzji odroczono datę rozpoczęcia III etapu Unii Gospodarczej i Walutowej i przyjęcia wspólnej waluty do 1 stycznia 1999 r. Kolejny raport dotyczący konwergencji krajów członkowskich UE do warunków III etapu Unii Walutowej Komisja przedstawiła w 1998 r., a analizą objęto okres kończący się w styczniu 1998 r. 11 Wartość referencyjna dla ostatniego miesiąca okresu analizy dla oceny stabilności cen, na podstawie zharmonizowanego wskaźnika inflacji dla Francji, Irlandii i Austrii, trzech krajów o najniższym wzroście cen konsumpcyjnych, została określona na poziomie 2,7%. Spośród wszystkich 15 krajów członkowskich UE tylko Grecja nie spełniła kryterium stabilności cen mając wskaźnik inflacji prawie dwukrotnie wyższy od wartości referencyjnej. W pozostałych 14 krajach członkowskich UE inflacja nie przekroczyła poziomu 2,0%. Bardziej złożona była sytuacja sektora finansów publicznych w ocenianych krajach. Kryterium deficytu budżetowego zostało co prawda spełnione przez 14 krajów mając poziom deficytu poniżej lub równy wartości dopuszczalnej 3% (Francja). Jedynie Grecja przekroczyła dopuszczalny poziom deficytu o jeden punkt procentowy. Natomiast kryterium maksymalnego 60% długu sektora publicznego zostało spełnione tylko przez 4 kraje członkowskie (Finlandię, Francję, Luksemburg i Wielką Brytanię). W kilku innych krajach poziom długu publicznego przekraczał dopuszczalny próg o mniej niż 15% wartości referencyjnej (Niemcy, Portugalia, Dania, Austria, Irlandia, Hiszpania). Jednak kilka krajów członkowskich UE miało poziom zadłużenia sektora publicznego znacznie powyżej wartości progowej 60%, a mianowicie Belgia i Włochy (po 122%) oraz Grecja (109%). Aby uniknąć kolejnego odroczenia terminu przyjęcia wspólnej waluty, Komisja przyjęła mocno elastyczną postawę i skorzystała z dodatkowego kryterium oceny tendencji wielkości zadłużenia sektora publicznego w sytuacji, kiedy przekroczona była wartość progowa. Komisja uznała, że prawie wszystkie kraje o deficycie powyżej wartości referencyjnej wykazały tendencję do zmniejszenia poziomu zadłużenia w latach poprzedzających okres ostatnich 12 miesięcy. Ocena ta była mocno elastyczna, biorąc pod uwagę, że Austria i Hiszpania obniżyły deficyt tylko w 1997 r., natomiast w latach 1996 i 1998 zwiększyły wyraźnie poziom długu. Francja, która co prawda w 1997 r. miała dług publiczny na poziomie 58% PKB, w trzech latach poprzedzających okres analizy zwiększała wielkość zadłużenia odpowiednio o 4%, 3% i 2% PKB. Gdyba tendencja ta utrzymała się, zadłużenie publiczne Francji już w 1998 przekroczyłoby wartość referencyjną. Z kolei w przypadku Niemiec, gdzie poziom zadłużenia publicznego tylko nieznacznie przekroczył wartość dopuszczalną (wyniósł 9 Report on the convergence in the European Union in 1996, dokument Komisji Europejskiej COM(96) 560; treść art. 109j(1) Traktatu została zastąpiona później trzecim akapitem art. 121(1). 10 Council decision of 13 December 1996, (96/736/EC), OJ L 335, z 24 grudnia 1996 r., s European Economy, Convergence Report 1998, European Commission, Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

209 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej 61,3% w 1997 r.), a w trzech latach wcześniejszych zadłużenie zwiększyło się odpowiednio o 8%, 2% i 1% PKB, Komisja uznała, że koszty zjednoczenia Niemiec usprawiedliwiają odstępstwo od wartości progowej. W efekcie Komisja wystąpiła do Rady z rekomendacją zakończenia procedury nadmiernego deficytu publicznego w stosunku do 11 krajów członkowskich, które przekraczały bądź próg 3% deficytu, bądź 60% zadłużenia publicznego. Jedynie Grecja nie została objęta wnioskiem o zakończenie procedury nadmiernego deficytu, pomimo że w 1997 roku wielkość zadłużenia sektora publicznego zmniejszono o 3 punkty procentowe. W przypadku Grecji nie było to jednak potrzebne, gdyż kraj ten nie spełniał jeszcze trzech innych ilościowych kryteriów konwergencji nominalnej (inflacji, stopy procentowej i kursu walutowego). Jednak i w przypadku Grecji Komisja otworzyła furtkę na przyszłość oceniając, że co prawda kraj ten przekroczył dopuszczalny deficyt sektora publicznego w 1997 r., ale w 1998 r. oczekiwano deficytu poniżej 3% wartości referencyjnej. Warunek uczestnictwa w mechanizmie kursu walutowego z pasmem dopuszczalnych wahań +/- 2,25% przez okres minimum dwóch lat (od marca 1996 r. do lutego 1998 r.) spełniało tylko 10 walut narodowych (szyling austriacki, frank belgijski, korona duńska, frank francuski, peseta hiszpańska, gulden holenderski, funt irlandzki, frank luksemburski, marka niemiecka, peseta portugalska). Marka fińska weszła do mechanizmu kursowego w październiku 1996 r., a lir włoski od listopada 1996 r. Wszystkie waluty z wyjątkiem funta irlandzkiego wykazywały przez cały okres stabilność kursową. Jedynie kurs funta irlandzkiego wyraźnie odchylał się od wartości średniej przez znaczną część okresu i utrzymywał się w górnej części pasma wahań. W marcu 1998 r. (a więc już po zakończeniu formalnego okresu obserwacji stabilności kursów walut) funt irlandzki został zrewaluowany o 3% w stosunku do innych walut europejskich. Pomimo tej operacji zmiany kursu, Komisja uznała, że 12 walut narodowych spełniło kryterium stabilności kursowej, w tym funt irlandzki (!). Funt brytyjski, korona szwedzka i drachma grecka pozostawały poza mechanizmem europejskich kursów walutowych w okresie objętym obserwacją Komisji. Ta ostatnia waluta weszła do systemu walutowego dopiero w marcu 1998 r. Kryterium długookresowej stopy procentowej, dla której w styczniu 1998 r. wartość referencyjna wyniosła 7,8%, zostało spełnione przez 14 krajów członkowskich. Grecja, pomimo obniżania poziomu stóp procentowych w latach poprzedzających okres obserwacji objęty raportem Komisji, przekroczyła wartość progową o dwa punkty procentowe. Zgodnie z rekomendacją Komisji z oceny stanu konwergencji, 11 krajów UE przystąpiło do Unii Walutowej opartej na wspólnej walucie od 1 stycznia 1999 r. Dania i Wielka Brytania skorzystały z klauzuli opt-out i notyfikowały brak intencji wprowadzenia wspólnej waluty od 1999 r. Szwecja w ocenie Komisji spełniła kryteria konwergencji dotyczące stabilności cen, sytuacji sektora finansów publicznych (pomimo zadłużenia sektora publicznego wynoszącego 77% PKB) i długookresowej stopy procentowej, ale ze względu na niewłączenie się do mechanizmu ERM nie spełniła kryterium stabilności kursu walutowego oraz nie dostosowała swojej legislacji narodowej do pełnej zgodności z treścią art. 107 i 108 Traktatu. Grecja na początku 1998 r. nie spełniała żadnego z kryteriów ilościowych konwergencji i nie mogła przystąpić do Unii Walutowej w pierwszym okresie. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 25

210 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej Tablica 2.1: Ilościowe kryteria konwergencji w krajach UE w 1998 r. Wskaźnik inflacji Saldo budżetu Dług rządowy Długookresowa (HICP) w % PKB w % PKB stopa procentowa 01/ /1998 Wartość 2,7-3,0 60,0 7,8 referencyjna Austria 1,1-2,5 66,1 5,6 Belgia 1,4-2,1 122,2 5,7 Dania 1,9 + 0,7 65,1 6,2 Finlandia 1,3-0,9 55,8 5,9 Francja 1,2-3,0 58,0 5,5 Grecja 5,2-4,0 108,7 9,8 Hiszpania 1,8-2,6 68,8 6,3 Holandia 1,8-1,4 72,1 5,5 Irlandia 1,2 + 0,9 66,3 6,2 Luksemburg 1,4 + 1,7 6,7 5,6 Niemcy 1,4-2,7 61,3 5,6 Portugalia 1,8-2,5 62,0 6,2 Szwecja 1,9-0,8 76,6 6,5 Wielka Brytania 1,8-1,9 53,4 7,0 Włochy 1,8-2,7 121,6 6,7 UE ,6-2,4 72,1 6,1 Źródło: European Economy, Directorate-General for Economic and Financial Affairs, Commission s recommendation concerning the third stage of economic and monetary union, Convergence Report 1998, Komisja Europejska, 1998, s Przyjęcie Grecji do strefy euro Grecja, która w 1998 r. nie spełniła żadnego z kryteriów mierzalnych konwergencji (jedynie regulacje dotyczące niezależności banku centralnego Grecji zostały uznane za zgodne z wymogami Traktatu i statutu ESCB), 9 marca 2000 r. zwróciła się do Komisji Europejskiej z formalnym wnioskiem o ponowną ocenę warunków konwergencji. Raport Komisji z 2000 r. analizą objął zarówno Grecję jak i Szwecję, która dwa lata wcześniej nie spełniła kryterium stabilności kursowej (nie przystąpiła do mechanizmu ERM) i nie dostosowała swojej legislacji dotyczącej banku centralnego do pełnej zgodności z wymogami europejskimi. 12 Dania i Wielka Brytania nie są obejmowane kolejnymi raportami o konwergencji do czasu, kiedy zgłoszą formalny wniosek o włączenie do strefy euro. Grecja na potrzeby raportu o konwergencji w 2000 r. przedstawiła statystyki narodowe pokazujące znaczną poprawę sytuacji w stosunku do stanu z 1998 r. Za okres 12 miesięcy 12 Commission of the European Communities, Convergence Report 2000, document COM(2000) Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

211 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej do marca 2000 r. objętych analizą średni wskaźnik inflacji wyniósł 2,0%, przy wartości referencyjnej 2,4%. Wskaźnik inflacji w Grecji, jeszcze w 1996 r. ponad trzykrotnie, a w latach ponad dwukrotnie przekraczający wartość referencyjną, został obniżony do poziomu równego lub poniżej wartości referencyjnej od grudnia 1999 r. Dla ograniczenia presji inflacyjnej władze Grecji w ostatnim kwartale 1998 r. i w 1999 r. dokonały redukcji stóp podatków pośrednich, które obniżyły poziom inflacji o 0,7 punktu procentowego w 1998 r. i o 0,95 punktu procentowego w 1999 r. Komisja uznała, że poprawa stabilności cen jest oparta na trwałych podstawach, jednakże istnieje pewne ryzyko wynikające z obniżenia krótkookresowych stóp procentowych i wahań kursu walutowego drachmy. Dla zapobieżenia nasileniu się zjawisk inflacyjnych Komisja zaleciła utrzymanie restrykcyjnej polityki budżetowej i konsekwentne ograniczanie wzrostu płac. W efekcie, pomimo prognozy podwyższenia wskaźnika wzrostu cen w kolejnym roku, Komisja uznała, że Grecja spełniła kryterium stabilności cen. Grecja była objęta procedurą nadmiernego deficytu budżetowego od 26 września 1994 r. Deficyt budżetowy Grecji jeszcze w 1995 r. wynoszący 10,2% PKB został w kolejnych latach obniżony do 1,6% w 1999 r. Poziom zadłużenia sektora publicznego z 111,3% PKB w 1996 r. obniżono do 104,4% w 1999 r. i oczekiwano zejścia poniżej 100% w 2001 r. (zgodnie z przedstawionym przez Grecję programem konwergencji budżetowej). Fakt wysokiego ciągle poziomu zadłużenia sektora publicznego, przy powolnym tempie obniżania jego skali w kolejnych latach, wystarczyły Komisji do uznania, że Grecja spełniła kryterium stabilności budżetowej. Tablica 2.2: Wskaźniki wzrostu cen i wynagrodzeń Grecji i UE (średnie roczne w %) Średni zharmonizowany wskaźnik inflacji (HICP) Wartość referencyjna 2,5 2,7 2,2 2,1 2,4 Grecja 7,9 5,4 4,5 2,1 2,0 UE-11 (strefa euro) 2,2 1,6 1,1 1,1 1,4 UE-15 2,5 1,7 1,3 1,2 1,4 Wskaźnik wzrostu cen konsumpcji (roczny) Grecja 8,9 8,2 5,5 4,7 2,5 2,5 UE-11 (strefa euro) 2,9 2,5 1,9 1,3 1,4 1,8 UE-15 2,9 2,6 2,0 1,6 1,6 1,9 Wskaźnik wzrostu wynagrodzeń na pracownika Grecja 12,9 8,8 12,4 5,8 4,8 4,7 UE-11 (strefa euro) 3,4 3,1 2,4 1,5 2,2 2,5 UE-15 3,4 3,3 2,9 2,3 2,7 3,0 Wskaźnik wzrostu cen importowych Grecja 6,8 5,0 2,2 5,0 0,6 6,1 UE-11 (strefa euro) 3,0 0,6 2,6-1,2 0,0 3,5 UE-15 3,5 0,4 1,1-1,9-0,3 2,8 Źródło: Commission of the European Communities, Convergence Report 2000, s. 16 i 18. Waluta narodowa Grecji uczestniczyła w systemie kursowym od 16 marca 1998 r., przez Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 27

212 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej Tablica 2.3: Stan finansów publicznych Grecji i UE (w % PKB) Budżet sektora publicznego w % PKB Wartość referencyjna 3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 Grecja -10,2-7,8-4,6-3,1-1,6-1,3 UE-11 (strefa euro) -4,9-4,2-2,6-2,0-1,2-0,9 UE-15-5,1-4,2-2,4-1,5-0,6-0,4 Zadłużenie sektora publicznego w % PKB Wartość referencyjna Grecja 108,7 111,3 108,5 105,4 104,4 103,7 UE-11 (strefa euro) 71,4 74,7 74,5 73,0 72,2 70,3 UE-15 69,5 72,1 71,0 69,0 67,6 65,1 Źródło: Commission of the European Communities, Convergence Report 2000, s. 21. okres 9,5 miesiąca w mechanizmie ERM i od stycznia 1999 r. w systemie kursowym ERM II. W okresie dwóch lat obserwacji zachowań kursowych drachma grecka pozostawała przez większość czasu poza przedziałem +/- 2,25% wahań, początkowo względem kursu mediany w ERM a następnie względem kursu euro w systemie ERM II. Jednakże przez większość czasu kurs drachmy pozostawał po mocniejszej stronie kursu centralnego, co odzwierciedlało wyższy od średniej europejskiej poziom stóp procentowych w Grecji. W dniu 14 stycznia 2000 r., przy kursie drachmy ciągle 6% powyżej kursu centralnego względem euro władze Grecji zdecydowały się na rewaluację parytetu kursowego o 3,6% i z dniem 17 stycznia 2000 r. ustaliły nowy kurs parytetowy na poziomie 340,75 GRD/euro. Operacji kursowej towarzyszyły dwie obniżki poziomu stopy procentowej od depozytów 14-dniowych, łącznie o 150 punktów bazowych. Pod koniec marca 2000 r. kurs drachmy był notowany 1,8% powyżej kursu centralnego. Przez cały okres obserwacji (ponad 24 miesiące) kurs drachmy odchylał się średnio o 6,4% od kursu centralnego, początkowo marki niemieckiej w systemie ERM a następnie euro w systemie ERM II. Komisja uznała, że kurs drachmy, pomimo krótkookresowych napięć z sierpnia 1998 r. wywołanych kryzysem rosyjskim, pozostawania przez większość czasu po mocniejszej stronie kursu centralnego oraz rewaluacji parytetu ze stycznia 2000 r., spełnia kryterium stabilności kursowej, biorąc w szczególności pod uwagę, że nie nastąpiła w całym okresie dewaluacja waluty. Przez długi okres Grecja zmuszona była utrzymywać wysoki poziom stóp procentowych jako środek walki z inflacją i jednocześnie gwarantujący silny kurs drachmy poprzez napływ kapitałów w reakcji na dużą rozpiętość między stopami procentowymi w Grecji i średnimi stopami w UE. Dopiero opanowanie zjawiska inflacji pozwoliło na stopniowe obniżanie poziomu stóp procentowych. W 1996 r. długookresowa stopa procentowa w Grecji wynosiła średnio 14,5%, tj. była wyższa od wartości referencyjnej (średniej stopy procentowej dla trzech krajów 28 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

213 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej UE o najniższej inflacji powiększonej o dwa punktu procentowe) o ponad 6 punktów procentowych. W latach różnica ta zmniejszyła się średnio do poniżej 2 punktów procentowych. Tablica 2.4: Długookresowa stopa procentowa Grecji i UE (w %) Rentowność obligacji rządowych o okresie zbliżonym do 10 lat Wartość referencyjna x 9,1 8,0 6,6 6,8 7,2 Grecja 17,0 14,5 9,9 8,5 6,3 6,4 UE-11 (strefa euro) 8,7 7,2 6,0 4,7 4,7 5,4 (a) UE-15 9,4 7,9 6,5 5,1 4,9 5,5 (a) (a) dane dla całego roku Źródło: Commission of the European Communities, Convergence Report 2000, s. 30 oraz obliczenia własne na podstawie danych Eurostat. Do poziomu wartości referencyjnej długookresowa stopa procentowa Grecji została obniżona od października 1999 r. i do końca marca 2000 r. pozostawała poniżej tego progu. W marcu 2000 roku rozpiętość stóp greckich i średnich dla strefy euro wynosiła około 80 punktów bazowych. Komisja uznała, że Grecja spełniła kryterium stabilności długookresowej stopy procentowej. Oceniając dodatkowe czynniki ekonomiczne Komisja zwróciła uwagę, że wskaźnik wymiany handlowej Grecji z krajami UE wynosił w latach tylko 10% PKB, co było wartością najniższą spośród wszystkich krajów członkowskich. Niski poziom integracji rynku handlowego Grecji z UE tłumaczono peryferyjnym położeniem kraju w UE. Niski był również napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Grecji. Relacja inwestycji bezpośrednich pochodzących z krajów UE do PKB w latach wynosiła średnio 0,7%, przy wartości średniej dla całej UE wynoszącej 1,7%. Rachunek obrotów bieżących bilansu płatniczego Grecji w 1999 r. wykazywał nieznaczny deficyt w wysokości 1,4% PKB, który składał się z 13,1% deficytu bilansu handlowego, 5,7% nadwyżki bilansu obrotów usługowych oraz 5,7% nadwyżki rachunku dochodów i transferów. Na tę ostatnią pozycję pozytywnie wpływały transfery środków z unijnych funduszów strukturalnych i spójności wynoszące prawie 3% wartości PKB. Oceniając łącznie stan gospodarki greckiej Komisja uznała, że osiągnęła ona stan znacznej konwergencji z warunkami gospodarki UE umożliwiający włączenie się do strefy euro i przyjęcie wspólnej waluty europejskiej od stycznia 2001 r Stabilność parametrów ekonomicznych w krajach strefy euro Spełnienie kryteriów konwergencji nominalnej jest warunkiem wejścia do strefy euro. Rodzi się jednak pytanie czy spełnienie tych kryteriów przed wprowadzeniem wspólnej waluty sprzyja w późniejszym okresie stabilizacji parametrów ekonomicznych. Dla uproszczonej oceny przedstawiono porównanie wskaźnika zharmonizowanego inflacji (HICP) w okresie pierwotnej oceny kryteriów konwergencji (styczeń 1998 r.) z wielkościami średnimi dla Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 29

214 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej okresu oraz stanem w kwietniu 2008 (tj. okresem końcowym z Raportu konwergencji z maja 2008 r.). Tablica 2.5: Stabilność wskaźników inflacji Wskaźnik zharmonizowany inflacji (HICP) 01/ /2008 Wartość referencyjna 2,7 3,2 Austria 1,1 1,7 3,0 Belgia 1,4 2,0 3,6 Dania 1,9 1,8 3,3 Finlandia 1,3 1,1 3,4 Francja 1,2 2,1 3,0 Grecja 5,2 3,4 3,7 Hiszpania 1,8 3,3 3,8 Holandia 1,8 2,1 2,7 Irlandia 1,2 3,2 3,3 Luksemburg 1,4 2,9 4,2 Niemcy 1,4 1,6 2,9 Portugalia 1,8 2,9 2,8 Szwecja 1,9 1,5 2,4 Wielka Brytania 1,8 1,7 2,8 Włochy 1,8 2,4 3,0 Strefa euro x 2,2 3,2 UE 1,6 2,3 3,6 Źródło: EC, Raport konwergencji 1998, Economic forecast, Spring W zdecydowanej większości krajów strefy euro średni wskaźnik inflacji w latach był wyższy od wartości HICP ze stycznia 1998 r. (z wyjątkiem Finlandii i Grecji). Natomiast we wszystkich krajach będących członkami UE pod koniec lat 90-tych i które nie weszły do strefy euro średni poziom inflacji w latach był niższy od wielkości ze stycznia 1998 r. Średni wskaźnik inflacji dla całej strefy euro był w tym okresie tylko o 0,1 punktu procentowego wyższy od przeciętnej inflacji w całej UE. W kwietniu 2008 r. 7 krajów członkowskich UE miał wskaźnik inflacji wyższy od wartości referencyjnej, w tym tylko jeden kraj spoza strefy euro (Dania). 8 krajów miało wskaźnik HICP poniżej wartości referencyjnej, w tym dwa nie należące do strefy euro (Szwecja i Wielka Brytania). Lepszy efekt wywarła strefa euro na sytuację budżetową krajów, które przyjęły wspólną walutę. Tylko jeden kraj strefy euro - Portugalia miała w 2007 r. deficyt budżetowy większy niż w 1997 r. Spośród krajów pozostających poza strefą euro zarówno Wielka Brytania jak i Dania pogorszyły stan budżetu sektora publicznego, zaś Szwecja wyraźnie poprawiła osiągając w 2007 r. 3,5% nadwyżkę. W większości przypadków również zmniejszył się w 2007 r. poziom długu sektora publicznego w stosunku do wielkości z 1997 r. Wzrost poziomu długu nastąpił jedynie we Francji (do 64%), w Niemczech (do 65%) i nieznacznie w Portugalii (do 64%). Wszystkie kraje, w których dług w 1997 r. przekraczał 100% PKB, w 2007 r. obniżyły 30 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

215 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej poziom długu przynajmniej o kilkanaście punktów. Lepsze efekty w dziedzinie równoważenia sytuacji budżetowej niż w dziedzinie inflacji wynikają zapewne z procedur nadmiernego długu stosowanych przez Komisję i braku analogicznych działań w stosunku do wskaźników inflacji. Tablica 2.6: Stabilność sytuacji budżetowej Saldo budżetu Dług sektora publicznego (w % PKB) Wartość referencyjna -3,0-3, Austria -2,5-0,5 66,1 59,1 Belgia -2,1-0,2 122,2 84,9 Dania 0,7-1,6 65,1 26,0 Finlandia -0,9 5,3 55,8 35,4 Francja -3,0-2,7 58,0 64,2 Grecja -4,0-2,8 108,7 94,5 Hiszpania -2,6 2,2 68,8 36,2 Holandia -1,4 1,4 72,1 45,4 Irlandia 0,9 0,3 66,3 25,4 Luksemburg 1,7 2,9 6,7 6,8 Niemcy -2,7 0,0 61,3 65,0 Portugalia -2,5-2,6 62,0 63,6 Szwecja -0,8 3,5 76,6 40,6 Wielka Brytania -1,9-2,9 53,4 43,8 Włochy -2,7-1,9 121,6 104,0 Strefa euro x -0,6 x 66,4 UE 2,4-0,9 72,1 58,7 Źródło: EC, Raport konwergencji 1998, Economic forecast, Spring Scenariusz słoweński wprowadzenia euro Słowenia zwróciła się do Komisji Europejskiej 2 marca 2006 r. z formalnym wnioskiem o ocenę stopnia konwergencji swojej gospodarki do zasad UGW. Na podstawie specjalnego raportu o konwergencji obejmującego dwa kraje - Litwę i Słowenię, Komisja Europejska uznała, że Słowenia dostosowała swoją legislację narodową dotyczącą działania banku centralnego do wymogów określonych art. 108 i 109 Traktatu ustanawiającego Wspólnoty Europejskie i statutem ESCB oraz spełnia również wszystkie kryteria ilościowe konwergencji nominalnej wymagane do przyjęcia wspólnej waluty. 13 Komisja stwierdziła, że przeciętny zharmonizowany wskaźnik inflacji w okresie 12 miesięcy poprzedzających marzec 2006 r. wynosił 2,6% i był poniżej wartości referencyjnej. Słowenia nie była objęta procedurą nadmiernego deficytu sektora publicznego i uczestniczyła w europejskim mechanizmie kursowym (ERM II) od 28 czerwca 2004 r. W tym czasie kurs jej waluty narodowej - tolara pozostawał stabilny i nie podlegał gwałtownym wahaniom. Długookresowa stopa procentowa w całym poprzedzającym okresie 13 Raport specjalny nr 2 Komisji Europejskiej z maja 2006 r., część II: 2006 Convergence Report on Slovenia. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 31

216 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej wynosiła 3,8% i była poniżej wartości referencyjnej. Na podstawie raportu Komisji i jej wniosków w dniu 11 lipca 2006 r. Rada podjęła decyzję upoważniającą Słowenię do wprowadzenia euro z dniem 1 stycznia 2007 r. 14 Słowenia wprowadziła euro do swojego obiegu monetarnego 1 stycznia 2007 r. Operacja wprowadzenia euro przez Słowenię została nazwana scenariuszem big-bang i odbiegała od scenariusza madryckiego przyjęcia euro przez 11 krajów w 1999 r. i scenariusza Grecji z 2001 r. 15 Kraje przyjmujące euro przed Słowenią najpierw wprowadziły wspólną walutę w formie niematerialnej do swoich systemów finansowych a dopiero od 1 stycznia 2002 r. wprowadziły do obiegu pieniężnego euro w formie banknotów i monet. Wdrożenie euro zostało poprzedzone podwójnym podawaniem cen zarówno w tolarach, jak i euro (od marca 2006 r. do połowy 2007 r.). W dwóch pierwszych tygodniach 2007 r. w obiegu pieniężnym znajdowały się równolegle tolar i euro. Od połowy stycznia 2007 r. w oficjalnym obiegu pozostało tylko euro. Przed wprowadzeniem euro do obiegu słoweński system finansowy został wyposażony w dostateczne zasoby euro i jednocześnie rozpoczął dystrybucję tego pieniądza do podmiotów gospodarczych, w szczególności do sieci handlu detalicznego, restauracji i innych punktów usługowych, które z natury rzeczy prowadzą działalność z wykorzystaniem rozliczeń gotówkowych. Jednocześnie już od listopada 2006 r. rozpoczęto wycofywanie z obiegu tolara poprzez zachęcanie ludności do deponowania waluty krajowej na rachunkach bankowych. Bank Słowenii został wyposażony przez europejski system rezerwy walutowej w 94,5 mln banknotów o wartości nominalnej mln euro oraz w 296,3 miliona monet o wartości 104 milionów euro. Ponieważ Słowenia nie dysponuje własną mennicą monety zostały zamówione w mennicy Finlandii. Jednocześnie dokonano konwersji na 2,3 miliona rachunków bankowych osób fizycznych, osób prawnych, stowarzyszeń i innych instytucji. Cała operacja wdrożenia euro w Słowenii została przeprowadzona w sposób sprawny i bez większych zakłóceń, w przeciwieństwie do analogicznej operacji w krajach, które dokonały tego wcześniej. Biorąc pod uwagę pozytywne doświadczenie Słowenii, Komisja Europejska zaleca scenariusz słoweński przyjęcia euro, tzn. bez okresu przejściowego, poprzedzającego wprowadzenie pieniądza, wszystkim krajom, które będą przyjmować euro. W obawie przed ryzykiem nieuzasadnionego wzrostu cen w wyniku operacji konwersji na euro Urząd Statystyczny Republiki Słowenii przygotował się do gromadzenia informacji cenowych i analizowania zjawisk inflacyjnych. Jednocześnie Stowarzyszenie Konsumentów Słowenii otrzymało zadanie monitorowania cen i zwróciło się do konsumentów o przesyłanie informacji o nieuzasadnionym ich wzroście. W styczniu 2007 r., tj. pierwszym miesiącu funkcjonowania euro w obiegu, Urząd Statystyczny Słowenii oszacował wzrost cen z tytułu przejścia na wspólną walutę w restauracjach, kawiarniach, barach i innych sieciach handlu na 0,12%. Stowarzyszenie Konsumentów w tym samym czasie zidentyfikowało przypadki zawyżania cen w sieci restauracji i kawiarni oraz na usługi rekreacyjne i sportowe. Wskaźnik cen dóbr konsumpcyjnych ogółem w styczniu 2007 r. w Słowenii obniżył się w stosunku do grudnia 2006 r. 14 Council Decision 2006/495/EC z 11 lipca 2006 r., Official Journal L 195, 15 lipca 2006 r. 15 Komunikat Komisji Europejskiej dla Rady, Parlamentu Europejskiego i Europejskiego Banku Centralnego Wprowadzenie euro w Słowenii, dokument COM(2007)233 wersja ostateczna, , niepublikowany w Dzienniku Urzędowym UE; dostępny na stronie: 32 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

217 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej o 0,5% (analogicznie jak średnio w całej UE). W lutym 2007 r. wskaźnik inflacji w Słowenii ponownie obniżył się o 0,1%, przy wzroście cen w UE 25. Jednak w kolejnych trzech miesiącach ceny dóbr konsumpcyjnych w Słowenii wzrastały miesięcznie po 1,1%, przy inflacji w całej UE 25 o połowę niższej (Rysunek 2.1). Za ogólny wzrost wskaźników inflacji odpowiadają jednak ceny paliw i energii, które od marca do maja rosły w tempie co najmniej 3% (przy ich wzroście w UE 25 nie wyższym niż 1,4%). Ceny paliw i energii w Słowenii obniżyły się w sierpniu i wrześniu, co skompensowało częściowo różnicę w tempie inflacji z poprzednich miesięcy. Rysunek 2.1: Wskaźniki cen dóbr konsumpcyjnych (HICP) Słowenii, UE i strefy euro (t/t-1; niewygładzone) Źródło: Na podstawie danych Eurostat. Wskaźnik wzrostu cen bez paliw i energii w Słowenii od marca 2007 r. był już tylko nieznacznie wyższy niż w pozostałych krajach UE (od 0,2 do 0,3 punktu proc.). Wzrost cen usług w hotelach, kawiarniach i restauracjach Słowenii był wyższy od średniego europejskiego głównie w grudniu 2006 r. i styczniu 2007 r. (wzrost miesięczny ponad 1,5%), a następnie od marca 2007 r. do maja i od sierpnia do listopada 2007 r. ceny wzrastały już tylko nieco szybciej niż w innych krajach UE. Druga, nieco niższa fala przyspieszenia inflacyjnego (po pierwszej z okresu marzec - maj) wystąpiła w październiku i listopadzie 2007 r. O ile w listopadzie wzrost ogólny inflacji można ponownie przypisać cenom paliw, to w październiku wyższa inflacja była spowodowana głównie wzrostem cen żywności i usług w hotelach, kawiarniach i restauracjach. W okresie 12 miesięcy 2007 r. wskaźnik cen dóbr konsumpcyjnych w Słowenii wzrósł łącznie o 5,7% przy wielkości średniej wynoszącej 3,1% dla całej strefy euro oraz dla UE 25. Wyższy od wskaźnika cen ogółem był wzrost wskaźnika cen paliw i energii o 9,8% (przy wzroście 9,2% dla strefy euro) oraz żywności i napojów bezalkoholowych o 12,0% (przy 4,8% dla strefy euro). Ceny usług ogółem wzrosły nieco wolniej niż ceny towarów, ale ceny usług hotelarskich i restauracyjnych wzrosły o 8,7% (przy 3,4% wzroście w strefie euro). W styczniu i lutym 2008 r. ceny ogółem w Słowenii praktycznie nie zmieniły się. Jednakże w marcu 2008 r. wskaźnik cen ogółem w Słowenii niespodziewanie wzrósł o 1,3%, przy 0,8% wzroście średniego wskaźnika cen dla całej UE 25. Ceny towarów w Słowenii wzrosły w tym miesiącu o 1,8% (1,1% w UE 25), a ceny usług o 0,5% (0,4% w UE 25). Tradycyjnie już za Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 33

218 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej przyspieszenie inflacji odpowiadały głównie ceny paliw i energii, które wzrosły o 4,1% (1,9% w UE 25), ale także ceny odzieży i obuwia, które podrożały w jednym miesiącu o 9,6% (przy 5,8% w UE 25). Ceny żywności i napojów bezalkoholowych drugi miesiąc z rzędu minimalnie spadły, po wzroście o 1,4% w grudniu 2007 r. i o 2,4% w styczniu 2008 r. Po wzroście o 2,0% w styczniu 2008 r. ceny usług hotelarskich i restauracyjnych w lutym i marcu 2008 r. w Słowenii rosły wolniej niż w całej UE 25. Trudno jest ocenić czy gwałtowny wzrost cen w Słowenii w marcu 2008 r. jest efektem przyjęcia euro, czy też wzrostu cen paliw i cen żywności. W przeciwieństwie do malejącej inflacji rzeczywistej z pierwszych dwóch miesięcy po wprowadzeniu euro, wskaźnik inflacji odczuwalnej przez konsumentów wzrósł w styczniu i lutym, ale zmalał już w marcu 2007 r. Zjawisko wzrostu odczuwalnej inflacji występowało we wszystkich innych krajach, które przyjmowały euro i trwało najczęściej przez okres jednego roku od wprowadzenia euro do obiegu w styczniu 2002 r. Jednakże w Słowenii odczucia subiektywne konsumentów nie pokrywały się z oficjalnymi wskaźnikami inflacji, które zmalały w pierwszych miesiącach po przejściu na euro. Faktem jest, że Słowenia osiągnęła najwyższy wskaźnik inflacji w 2007 r. wśród wszystkich krajów strefy euro i jest on prawie dwukrotnie wyższy od średniego wskaźnika dla całej UE 25. Zjawisko gwałtownie przyspieszonej inflacji występował jednak również w wielu innych krajach członkowskich UE nie będących w strefie euro. W marcu 2008 r. roczny wskaźnik inflacji przekroczył 11% na Litwie i w Estonii, 13% w Bułgarii i osiągnął poziom prawie 17% na Łotwie (Rysunek 2.2). Wyższy niż w Słowenii był w tym miesiącu poziom inflacji w Czechach i na Węgrzech. W Finlandii i Szwecji, które w ostatnich kilkunastu miesiącach były przyjmowane do wyliczenia wartości referencyjnej, wskaźnik inflacji rocznej w marcu 2008 r. przekroczył 3%. W połowie 2007 r. Eurostat oszacował, że wprowadzenie euro spowodowało dodatkowy wzrost cen w wysokości 0,3 punktu proc., zaś niezależny instytut Słowenii ocenił ten wzrost tylko na 0,24 punktu proc. 16 Pod koniec 2007 r. rząd Słowenii oceniał, że wprowadzenie euro odpowiadało za dodatkowy wzrost inflacji o 0,6 punktu procentowego. 17 Jednakże porównanie wskaźnika inflacji rocznej Słowenii i średniej wartości w krajach strefy euro oraz uwzględnienie różnicy w poziomie inflacji w okresie poprzedzającym przyjęcie euro, pozwala stwierdzić, że w ciągu 12 miesięcy 2007 r. wprowadzenie euro odpowiadało za przyspieszenie inflacji w Słowenii o ok. 1,0-1,5 punktu procentowego (przy inflacji rocznej 5,7%). To oznacza, że wprowadzeniu euro można przypisać 1/5 rocznej wartości wskaźnika inflacji. Pełna ocena skutków inflacyjnych wejścia do strefy euro Słowenii będzie możliwa dopiero do 2-3 latach. Ceny podlegają dużym wahaniom sezonowym i poszczególne kategorie cen towarów i usług wykazują w poszczególnych miesiącach zmiany różnokierunkowe. Doświadczenie Słowenii pokazuje, że przejście z dotychczasowej waluty narodowej na euro łączy się z ryzykiem nieuzasadnionego wzrostu cen, ale ten wzrost może być kontrolowany. Ważne dla minimalizacji ryzyka dodatkowego wzrostu cen jest odpowiednie przygotowanie instytucji publicznych i organizacji społecznych do śledzenia zjawisk cenowych i informowanie 16 Wprowadzenie euro w Słowenii, dokument KOM(2007)233 wersja ostateczna, oraz Background infomation on the euro and euro area, dokument MEMO/07/2596, Bruksela, 21 grudnia 2007 r. 17 Slovenia blames inflation surge on euro, 7 stycznia 2008 r., dostępne na stronie: news-eu/ / 34 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

219 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej Tablica 2.7: Wskaźniki zmiany cen w Słowenii, w UE-25 i strefie euro w % (t/t - 12) 1/2007 3/2007 6/2007 9/ /2007 3/2008 Towary i usługi UE ,1 2,3 2,1 2,2 3,1 3,6 Strefa euro 1,8 1,9 1,9 2,1 3,1 3,6 Słowenia 2,8 2,6 3,8 3,6 5,7 6,6 Towary UE ,7 2,0 1,6 1,8 3,3 3,9 Strefa euro 1,5 1,7 1,5 1,9 3,4 4,1 Słowenia 1,7 1,9 3,3 2,8 5,9 7,0 Usługi UE ,6 2,7 2,9 2,7 2,8 3,1 Strefa euro 2,3 2,4 2,6 2,5 2,5 2,8 Słowenia 5,0 4,1 4,8 5,1 5,3 5,9 Paliwa i energia UE ,8 3,6 1,6 2,8 8,3 11,0 Strefa euro 0,9 1,8 0,9 3,0 9,2 11,2 Słowenia 0,5 2,8 4,3-0,8 9,8 11,8 Żywność i napoje bezalkoholowe UE ,0 2,8 2,8 3,0 5,5 6,6 Strefa euro 2,5 1,9 2,1 2,4 4,8 6,2 Słowenia 3,9 3,8 6,4 9,0 12,0 12,6 Odzież i obuwie UE ,7 0,5 0,3-0,1-0,1-0,3 Strefa euro 0,1 1,7 1,3 0,9 1,0 1,0 Słowenia 3,2-1,0 1,8 2,9 1,8 6,3 Hotele i restauracje UE ,1 3,2 3,4 3,4 3,5 3,8 Strefa euro 3,0 3,1 3,2 3,1 3,4 3,6 Słowenia 7,1 7,0 6,3 7,2 8,7 9,1 Źródło: Eurostat. władz w celu przeciwdziałania ewentualnym nadużyciom. Odczucie społeczne inflacji, które może odbiegać od inflacji rzeczywistej, zależy w dużej mierze od kształtowania się ogólnej tendencji zmiany cen i od skutecznego przekazywania informacji o dokonujących się zmianach cen. Doświadczenie Słowenii z przyjęcia wspólnej europejskiej waluty jest niewątpliwie interesujące i pouczające dla kolejnych państw, które będą wprowadzać euro. Jednakże Słowenia jest krajem małym, liczącym 2 mln mieszkańców, i o poziomie rozwoju gospodarczego zbliżonym do średniego dla UE. Dochód na mieszkańca tego kraju na początku 2008 r. wynosił 92% średniego dla 27 państw członkowskich UE, zaś dochód Polski wynosił niecałe 56%. Wnioski z doświadczeń Słowenii mogą być bardzo interesujące dla Polski i innych krajów, które dopiero w przyszłości przystąpią do strefy euro, ale nie muszą być właściwe i poprawne dla gospodarki Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 35

220 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej Rysunek 2.2: Wskaźniki cen dóbr konsumpcyjnych Słowenii, UE, strefy euro i wybranych krajów UE, w grudniu 2007 r. i marcu 2008 r. (t/t-12) Źródło: Na podstawie danych Eurostat. o innym potencjale ekonomicznym i odmiennym poziomie rozwoju gospodarczego. Istotne dla odczuć społecznych dotyczących zjawiska inflacji mogą być inne czynniki działające równocześnie. Wprowadzeniu euro w Słowenii towarzyszyły silne podwyżki cen paliw i energii oraz towarzyszący temu zjawisku gwałtowny wzrost cen żywności. Ogólne przyspieszenie inflacji w całej UE na pewno negatywnie wpłynęło na postrzeganie skutków inflacyjnych przyjęcia euro w Słowenii. 36 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

221 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej Tablica 2.8: Zharmonizowane miesięczne wskaźniki wzrostu cen w Słowenii i UE-25 (t/t-1), niewygładzone (w %) lis-06 gru-06 sty-07 lut-07 mar-07 kwi-07 maj-07 cze-07 lip-07 sie-07 wrz-07 paź-07 lis-07 gru-07 sty-08 lut-08 mar-08 kwi-08 Ceny dóbr konsumpcyjnych UE 25 0,1 0,4-0,5 0,3 0,6 0,6 0,3 0,1-0,3 0,1 0,4 0,5 0,5 0,4-0,3 0,4 0,8 0,4 (P) Słowenia 0,3 0,4-0,5-0,1 1,1 1,1 1,1 0,3-0,1 0,1 0,4 0,7 0,9 0,4 0,1-0,1 1,3 0,7 Ceny żywności i napojów bezalkoholowych UE 25 0,5 0,2 0,5 0,0 0,2 0,7 0,2 0,1-0,4 0,1 0,8 1,3 1,0 0,7 1,0 0,2 0,5 0,7(P) Słowenia 1,4 0,4 1,5-0,7 0,7 1,8 1,3 0,0 0,2 0,1 2,8 2,3 0,1 1,4 2,4-0,3-0,1 0,7 Ceny towarów UE 25 0,2 0,1-0,7 0,2 1,0 0,7 0,3 0,0-1,0 0,0 0,9 0,7 0,9 0,2-0,4 0,4 1,1 (P) 0,7 (P) Słowenia 0,4 0,2-1,2-0,2 1,6 1,5 1,3 0,1-0,9-0,2 1,2 1,3 1,2 0,2-0,2-0,4 1,8 0,9 Ceny towarów i usług bez paliw i energii UE 25 0,1 0,4-0,5 0,3 0,5 0,5 0,2 0,1-0,3 0,2 0,4 0,5 0,2 0,4-0,5 0,4 0,7 0,3 Słowenia 0,4 0,4-0,4 0 0,7 0,7 0,9 0,4-0,2 0,4 0,7 0,8 0,4 0,5-0,2 0,4 0,9 0,7 Ceny paliw i energii UE 25-0,3 0,3 0,3 0,3 1,4 1,2 0,8 0,4 0,3-0,8 0,4 0,7 3,0-0,1 1,7 0,8 1,9 (P) 1,1 (P) Słowenia -0,5 0,4-1,7-0,8 3,7 3,7 3,0 0,2 0,4-1,7-1,2 0,0 4,2-0,1 2,3-3,4 4,1 0,8 Ceny usług UE 25-0,1 0,7 0,0 0,5 0,1 0,4 0,2 0,3 0,8 0,2-0,5 0,2-0,1 0,7 0,0 0,4 0,4 (P) 0,1 (P) Słowenia 0,1 0,9 0,8 0,1 0,0 0,4 0,9 0,8 1,5 0,8-0,9-0,3 0,3 0,8 0,7 0,4 0,5 0,5 Ceny odzieży i obuwia UE 25-7,8 0,2 5,7 2,3 0,2-0,6-7,2 0,8 5,1 2,5 0,5-0,7-8,4 0,6 5,8 2,0 (P) Słowenia -12,7 0,3 7,5 3,8 3,6 0,2-12,4-1,4 9,6 5,0 3,1-2,1-12,1 2,1 9,6 3,9 Ceny w hotelach, kawiarniach i restauracjach UE 25 0,0 0,7 0,0 0,5 0,2 0,7 0,3 0,4 0,9 0,3-0,7 0,1-0,1 0,8-0,1 0,6 0,5 0,5 (P) Słowenia -1,0 1,6 1,7 0,3 0,5 0,9 0,8 0,1 0,7 1,1 0,3 0,5 0,7 0,8 2,0 0,5 0,4 1,1 Źródło: Eurostat. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 37

222 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej Akcesja do strefy euro Cypru i Malty Cypr w dniu 13 lutego 2007 r. a Malta 27 lutego 2007 r. wystąpiły z formalnym wnioskiem do Komisji o ocenę swojego stanu konwergencji. Komisja przedstawiła ocenę w raporcie specjalnym o konwergencji z 2007 r. 18 Cypr i Malta są wyspiarskimi, najmniejszymi państwami UE. Na początku 2007 r. Cypr liczył 779 tys. mieszkańców, zaś Malta 408 tys. mieszkańców. Ich udział w PKB całej UE wynosił odpowiednio 0,17% i 0,06%, zaś udział w ludności całej UE wynosił 0,24% i 0,13%. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w 2006 r. na Cyprze wynosił 92%, zaś na Malcie 77% średniej wielkości UE. Okres objęty analizą Komisji kończył się w marcu 2007 r. Wartość referencyjna zharmonizowanego wskaźnika wzrostu cen konsumpcji dla tego miesiąca wynosiła 3,0%. Stabilność cen Wskaźnik inflacji na Cyprze kształtował się od dłuższego czasu na niskim poziomie. Średni zharmonizowany wskaźnik inflacji dla okresu wynosił 2,6%. Tylko w krótkich okresach wzrost cen był wyraźnie wyższy od średniej długookresowej. Wiosną 2000 r. wskaźnik inflacji zbliżył się do poziomu 6%, głównie w wyniku wzrostu cen energii i żywności oraz zimą 2003 r., w wyniku podniesienia stawek podatku VAT i akcyzy przed wejściem do UE. Z wyłączeniem cen energii i nieprzetworzonej żywności wskaźnik cen na Cyprze był niższy od 1% od 2004 r. Na Malcie wskaźnik inflacji od 1999 r. kształtował się na poziomie między 2 i 3%. Po pewnym wzroście cen w 2004 r. w wyniku wzrostu podatków pośrednich oraz jesienią 2005 r. w wyniku wzrostu cen paliw, wskaźnik wzrostu cen na Malcie od listopada 2006 r. był jednym z najniższych w UE. W okresie końcowym objętym analizą Komisji (marzec 2007 r.) wskaźnik HICP w obydwu krajach był około jeden punkt procentowy poniżej wartości referencyjnej, wynoszącej 3,0%. Sytuacja sektora finansów publicznych Deficyt sektora finansów publicznych Cypru z poziomu 2,3% w 2000 r. wzrósł do 6,3% PKB w 2003 r. Zadłużenie sektora publicznego wzrosło z 59% w 2000 r. do ponad 70% w 2004 r. W efekcie takiego rozwoju sytuacji sektora finansów publicznych Rada podjęła w lipcu 2004 r. decyzję o wszczęciu wobec Cypru procedury nadmiernego deficytu i zaleciła obniżenie deficytu do poniżej 3% w 2005 r. i zahamowanie narastania długu rządowego. 19 Władze Cypru podjęły działania mające na celu ograniczenie wydatków sektora publicznego, w tym w szczególności zredukowały wielkość subsydiów rządowych, wydłużyły okres przejścia na emeryturę pracowników sektora publicznego. Wzrost gospodarczy wynoszący w latach średnio 3,9% w połączeniu z podjętymi działaniami ułatwił poprawę sytuacji sektora finansów publicznych. Deficyt sektora finansów publicznych obniżył się do 2,3% w 2005 r. i 1,5% 18 Raport Komisji Convergence Report 2007 dotyczący Cypru - COM(2007) 255 final i Malty - COM(2007) 258 final, z maja 2007 r., nie publikowane w Official Journal. 19 Dokumenty dotyczące procedury nadmiernego deficytu budżetowego są dostępne na stronie: eu/economy_finance/about/activities/sgp/procedures_en.htm 38 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

223 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej Tablica 2.9: Wskaźniki wzrostu cen Cypru i Malty oraz UE (średnie roczne w %) Średni zharmonizowany wskaźnik inflacji (HICP) Wartość referencyjna 2,8 3,0 2,6 2,4 2,3 2,7 3,0 Cypr 2,0 2,8 4,0 1,9 2,0 2,2 2,0 Malta 2,5 2,6 1,9 2,7 2,5 2,6 2,2 UE- strefa euro 2,3 2,2 2,1 2,0 2,2 2,2 UE 2,2 2,1 2,0 2,0 2,2 2,2 HICP z wyłączeniem energii i produktów żywnościowych nieprzetworzonych Cypr 1,6 2,1 3,1 0,8 0,8 0,8 0,9 Malta 2,3 2,7 1,9 2,8 2,0 1,6 1,5 UE- strefa euro Wskaźnik wzrostu wynagrodzeń na pracownika Cypr 3,7 4,9 7,4 2,0 1,6 4,2 3,5 Malta 5,8 2,8 3,9 2,5 1,1 1,2 1,6 UE- strefa euro 2,7 2,7 2,8 2,5 1,9 2,2 2,6 Wskaźnik wzrostu cen importowych Cypr 0,2 0,3-0,9 4,0 6,4 3,8 1,2 Malta -4,2 2,5-5,7-3,3 3,1 12,2 1,0 UE- strefa euro 0,2-2,9-2,2 1,5 4,0 4,7 0,7 Źródło: Commission of the EC, Convergence Report 2007, s. 31, 33, 71 i 72; dane Eurostat. w 2006 r. Zadłużenie sektora rządowego w ciągu dwóch lat zmniejszyło się o pięć punktów procentowych, do nieco ponad 65% PKB w 2006 r. W lipcu 2006 r. Rada uchyliła swoją decyzję o procedurze nadmiernego deficytu Cypru. Jednakże w lutym 2007 r. Rada zaleciła władzom Cypru zwiększenie kontroli nad rządowymi wydatkami na cele emerytalne, wdrożenie reform systemu emerytalnego i ochrony zdrowia. Malta również w okresie między 2000 r. i 2003 r. zwiększyła deficyt sektora finansów publicznych z 6% do 10% PKB. Zadłużenie rządowe w tym czasie wzrosło z 56% w 2000 r. do 74% w 2004 r. W lipcu 2004 r. Rada podjęła decyzję o wszczęciu procedury nadmiernego deficytu wobec Malty i zaleciła obniżenie deficytu do 3% PKB w 2006 r. W wyniku działań oszczędnościowych w 2006 r. deficyt sektora finansów publicznych został obniżony do 2,6% a zadłużenie do 66,5% PKB. W grudniu 2006 r. Komisja rekomendowała Radzie uchylenie decyzji o nadmiernym deficycie sektora finansów publicznych. Konwergencja kursu walutowego i stopy procentowej Obydwa kraje przystąpiły do europejskiego mechanizmu kursowego ERM II w dniu 2 maja 2005 r. (w pierwszą rocznicę akcesji do UE). Kurs funta cypryjskiego został ustalony na poziomie przyjętym jeszcze w 1999 r., a pasmo wahań standardowo na +/- 15%. W okresie dwóch lat poprzedzających wejście do mechanizmu ERM II kurs funta cypryjskiego podlegał krótkookresowym wahaniom, ale odchylenia od przyszłego kursu centralnego nie przekraczały 2%. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 39

224 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej Tablica 2.10: Stan finansów publicznych Cypru, Malty i UE (w % PKB) Budżet sektora publicznego w % PKB Wartość referencyjna 3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 Cypr -2,3-2,2-4,4-6,3-4,1-2,3-1,5-1,4 Malta -6,2-6,4-5,5-10,0-4,9-3,1-2,6-2,1 UE-11 (strefa euro) -1,8-2,5-3,1-2,8-2,5-1,6-1,0 UE-25-1,4-2,5-3,1-2,8-2,5-1,6 Zadłużenie sektora publicznego w % PKB Wartość referencyjna Cypr 58,8 60,7 64,7 69,1 70,3 69,2 65,3 61,5 Malta 56,0 62,1 60,8 70,4 73,9 72,4 66,5 65,9 UE-11 (strefa euro) 68,7 68,3 68,1 69,3 69,7 70,5 68,8 UE-25 61,1 60,5 62,0 62,4 63,1 61,9 Wzrost realny PKB w % Cypr 5,0 4,0 2,0 1,8 4,2 3,9 3,8 3,8 Malta 6,4-1,1 1,9-2,3 0,4 3,0 2,9 3,0 Źródło: Commission of the EC, Convergence Report 2007, s. 37 i 77; dane Eurostat. Natychmiast po wejściu do ERM II kurs funta cypryjskiego umocnił się o 2% powyżej kursu centralnego, a następnie od początku 2006 r. zaczął stopniowo osłabiać się i pod koniec dwuletniego okresu obserwacji (kwiecień 2007 r.) utrzymywał się 0,5% po mocniejszej stronie powyżej kursu centralnego. W całym dwuletnim okresie przeciętne odchylenie kursu funta cypryjskiego wyniosło 1,6% powyżej parytetu, a odchylenie maksymalne 2,1%, zaś odchylenie minimalne 0,5%. Kurs parytetowy przyjęty w chwili wejścia do mechanizmu ERM II został następnie utrzymany do przeliczeń w chwili wejścia do strefy euro. W celu utrzymania stabilności kursowej bank centralny Cypru regularnie dokonywał skupu napływających walut obcych a intensywność jego działań na rynku walutowym uzależniona była od aktywności gospodarki cypryjskiej a zwłaszcza od sezonowych wahań w sektorze usług turystycznych. W efekcie tych interwencji wielkość rezerw walutowych wzrosła z poziomu odpowiadającego 22% PKB w połowie 2004 r. do 29% PKB pod koniec 2006 r. W lutym 2005 r. Centralny Bank Cypru obniżył oficjalną stopę procentową o 25 punktów a po wejściu do ERM II, w maju i czerwcu 2005 r. o kolejne 100 punktów. W następstwie tych decyzji rentowność podstawowych obligacji rządowych o długim okresie zapadalności (długookresowa stopa oprocentowania) zmniejszyła się z 230 punktów powyżej rentowności w strefie euro w kwietniu 2005 r. do około 30 punktów powyżej rentowności w strefie euro w kwietniu 2007 r. W marcu 2007 r. długookresowa stopa procentowa na Cyprze wynosiła 4,2% wobec wartości referencyjnej 6,4% (wyliczonej na podstawie stóp procentowych Finlandii, Polski i Szwecji). Malta przed wejściem do mechanizmu ERM II utrzymywała kurs swojego lira związany z koszykiem walut złożonym z euro, dolara USA i funta brytyjskiego. Ostatnia zmiana kursowa miała miejsce jeszcze w 1992 r., kiedy dokonano 10% dewaluacji względem koszyka walut, w odpowiedzi na zmiany kursowe głównych partnerów handlowych w następstwie zakłóceń 40 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

225 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej Tablica 2.11: Długookresowa stopa procentowa Cypru i Malty oraz UE (w %) Wartość referencyjna 6,4 5,4 6,1 6,4 Cypr 7,65 5,37 4,70 6,08 5,16 4,12 4,2 4,51 Malta 6,11 5,74 4,98 4,68 4,57 4,32 4,3 4,7 UE 12 - strefa euro 5,03 4,91 4,14 4,12 3,42 3,84 Źródło: Eurostat, Commission of the EC, Convergence Report 2007, s. 40 i 80. na rynku walutowym. W sierpniu 2002 r. dokonano jedynie zmiany struktury koszyka walutowego zwiększając udział euro do 70% oraz zmniejszając udział funta brytyjskiego do 20% i dolara amerykańskiego do 10%. Z chwilą wejścia do ERM II kurs lira maltańskiego został związany z euro. Od połowy 2003 r. kurs lira maltańskiego pozostawał na poziomie bardzo bliskim kursowi centralnemu, a średnie odchylenie w tym okresie wyniosło 0,8%. W pierwszym dniu po wejściu do ERM II kurs lira maltańskiego umocnił się o 0,12%, ale od następnego dnia pozostawał przez cały okres na sztywnym poziomie centralnego kursu parytetowego. Podstawowa stopa procentowa w okresie od września 2003 r. do kwietnia 2005 roku wynosiła 3% i była o 100 punktów wyższa od stóp w strefie euro. Pod koniec 2005 r. podstawowa stopa procentowa na Cyprze była już tylko 25 punktów niższa od poziomu w strefie euro. Długookresowa stopa procentowa na wtórnym rynku rządowych obligacji w marcu 2007 r. wynosiła 4,3%, tj. 2,1 punktu procentowego poniżej wartości referencyjnej. Bilans obrotów bieżących obydwu krajów, wyraźnie pogorszył się po wejściu do UE. W 2001 roku deficyt obrotów bieżących wynosił nieco ponad 3% PKB, a w 2006 r. wynosił ok. 6% PKB. Ujemny strukturalnie bilans obrotów handlu towarami jest częściowo kompensowany nadwyżką bilansu obrotów usługami, w dużym stopniu dzięki przychodom sektora usług turystycznych. Bilans dochodów obydwu krajów był ujemny od 2003 r., zaś bilans transferów bieżących, nieznacznie dodatni od wielu lat, w przypadku Malty zaczyna odgrywać istotną równoważącą rolę od 2005 r. Na podstawie rekomendacji Komisji, w dniu 10 lipca 2007 r. Rada podjęła decyzję o zniesieniu procedury nadmiernego deficytu sektora finansów publicznych na Malcie. 20 Analogiczna decyzja dotycząca Cypru została podjęta przez Radę już w lipcu 2006 r. Decyzje te otworzyły drogę do kolejnych decyzji Rady akceptujących wejście Cypru i Malty do strefy euro od 1 stycznia 2008 r. Cypr i Malta wybrały wariant big-bang przyjęcia euro, podobnie jak rok wcześniej Słowenia. Scenariusz ten wymaga odpowiednio wcześniejszego przygotowania i wprowadzenia do systemu bankowego i do przedsiębiorstw euro w postaci banknotów i monet. W przypadku Cypru monety były produkowane przez mennicę w Finlandii, zaś w przypadku Malty przez 20 Council Decision of 10 July 2007 in accordance with Article 122(2) of the Treaty on the adoption by Cyprus of the single currency on 1 January 2008, OJ L 186 z , s. 29; Council Decision of 10 July 2007 in accordance with Article 122(2) of the Treaty on the adoption by Malta of the single currency on 1 January 2008, OJ L 186 z , s. 32. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 41

226 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej Tablica 2.12: Bilans płatniczy Cypru i Malty (w % PKB) Bilans obrotów bieżących Cypr -3,3-3,7-2,3-5,0-5,6-5,9 Malta -3,8 2,4-3,2-6,4-8,2-6,3 Bilans handlu towarami Cypr -26,6-27,3-23,9-25,6-25,0-27,5 Malta -14,3-8,1-13,1-16,0-19,6-19,8 Bilans handlu usługami Cypr 28,2 26,2 23,4 22,9 22,4 23,4 Malta 8,9 9,4 9,8 9,8 8,0 6,2 Bilans dochodów Cypr -5,4-3,7-2,8-3,3-3,5-2,8 Malta 1,0 0,7-0,5-1,2-2,8-1,5 Bilans transferów bieżących Cypr 0,6 1,1 1,1 1,1 0,5 1,1 Malta 0,6 0,5 0,6 1,0 6,2 8,8 Bilans finansowy i kapitałowy Cypr 3,7 4,4 2,1 4,1 5,0 6,7 Malta -2,9-1,0 2,6 5,1 8,2 9,2 Źródło: Convergence Report 2007 on Cyprus and Malta, maj 2007 r. mennicę francuską i były dostarczone do odbiorców w okresie od września do listopada 2007 r. Zgodnie z decyzją EBC kraje nowo wstępujące do strefy euro mogą pożyczyć od Eurosystemu potrzebne banknoty i zwrócić je już po wymianie z możliwością wyprodukowania przez lokalne instytucje. Cypr dokonał zapożyczenia niezbędnych banknotów euro z Banku Grecji, zaś Malta z Banku Włoch. 21 Operacja wprowadzenia waluty euro do systemu bankowego na Cyprze zaczęła się 22 października 2007 r. w przypadku monet i 19 listopada 2007 r. w przypadku banknotów. Na Malcie wprowadzenie euro do systemu bankowego rozpoczęto 15 września 2007 r. Następnie banki dystrybuowały walutę do systemu gospodarczego. Banknoty były głównie dystrybuowane przez sieci bankomatów i wymieniane w oddziałach banków, w pierwszym okresie bez prowizji, zaś monety były sprzedawane w postaci zestawów zawierających wszystkie nominały. Na Cyprze zestaw monet dla przedsiębiorców, głównie ze sfery obrotu detalicznego i usług, miał wartość 172 euro, zaś dla osób fizycznych - wartość 17,09 euro. W pierwszym okresie dystrybucji banknotów, zgodnie z rekomendacjami Komisji, wprowadzano do obiegu banknoty o niższych nominałach. W bankomatach przez pierwsze tygodnie wydawano wyłącznie banknoty 10 i 20 euro. Banki wymieniały głównie banknoty 5, 10 i 20 euro. Na Cyprze wymiana w bankach komercyjnych bez pobierania prowizji była realizowana do 30 czerwca 21 Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee, the Committee of the Regions and the European Central Bank, COM(2007) 756 final, Bruksela, 27 listopada 2007 r. 42 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

227 2.2. Etapy budowy i perspektywy Unii Gospodarczej i Walutowej 2008 r., zaś na Malcie do 31 marca 2008 r. Bank Centralny Cypru będzie wymieniał bez pobierania prowizji monety przez 2 lata, zaś banknoty przez 10 lat od wprowadzenia euro. Istotną częścią operacji wprowadzenia euro jest system monitorowania cen. Ceny obowiązkowo były podawane w dwóch walutach na Cyprze od 1 września 2007 r. a na Malcie od 11 lipca 2007 r. aż do 30 czerwca 2008 r. Monitorowaniem cen zajmują się zarówno organy administracji rządowej (ministerstwo finansów) jak i urzędy statystyczne oraz towarzystwa konsumentów. Na Cyprze Towarzystwo Konsumentów nadzoruje i publikuje raporty z monitoringu cen pozycji towarowych w punktach sprzedaży detalicznej. W okresie obserwacji cen między lipcem i wrześniem 2007 r. na Cyprze stwierdzono, że w przypadku 80% nadzorowanych pozycji towarowych ceny nie były zawyżone, zaś pozostałe 20% pozycji wykazywało wzrost cen w mniejszym lub większym zakresie. Naturalna skłonność sprzedawców do zawyżania cen przy okazji przeliczania na euro dotyczy cen wyrażanych pierwotnie w walucie narodowej z dokładnością do 0,99 jednostek pieniężnych Perspektywy wejścia do strefy euro innych krajów UE Strefa euro powstała 1 stycznia 1999 r. z udziałem 11 spośród 15 wszystkich ówczesnych krajów członkowskich UE. Od 1 stycznia 2001 r. do strefy euro dołączyła Grecja, od 2007 r. - Słowenia i od 1 stycznia 2008 r. - Cypr i Malta. Po prawie 10 latach istnienia strefa euro składa się z 15 krajów spośród 27 krajów UE. W krajach posługujących się w codziennych rozliczeniach euro mieszka 318 milionów mieszkańców z 493 milionów zamieszkujących w całej Unii Europejskiej. Waluta euro jest używana również poza kontynentem europejskim w niektórych terytoriach zamorskich Francji, jak Gwadelupa, Martynika, Gujana Francuska, Wyspa Reunion na Ocenie Indyjskim, które są formalnie częścią UE. Podobnie na portugalskich wyspach Madera i Azory oraz hiszpańskich Wyspach Kanaryjskich. Poza 15 krajami strefy euro waluta europejska jest również używana przez niektóre kraje nie należące do UE. W Europie euro jest używane jako waluta narodowa w Monako, San Marino i Watykanie. 22 Państwa te zawarły porozumienia z UE, na mocy których mogą nawet emitować ograniczone ilości monet z własnym rysunkiem (bez prawa emisji banknotów). Niektóre francuskie terytoria zamorskie nie będące formalnie w UE używają za porozumieniem z UE euro jako walutę oficjalną, a mianowicie Saint-Pierre-et-Miquelon, wyspa położona u wybrzeży wschodnich Kanady, wyspa Mayotte na Oceanie Indyjskim. Terytoria te nie mogą bić własnych monet. Ponadto w niektórych krajach euro jest bez formalnych porozumień z UE w powszechnym obiegu nie będąc jednak walutą narodową (Andora oraz Kosowo i Czarnogóra). 23 Z krajów deklarujących wcześniejsze zainteresowanie wejściem do strefy euro jedynie Litwa nie została uznana przez kompetentne organy UE za spełniająca wszystkie kryteria konwergencji. Ze względu na nasilenie się zjawiska inflacji w ostatnim roku kraj ten nie ma szans na uzyskanie zgody Rady na przyjęcie euro od 2009 r. W 2007 r. wskaźnik zharmonizowany 22 Na mocy Decyzji Rady 96-98/1999/EC z 31 grudnia 1998 r. 23 The euro outside the euro area, dostępne na stronie internetowej Komisji Europejskiej: Economic and Financial Affairs. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 43

228 2.3. Proces konwergencji Polski i innych krajów UE inflacji w tym kraju wyniósł prawie 6%, a zjawisko inflacji nasiliło się w ostatnich miesiącach i w 2008 r. przekroczyło 10%. 24 Spośród innych krajów pozostających poza strefą euro najszybciej może dołączyć do niej Słowacja, która wyraziła gotowość wprowadzenia wspólnej waluty od 1 stycznia 2009 r. 25 Słowacja jest uczestnikiem systemu ERM II od 28 listopada 2005 r. Na początku maja 2008 r. Komisja opublikowała kolejny regularny raport dotyczący realizacji warunków konwergencji w krajach pozostających poza strefą euro (z wyłączeniem Wielkiej Brytanii i Danii). Według oceny Komisji Słowacja, pomimo wzrostu inflacji w I kwartale 2008 r. do 3,4%, w okresie 12 miesięcy do marca 2008 r., wskaźnik zharmonizowany inflacji wyniósł 2,2%, przy wartości referencyjnej 3,2%. Komisja oceniła, że poziom inflacji w kolejnych miesiącach pozostanie poniżej wartości referencyjnej aczkolwiek przy malejącej różnicy między tymi dwoma wielkościami. 26 Względnie niski poziom inflacji jest utrzymany przy wysokim tempie wzrostu gospodarczego, który przekroczył 10% w 2007 r. i jest przewidywany na 7% w 2008 r. Słowacja do maja 2008 r. pozostawała objęta procedurą nadmiernego deficytu budżetowego z lipca 2004 r. Jednakże podjęte działania dostosowawcze pozwoliły obniżyć w 2007 r. poziom deficytu budżetowego do 2,2 PKB i długu sektora publicznego poniżej 30% PKB. Komisja uznała, że obecna sytuacja sektora finansów publicznych jest trwała i zarekomendowała Radzie uchylenie swojej decyzji z lipca 2004 r. Jeżeli Rada przychyli się do oceny Komisji, to Słowacja spełni wszystkie wymagane kryteria konwergencji i od stycznia 2009 r. stanie się 16 krajem strefy euro. Poza Rumunią, która wskazała datę 2014 r. na przyjęcie euro, pozostałe kraje UE nie przyjęły konkretnej daty wejścia do strefy euro. Uczestnikami europejskiego mechanizmu kursowego ERM II są obecnie, poza Słowacją, jeszcze Estonia i Litwa od 28 czerwca 2004 r., Łotwa od 2 maja 2005 r. i Dania od 1 stycznia 1999 r. Inne kraje, które jeszcze nie są uczestnikami tego mechanizmu, będą mogły ubiegać się o zgodę na wejście do strefy dopiero po co najmniej 2 latach testowania stabilności kursu waluty narodowej w ERM II. 2.3 Proces konwergencji Polski i innych krajów UE Stan konwergencji w 2004 roku Komisja Europejska i Europejski Bank Centralny, zgodnie z postanowieniami art. 122 (2) Traktatu, dokonują oceny konwergencji krajów członkowskich pozostających poza unią monetarną z częstotliwością nie mniejszą niż co dwa lata lub na życzenie kraju zainteresowanego wprowadzeniem wspólnej waluty. Kraje, które przystąpiły do UE w maju 2004 r. zostały po raz pierwszy objęte raportem o konwergencji w październiku 2004 r. 27 Raport ten poza 10 nowych krajów członkowskich objął również Szwecję, która nie spełniła wcześniej kryteriów 24 European Commission, Economist forecast, Spring 2008, tab. 16, s Background information on the euro and euro area, Memo/07/596 z 21 grudnia 2007 r. 26 Komisja Europejska, Convergence Report 2008, dok. COM (2008) 248, Bruksela, 7 maja 2008, s Convergence report 2004, dotyczący 10 nowych krajów członkowskich i Szwecji (COM(2004) 690 final, ). 44 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

229 2.3. Proces konwergencji Polski i innych krajów UE konwergencji dotyczących stabilności kursu walutowego i nie dostosowała w pełni wewnętrznych regulacji odnoszących się do niezależności banku centralnego. Szwecja w dniu 14 września 2003 r. przeprowadziła ogólnonarodowe referendum, w którym większość społeczeństwa opowiedziała się przeciwko przystąpieniu do strefy euro. Od tego wydarzenia władze Szwecji zaprzestały praktycznie działań zmierzających do przyjęcia euro, w tym dostosowania legislacji dotyczącej niezależności banku centralnego oraz przystąpienia do mechanizmu ERM II. Komisja obejmuje Szwecję analizą w kolejnych raportach poświęconych konwergencji do strefy euro. 28 W podsumowaniu analizy konwergencji w 11 krajach objętych raportem w 2004 r., Komisja uznała, że tylko pięć krajów spełniło kryterium stabilności cen (Cypr, Czechy, Estonia, Litwa i Szwecja) osiągając zharmonizowany wskaźnik inflacji poniżej wartości referencyjnej 2,4%, przy średniej 12-miesięcznej wartości dla obszaru euro wynoszącej 2,1%. Pięć krajów miało również deficyt budżetowy przekraczający 3% PKB (Cypr, Czechy, Malta, Polska, Słowacja i Węgry) i 2 kraje poziom zadłużenia rządowego powyżej 60% PKB (Cypr i Malta). Żaden z krajów objętych analizą nie spełnił kryterium stabilności kursu walutowego, gdyż pomimo, że trzy kraje przystąpiły w czerwcu 2004 r. do systemu ERM II (Estonia, Litwa i Słowenia), to pozostawały w nim przez okres znacznie krótszy, niż wymagane minimalne 24 miesiące. Najwięcej krajów, bo aż 9 spełniło kryterium konwergencji długookresowej stopy procentowej. Tylko dwa kraje miały średni poziom stóp procentowych powyżej wartości referencyjnej, wynoszącej 6,4% w sierpniu 2004 r. (Polska i Węgry). Z 11 krajów objętych analizą konwergencji w 2004 r. żaden nie spełnił wszystkich kryteriów wymaganych do wprowadzenia wspólnej waluty. Dwa kraje - Polska i Węgry nie spełniły żadnego z czterech wymaganych kryteriów konwergencji. W stosunku do 6 krajów o nadmiernym deficycie budżetowym Komisja wszczęła procedurę przewidzianą art. 104 Traktatu Europejskiego. W 2006 r. Komisja sporządziła dwa raporty o konwergencji. Pierwszy raport z maja 2006 r. obejmował dwa kraje - Litwę i Słowenię, które wystąpiły z wnioskiem o analizę warunków konwergencji w związku z intencją przyjęcia wspólnej waluty. 29 Drugi raport o konwergencji został przedstawiony przez Komisję w grudniu 2006 r. i obejmował pozostałe kraje, które nie spełniły warunków konwergencji w 2004 r. W ocenie Komisji Litwa nie spełniła warunku stabilności cen. Zharmonizowana wartość wskaźnika inflacji będąca 12-miesięczną średnią arytmetyczną z poszczególnych miesięcy poprzedzającego roku wskaźnika cen dóbr konsumpcyjnych od kwietnia 2005 r. przekraczała nieznacznie wartości referencyjne a od lipca 2005 r. do marca 2006 r. była wyższa o 0,1 punktu procentowego od wartości referencyjnej. W marcu 2006 r. wartość referencyjna wskaźnika inflacji, obliczona na podstawie średniej z trzech krajów o najniższej inflacji (Szwecja, Finlandia i Polska) powiększonej o 1,5 punktu, wynosiła 2,6%. W tym samym miesiącu wskaźnik inflacji dla Litwy wyniósł 2,7%. Wzrost wskaźników 28 Raporty o konwergencji są sporządzanie w cyklu dwuletnim poczynając od 1996 r.: Convergence report 1996 (COM(1996) 560 final ); Convergence report 1998 (COM(1998) 1999 final, ); Convergence report 2000, dot. Szwecji i Grecji (COM(2000) 277 final, ); Convergence report 2002, dotyczący Szwecji (COM(2002) 243 final, , Convergence report 2004, dotyczący 10 nowych krajów członkowskich i Szwecji (COM(2004) 690 final, ), Convergence report 2006 (COM(2006) 223 final, ). Convergence report 2008 (COM(2008) 248, Convergence report 2006 (COM(2006) 223 final, ). Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 45

230 2.3. Proces konwergencji Polski i innych krajów UE Tablica 2.13: Ilościowe kryteria konwergencji w 2004 r. Wskaźnik Deficyt Dług Długookresowa inflacji budżetu rządowy stopa (HICP) w % PKB w % PKB procentowa 08/ /2004 Wartość referencyjna 2,4-3,0 60,0 6,4 Cypr 2,1-6,4 70,9 5,2 Czechy 1,8-12,6 37,8 4,7 Estonia 2,0 (+) 3,1 5,3 4,6 (a) Litwa -0,2-1,9 21,4 4,7 Łotwa 4,9-1,5 14,4 5,0 Malta 2,6-9,7 71,1 4,7 POLSKA 2,5-3,9 45,4 6,9 Słowacja 8,4-3,7 42,6 5,1 Słowenia 4,1-2,0 29,4 5,2 Węgry 6,5-6,2 59,1 8,1 Szwecja 1,3 (+) 0,3 52,0 4,7 Euro ,1-2,7 70,7 4,3 UE ,1-2,8 63,3 4,6 (a) stopa kredytów bankowych, nie w pełni porównywalna ze stopami procentowymi innych krajów Źródło: European Economy, Convergence Report 2004, Komisja Europejska, 10/2004, s. 21. inflacji, po okresie dezinflacji od połowy 2002 do połowy 2004 r., wystąpił na Litwie na przełomie lat 2004 i Do wzrostu wskaźników inflacji przyczyniło się szereg czynników, zarówno szybszy wzrost płac, podwyżki cen nieprzetworzonych produktów żywnościowych, wzrost podatków pośrednich i cen regulowanych oraz rosnące ceny energii, jak również pewne poluzowanie polityki wydatków budżetowych. Szczególnie niekorzystny wpływ na inflację miał szybki wzrost kosztów pracy. Jednostkowe koszty pracy, dzięki szybkiemu wzrostowi produktu krajowego, malały w okresie w latach 2000 i 2001 i rosły w sposób umiarkowany w latach Jednakże w 2005 r. jednostkowe koszty pracy wzrosły o 3,8% a tempo wzrostu wynagrodzeń wzrosło do 9% od 2003 r. W efekcie rosnącej presji inflacyjnej Komisja uznała, że w kolejnych miesiącach, w wyniku dalszego wzrostu płac i wyższych cen importowych, w szczególności energii, wskaźnik inflacji wzrośnie do 3,5% w 2006 r. (z 2,7% w 2005 r.). Pomimo spełnienia pozostałych kryteriów konwergencji, w tym stabilności kursowej od maja 2004 r. do kwietnia 2006 r., której towarzyszyły krótkookresowe stopy procentowe zbliżone do poziomu EURIBOR oraz braku ryzyka aprecjacji, Komisja uznała, że w związku z ryzykiem rosnącej inflacji Litwa nie jest gotowa do przyjęcia wspólnej waluty. Późniejszy rozwój sytuacji i wzrost inflacji w tym kraju do poziomu dwucyfrowego w 2008 r. pokazały, że decyzja Komisji była w pełni uzasadniona. 46 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

231 2.3. Proces konwergencji Polski i innych krajów UE W przypadku Słowenii, Komisja stwierdziła, że kraj ten spełnia wszystkie kryteria konwergencji i może wprowadzić wspólną walutę europejską. Na podstawie drugiego raportu o konwergencji z 2006 r. Komisja uznała, że nie ma wystarczających podstaw do zmiany dotychczasowego stanowiska w odniesieniu do żadnego z krajów objętych raportem, tj. do uznania ich gotowości do przyjęcia euro Stan konwergencji nowych krajów UE w 2006 roku Ocena zgodności legislacji Polski W raporcie o konwergencji z 2006 r. Komisja zwróciła uwagę na szereg niezgodności polskich regulacji z wymogami Traktatu i statutów ESCB/ECB. 30 W szczególności artykuł 227 Konstytucji nie uwzględnia zapisów iż kompetencje do prowadzenia polityki pieniężnej i polityki kursowej mają być scedowane na Europejski System Banków Centralnych i Europejski Bank centralny z chwilą przyjęcia euro. Korekty będzie wymagał również zapis w art. 203 Konstytucji RP mówiący o kontroli nad NBP przez Najwyższą Izbę Kontroli. Treść tego artykułu musi być zgodna z postanowieniami art. 27 statutu ESCB/ECB. Niezgodne z wymaganiami Traktatu i statutów ESCB/ECB są również niektóre postanowienia ustawy o NBP. Dotyczy to artykułów 21 i 23 mówiących o współpracy między NBP i organami administracji rządowej oraz art. 69 mówiący o konieczności przedkładania rocznych sprawozdań NBP do zatwierdzenia Radzie Ministrów. Komisja oczekuje również zmiany niektórych postanowień ograniczających niezależność prezesa NBP i członków Rady Polityki Pieniężnej (dotyczy to zarówno ustawy o NBP jak i treści art. 198 Konstytucji RP). Niezgodne z zasadami strefy euro są także niektóre postanowienia ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (BFG), który jest uznawany za część sektora publicznego. Niezgodne z zasadami są obecnie istniejące możliwości interwencyjnego zasilania finansowego lub kredytowania BFG przez NBP. Zmiany poziomu cen Oceniając warunki konwergencji gospodarki polskiej w 2006 r. Komisja stwierdziła, że Polska spełniła kryterium stabilności cen i długookresowej stopy procentowej. Natomiast nie spełniła kryterium sytuacji budżetowej i kursowej, jak również pomimo dokonania w latach 2004 i 2006 pewnych zmian w ustawie o Narodowym Banku Polski, nie zapewniła zgodności legislacji w tej dziedzinie z wymogami regulacji unijnych. W okresie objętym oceną Komisji, tj. do października 2006 r. nastąpiło istotnie obniżenie inflacji. Zharmonizowany wskaźnik inflacji spadł poniżej wartości referencyjnej od listopada 2005 r., co było tłumaczone ciągle wysokim poziomem bezrobocia i spowolnieniem od 2004 r. wzrostu cen importowych, głównie w wyniku aprecjacji złotego. W październiku 2006 r. średniomiesięczny wskaźnik inflacji wynosił 1,2%, przy wartości referencyjnej 2,8%. Pomimo pewnych oznak rodzącej się presji do podwyższenia wskaźnika inflacji w kolejnych miesiącach, głównie w wyniku poprawy sytuacji na Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 47

232 2.3. Proces konwergencji Polski i innych krajów UE Rysunek 2.3: Wskaźnik inflacji (HICP) w Polsce i wartość referencyjna dla UE Źródło: Eurostat. rynku pracy, Komisja uznała, że nie ma ryzyka przekroczenia wartości referencyjnej. W latach średni zharmonizowany wskaźnik inflacji w Polsce wynosił 2,1%. Wyraźne podwyższenie inflacji do poziomu 4,5% miało miejsce w II połowie 2004 r., co było tłumaczone efektem akcesji do UE. W 2005 r. wzrost cen konsumpcji ponownie obniżył się do poziomu poniżej 1%. Na niski poziom inflacji pozytywny wpływ miały malejące ceny nieenergetycznych produktów przemysłowych i niskie tempo wzrostu cen produktów żywnościowych zarówno przetworzonych jak i nieprzetworzonych, które kompensowały szybko rosnące ceny energii i szybciej od przeciętnej rosnące ceny usług. Tablica 2.14: Wskaźniki roczne inflacji (HICP) (w %) Unia Europejska (a) 1,3 1,2 1,9 2,2 2,1 2,0 2,0 2,2 2,2 2,3 Unia Europejska 25 2,1 1,6 2,4 2,5 2,1 1,9 2,1 2,2 2,2 2,3 Unia Europejska 15 1,3 1,2 1,9 2,2 2,1 2,0 2,0 2,1 2,2 : Strefa euro (b) 1,1 1,1 2,1 2,3 2,2 2,1 2,1 2,2 2,2 2,1 Czechy 9,7 1,8 3,9 4,5 1,4-0,1 2,6 1,6 2,1 3,0 Grecja 4,5 2,1 2,9 3,7 3,9 3,4 3,0 3,5 3,3 3,0 Hiszpania 1,8 2,2 3,5 2,8 3,6 3,1 3,1 3,4 3,6 2,8 Niemcy 0,6 0,6 1,4 1,9 1,4 1,0 1,8 1,9 1,8 2,3 POLSKA 11,8 7,2 10,1 5,3 1,9 0,7 3,6 2,2 1,3 2,6 Portugalia 2,2 2,2 2,8 4,4 3,7 3,3 2,5 2,1 3,0 2,4 Słowenia 7,9 6,1 8,9 8,6 7,5 5,7 3,7 2,5 2,5 3,8 Węgry 14,2 10,0 10,0 9,1 5,2 4,7 6,8 3,5 4,0 7,9 Włochy 2,0 1,7 2,6 2,3 2,6 2,8 2,3 2,2 2,2 2,0 (a) Unia Europejska oznacza: EU , EU , EU (b) Strefa euro oznacza: EA , EA , EA , EA Źródło: Eurostat. 30 European Commission, Convergence report 2006, s. 123 i Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

233 2.3. Proces konwergencji Polski i innych krajów UE Tablica 2.15: Składniki inflacji w Polsce (zmiana w % do roku poprzedniego) /2008 Wsk. inflacji (HICP) 5,3 1,9 0,7 3,6 2,2 1,3 2,6 3,2 Produkty przemysłowe 4,4 2,4 0,4 1,6-0,1-1,7 0,0 0,3 nieenergetyczne Energia 5,9 4,3 4,5 6,2 6,2 4,8 4,3 5,3 Produkty żywnościowe 5,7-1 -3,2 5,9 3,0 0,8 4,4 4,4 nieprzetworzone Produkty żywnościowe 3,8 0,4-0,3 5,0 1,9 0,9 4,3 5,8 przetworzone Usługi 7,3 3,1 1,7 2,3 2,2 2,8 2,7 3,0 Źródło: Komisja Europejska, European Economy, Convergence Report 2006 i 2008, grudzień 2006 r. i maj 2008 r. Istotnym czynnikiem wpływającym na poziom inflacji są jednostkowe koszty pracy. Są one wypadkową zmian wydajności pracy i zmian wynagrodzenia na pracownika. W latach 2000 i 2001 jednostkowe koszty pracy w Polsce wzrastały w średnim tempie ok. 5% rocznie, przy zbliżonym tempie wzrostu wydajności pracy i wzroście wynagrodzeń wynoszącym ok. 10%. Od 2002 r. do 2005 r. jednostkowe koszty pracy malały, przy tempie wzrostu wydajności pracy ponad dwukrotnie wyższym od wzrostu wynagrodzeń pracowniczych. Było to możliwe w warunkach utrzymywania się wysokiego poziomu bezrobocia, które było najwyższe ze wszystkich krajów członkowskich UE. Rok 2005 był ostatnim okresem, w którym jeszcze malały koszty pracy, co prawda w tempie znacznie niższym niż w poprzednich trzech latach. Od 2006 r. jednostkowe koszty pracy zaczęły rosnąć, przy jednoczesnym wzroście wynagrodzeń na pracownika ok. dwukrotnie szybszym od przyrostu wydajności pracy. Ceny importowe zaczęły mieć coraz większy wpływ na procesy inflacyjne w Polsce wraz z postępującą liberalizacją gospodarki. Kształtowanie się wskaźnika cen importowych w Polsce w ostatnich kilku latach zależy od struktury towarowej i geograficznej importu oraz zmian cen poszczególnych pozycji towarowych, ale również od wahań nominalnego efektywnego kursu walutowego. W latach wzrost cen importowych stanowił obciążenie dla zjawiska inflacji wewnętrznej w Polsce. O ile jednak w pierwszych dwóch latach tego okresu wzrost cen importowych w Polsce był zbliżony do dynamiki zmian cen importu w całej UE i strefie euro, to w pozostałych dwóch latach tego okresu wzrostowi cen importu w Polsce towarzyszył spadek cen importowych w zarówno w całej UE 25 jak i w strefie euro. Najwyższy, ponad 9% wzrost cen importu miał miejsce w Polsce w 2003 r. i niewątpliwie przyczynił się do przyspieszenia wzrostu cen krajowych, zwłaszcza cen paliw i żywności. Czynnikiem łagodzącym negatywny wpływ wzrostu cen importu na poziom inflacji krajowej była postępująca aprecjacja złotego. Sytuacja budżetu sektora publicznego w Polsce Deficyt budżetu rządowego wynoszący 1,5% PKB w 2000 r. pogłębił się do 3,7% w 2001 r. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 49

234 2.3. Proces konwergencji Polski i innych krajów UE Tablica 2.16: Wskaźniki zmian cen i kosztów; zmiana roczna (w %) Wydajność pracy POLSKA 5,3 3,4 4,6 5,1 4,0 1,3 2,9 1,9 UE 25 1,7 0,8 0,8 0,8 2,1 1,2 1,7 1,8 Strefa euro 1,1 0,4 0,5 0,9 1,8 1,1 1,5 0,9 Wynagrodzenie na pracownika POLSKA 9,4 10,1 2,2 1,7 1,8 1,6 1,9 8,1 UE 25 3,8 2,5 3,0 1,0 2,7 2,7 2,7 2,9 Strefa euro 2,1 2,6 2,7 2,8 2,5 2,1 2,4 2,4 Jednostkowy koszt pracy POLSKA 4,0 6,5-2,3-3,2-2,1 0,3-1,0 6,1 UE 25 1,3 2,5 2,3 2,1 0,6 1,6 1,2 1,5 Strefa euro 0,9 2,2 2,3 2,1 0,8 1,1 1,0 1,5 Ceny importowe POLSKA 7,7 1,3 5,2 9,1 4,9-4,2 2,8 1,8 UE 25 7,6 0,7-1,7-0,9 1,1 3,4 4,0 1,3 Strefa euro 8,5 0,2-2,9-2,2 1,3 3,7 4,2 1,2 Źródło: Komisja Europejska, European Economy, Convergence Report 2004 (s. 49 i 53); Convergence Report 2006, s. 126, Convergence Report 2008 (s. 141). w efekcie szybkiego wzrostu wydatków rządowych, które osiągnęły poziom 43,8% PKB. W kolejnym roku deficyt obniżył się o 0,5 punktu procentowego w wyniku szybszego wzrostu przychodów niż wydatków rządowych. Najwyższy deficyt budżetu wynoszący 4,7% wystąpił w 2003 r., co było głównie następstwem względnego obniżenia przychodów rządowych do 39,9% PKB przy jednoczesnym wzroście wydatków o 0,4% PKB. Dług rządowy z poziomu poniżej 40% w 2002 r. szybko wzrósł do prawie 44% w 2003 r. Metodologia liczenia deficytu w Polsce nie uwzględniała zaleceń Eurostatu dotyczących wyłączenia z budżetu rządowego funduszów emerytalnych [dotyczy to funduszy emerytalnych II filaru]. Poziom deficytu budżetowego z wyłączeniem funduszów emerytalnych w latach 2001 i 2002 przekroczył poziom 5% PKB, a w 2003 r. wyniósł 6,3% PKB. Tablica 2.17: Budżet sektora publicznego Polski (w % PKB) Deficyt sektora publicznego (z wyłączeniem funduszy emeryt. II) -5,0-6,3-5,7-4,3-3,8-2,0 Budżet podst. (bez odsetek) -2,1-3,3-2,9-1,5-1,1 0,6 Dochody budżetu ogółem 39,2 38,4 36,9 39,0 40,0 40,4 w tym: dochody podatkowe 32,7 32,2 31,5 32,8 33,8 34,8 Wydatki budżetu ogółem 44,2 44,6 42,6 43,3 43,8 42,4 Źródło: Eurostat i European Economy, Convergence Report 2006 i 2008, grudzień 2006 i maj 2008; Eurostat. 50 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

235 2.3. Proces konwergencji Polski i innych krajów UE W lipcu 2004 r. (dwa miesiące po akcesji Polski do UE) Rada podjęła decyzję o wszczęciu procedury nadmiernego deficytu i sformułowała rekomendacje dotyczące podjęcia działań mających na celu obniżenie deficytu do poziomu poniżej 3% PKB do 2007 r. Rada określiła cele na poszczególne lata (bez uwzględnienia wydzielenia funduszów emerytalnych): 5,7% w 2004 r., 4,2% w 2005, 3,3% w 2006 r. i 1,5% w 2007 r. W 2006 r. Rada dokonała oceny realizacji programu poprawy sytuacji budżetowej Polski i uznała, że działania podjęte przez polski rząd są niedostateczne w porównaniu z zaleceniami z 2004 r. Tablica 2.18: Saldo budżetu sektora publicznego Polski i UE (w % PKB) POLSKA -3,0-5,1-5,0-6,3-5,7-4,3-3,8-2,0 UE ,7-1,4-2,5-3,1-2,8-2,5-1,4-0,9 Strefa Euro 0,1-1,8-2,5-3,1-2,8-2,5-1,3-0,6 Czechy -3,7-5,7-6,8-6,6-3,0-3,5-2,7-1,6 Grecja : : -4,7-5,6-7,3-5,1-2,6-2,8 Hiszpania -1,0-0,6-0,5-0,2-0,3 1,0 1,8 2,2 Niemcy 1,3-2,8-3,7-4,0-3,8-3,4-1,6 0,0 Portugalia -2,9-4,3-2,9-2,9-3,4-6,1-3,9-2,6 Słowacja -12,2-6,5-8,2-2,7-2,4-2,8-3,6-2,2 Słowenia -3,8-4,0-2,5-2,7-2,3-1,5-1,2-0,1 Węgry -2,9-4,0-8,9-7,2-6,5-7,8-9,2-5,5 Źródło: Eurostat i Tablica 2.19: Zadłużenie sektora publicznego Polski i wybranych krajów UE (w % PKB) POLSKA bez uwzgl. decyzji Eurostat 35,9 39,8 43,9 41,8 42,0 42,4 43,1 z wyłączeniem f. emeryt. II 37,6 42,2 47,1 45,7 47,1 47,6 45,2 UE ,1 60,5 62,0 62,4 63,1 61,8 59,3 Strefa euro 68,3 68,1 69,3 69,7 70,5 68,6 66,6 Czechy 25,1 28,5 30,1 30,4 30,2 29,4 28,7 Grecja 103,6 100,6 97,9 98,6 98,0 95,3 94,5 Hiszpania 55,5 52,5 48,7 46, ,7 36,2 Niemcy 58,8 60,3 63,8 65,6 67,8 67,6 65,0 Portugalia 52,9 55,6 56,9 58,3 63,7 64,7 63,6 Słowacja , Słowenia 27,2 28,4 27,9 27,6 27,4 27,2 24,1 Węgry 52,1 55,6 58,0 59,4 61,6 65,6 66,0 Źródło: Eurostat i European Economy, Convergence Report 2006, grudzień 2006, Eurostat Poziom deficytu budżetu dzięki przyspieszeniu tempa wzrostu produktu krajowego brutto w 2004 r. obniżył się do 3,9% i pomimo spowolnienia dynamiki PKB w kolejnym roku ponownie Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 51

236 2.3. Proces konwergencji Polski i innych krajów UE spadł do 2,5% w 2005 r. Wielkość deficytu według klasyfikacji rządowej nie obejmuje jeszcze konieczności wydzielenia funduszów emerytalnych. Pomimo obniżenia się deficytu względem PKB w kolejnych latach poziom zadłużenia rządowego, po jednorocznym spadku do 41,8% PKB w 2004 r., w następnych latach stopniowo rósł do 42,0% w 2005 r. i 43,1% w 2007 r. O ile poziom długu rządowego Polski pozostaje jeszcze daleki od maksymalnej wartości progowej 60%, to poziom deficytu budżetu z uwzględnieniem funduszów emerytalnych może przekroczył w 2008 r. poziom dopuszczalny. Zmienność kursów walutowych Kraje, które przystąpiły do UE w maju 2004 r. zobowiązały się do spełnienia warunków umożliwiających uczestnictwo w unii monetarnej i przyjęcie wspólnej waluty. Rodzaj prowadzonej polityki kursowej jak i warunki początkowe każdego z 10 krajów były znacznie zróżnicowane. W efekcie czas niezbędny do spełnienia kryteriów z Maastricht umożliwiających wprowadzenie euro okazał się różny w poszczególnych krajach. Trzy nowe kraje członkowskie - Estonia, Litwa i Słowenia już 28 czerwca 2004 r. przystąpiły do Europejskiego Systemu Monetarnego (ERM II) i zobowiązały się do utrzymania kursu swojej waluty narodowej w +/- 15% paśmie wahań wokół centralnego kursu euro. Jednocześnie Estonia i Litwa jednostronnie ogłosiły wolę utrzymania instytucji krajowych izb walutowych. Nowe kraje członkowskie UE prowadziły różne polityki kursowej. Jedne kraje (Republiki Bałtyckie, Słowacja, Słowenia) postawiły sobie za cel możliwie szybkie wejście do strefy euro, inne zaś przyjęcie wspólnej waluty europejskiej odłożyły na dalszy plan (Czechy, Polska, Węgry). Poniżej przedstawiono krótką informację o polityce kursowej wybranych krajów. Litwa przyjęła system izby walutowej od kwietnia 1994 r. i związała kurs krajowego lita z dolarem amerykańskim na poziomie 4 LTL/USD. W lutym 2002 r. lit został powiązany z kursem euro na obowiązującym wówczas poziomie 3,45280 LTL/euro i z takim kursem Litwa przystąpiła dwa lata później do ERM II. Prawo litewskie, podobnie jak odpowiednie regulacje estońskie, zobowiązują krajowy bank centralny do emisji pieniądza w obiegu na poziomie odpowiadającym wielkości rezerw walutowych i złota. Jednakże w praktyce ta zasada nie zawsze był ściśle przestrzegana. Prowadzona polityka kursowa pozwoliła na utrzymanie stabilności kursowej również w warunkach napięć jak kryzys bankowy z 1996 r. i kryzys rosyjski z 1998 r. Pojawiająca się recesja i pogarszająca się sytuacja budżetu sektora publicznego zmusiły do wdrożenia reform strukturalnych i podjęcia korekcyjnych działań o charakterze fiskalnym, co pozwoliło utrzymać wysoką dynamikę wzrostu gospodarczego i znaczący napływ kapitałów zagranicznych. W okresie uczestnictwa w ERM II kurs lita pozostawał na poziomie centralnym i nie doznał żadnych napięć. Jednocześnie stabilności kursu towarzyszyła szybka konwergencja krótkookresowych stóp procentowych do poziomu strefy euro. Pod koniec grudnia 2007 r. litewskie stopy krótkookresowe różniły się od odpowiedniej stawki EURIBOR o 2,5 punktu bazowego. Przystąpienie Słowenii w czerwcu 2004 r. do ERM II było poprzedzone polityką monetarną będącą kombinacją polityki stopy procentowej i sterowania kursem walutowym. Bank 52 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

237 2.3. Proces konwergencji Polski i innych krajów UE centralny ustalał poziom stóp procentowych kierując się celem inflacyjnym i kontrolując popyt krajowy. W celu ograniczenia spekulacyjnego napływu kapitału w reakcji na wysoki poziom stóp procentowych Bank Słowenii akceptował ciągłą deprecjację kursu waluty narodowej tolara w tempie równoważącym straty z tytułu utraty wartości waluty krajowej z dodatkowymi zyskami wynikającymi z wyższego poziomu krajowych stóp procentowych w stosunku do rynku europejskiego. W okresie 2,5 roku poprzedzającego przystąpienie do ERM II deprecjacja tolara względem euro wyniosła 9%, zaś deprecjacja efektywna 5% w tym samym czasie. Centralny kurs parytetowy tolara w ERM II został ustalony na poziomie kursu rynkowego z ostatniego dnia poprzedzającego decyzję o wejściu do europejskiego systemu kursowego (239,640 SIT/euro). W ciągu dwóch lat uczestnictwa w ERM II kurs tolara wahał się w bardo wąskim przedziale wokół kursu centralnego, a maksymalne odchylenie po stronie deprecjacji wyniosło 0,16%, zaś po stronie aprecjacji tylko 0,10%. Przeciętne odchylenie od kursu parytetowego w całym okresie pozostawania w europejskim systemie kursowym wyniosło 0,08%. Stabilność kursu walutowego tolara w ramach sytemu walutowego ERM II została zapewniona w efekcie porozumienia z 2001 r. banku centralnego z większością krajowych banków komercyjnych w sprawie interwencji na rynku walutowym. Dominującym instrumentem interwencji były transakcje swapowe walutami. Właściwy poziom kursu parytetowego przyjęty przed wejściem do europejskiego systemu monetarnego i silna stabilizacja kursu od lipca 2004 r. umożliwiły zaniechanie dalszych interwencji bankowych na ryku walutowym. W okresie dwóch lat pozostawania w ERM II nie wystąpiły żadne napięcia kursowe ani potrzeba dewaluacji przy jednoczesnym utrzymywaniu stałej różnicy stopy procentowej względem stóp strefy euro na poziomie nieco poniżej 2 punktów procentowych. W następstwie podwyżek stóp procentowych przez Europejski Bank Centralny od grudnia 2005 r. i jednoczesnych obniżek stóp przez Bank Centralny Słowenii od stycznia 2006 r. różnica poziomów stóp zmniejszył się do poniżej 1 punktu procentowego, co odzwierciedlało spadek premii za ryzyko z tytułu inwestycji kapitałowych w Słowenii po wejściu do UE. Cztery inne kraje, które wstąpiły do UE w maju 2004 r. przez długi czas stosowały politykę związania kursu swojej waluty narodowej bądź to z euro jak Cypr i Węgry, bądź z koszykiem walut jak Łotwa i Malta. Węgry od połowy lat 90-tych zdecydowały się na reżim kursowy crawling peg z wąskim +/- 2,25% pasmem wahań wokół kursu referencyjnego. W końcowej fazie tego systemu kursowego władze węgierskie zdecydowały się na deprecjację waluty w skali 0,2% miesięcznie. W efekcie tych działań kursowych wskaźnik inflacji obniżył się z ponad 25% do poniżej 10% w połowie 2001 r. Od października 2001 r. nastąpiła zmiana polityki kursowej i władze Węgierskiego Banku Centralnego zdecydowały się na mieszaną politykę kursową powiązania kursu forinta z euro i przyjęcia szerokiego +/- 15% pasma wahań łącznie z celem inflacyjnym. W celu przeciwdziałania inflacji władze starały się utrzymywać kurs forinta po silniejszej stronie dopuszczalnego pasma wahań. Na początku 2003 r. kurs forinta w wyniku aprecjacji zbliżył się do dolnego limitu wahań, a w wyniku kolejnych obniżek poziom krótkookresowej stopy procentowej został obniżony do 6,5%. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 53

238 2.3. Proces konwergencji Polski i innych krajów UE Centralny kurs parytetowy pozostawał na niezmienionym poziomie od października 2001 r. do 4 czerwca 2003 r., kiedy dokonano 2,26% dewaluacji. Ruch ten miał poprawić konkurencyjność międzynarodową gospodarki węgierskiej. W efekcie znacznego odpływu kapitałów z rynku węgierskiego i w celu przeciwdziałania nadmiernym oczekiwaniom inflacyjnym w czerwcu 2003 r. jednorazowo podniesiono stopy procentowe o 300 punktów bazowych, a następnie jeszcze raz w listopadzie 2003 r. doprowadzając ich poziom do 12,5% co było najwyższym poziomem wśród krajów przygotowujących się do akcesji do UE. Z początkiem 2004 r. forint ponownie zaczął się umacniać, co pozwoliło na stopniowe redukcje stóp procentowych. W efekcie czterech kolejnych obniżek stóp procentowych ich poziom we wrześniu 2004 r. osiągnął 11%. Od kwietnia do września 2004 r. forint utrzymywał się w przedziale od 246 do 256 HUF/euro z tendencją do aprecjacji. Na koniec tego okresu forint pozostawał na poziomie 12% po mocniejszej stronie od kursu centralnego. Powrót presji inflacyjnej w wyniku utrzymywania się silnego deficytu budżetowego, który wyniósł 7,8% PKB w 2005 r., doprowadził do ponownych tendencji deprecjacyjnych kursu forinta względem euro od sierpnia 2005 r. W okresie od sierpnia 2005 r. do sierpnia 2006 r., w wyniku narastającej inflacji kurs forinta względem euro obniżył się o ponad 12%. W styczniu 2008 r. kurs forinta silnie się osłabił, co odzwierciedlało pogorszenie aktywności gospodarczej, wzrost awersji inwestorów do inwestycji w krajach Europy wschodniej i narastające szybko zjawisko inflacji. Utrzymujący się wysoki poziom niezrównoważenia budżetu sektora publicznego i towarzyszące temu zjawisko względnie wysokiej inflacji w dniu 25 lutego 2008 r. zmusiły władze Węgier do oficjalnego odstąpienia od polityki kursu związanego sztywno z euro na rzecz kursu płynnego. 31 Decyzja zasadniczej zmiany polityki kursowej była tłumaczona chęcią bardziej skutecznej walki z inflacji i dążeniem do spełnienia kryteriów z Maastricht. Data przystąpienia do ERM II była przez polityków węgierskich wielokrotnie przesuwana ze względu na utrzymujący się stan ogólnej nierównowagi gospodarczej i obecnie nie jest określona. Jednocześnie bank centralny Węgier skorygował prognozę inflacyjną na rok 2008 z 5,0% do 5,9%, tłumacząc tę zmianę rosnącymi cenami energii i żywności. Biorąc to pod uwagę, po dwóch obniżkach dokonanych w 2007 r., bank pozostawił główną stopę procentową na poziomie 7,5%, będącym jednym z najwyższych w całej UE. Zmiana polityki kursowej została pozytywnie przyjęta przez inwestorów, w efekcie czego kurs forinta do euro w ciągu jednego dnia wzrósł o 2,4% i osiągnął poziom 258,15 HUF/Euro. W marcu 2008 r. powróciła wyraźna tendencja do aprecjacji forinta względem euro. Jednocześnie w celu przeciwdziałania presji inflacyjnej władze węgierskie zaczęły podnosić stopy procentowe, w wyniku czego różnica między poziomem krótkookresowych stóp procentowych na Węgrzech i w strefie euro zwiększyła się z niecałych 3 punktów procentowych pod koniec grudnia 2007 r. do 4 punktów w kwietniu 2008 r. Czechy od 1998 r. stosują politykę kursową polegającą na kombinacji celu inflacyjnego i zarządzania kursem korony. Od końca lat 90-tych kurs korony podlegał aprecjacji głównie względem euro, zarówno w ujęciu nominalnym jak i realnym. Tendencja ta jest tłumaczona przede wszystkim napływem znaczących rozmiarów bezpośrednich inwestycji zagranicznych 31 Hungary floats the forint to fight inflation, Financial Times, 26 lutego 2008 r., s Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

239 2.3. Proces konwergencji Polski i innych krajów UE oraz dużymi wpływami z prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Proces aprecjacji został zahamowany w okresie od połowy 2002 r. do III kwartału 2004 r. w wyniku zmniejszenia przychodów prywatyzacyjnych i interwencji banku centralnego zapobiegającej zbyt szybkiej aprecjacji korony. Pod koniec 2004 r. kurs korony ponownie zaczął się umacniać. W okresie 2 lat do marca 2008 r. kurs korony umocnił się do euro o 12,6%. Tylko w połowie 2007 r. miała miejsce krótkotrwała deprecjacja korony spowodowana mniejszym popytem inwestorów zagranicznych na walutę czeską. Zjawisku aprecjacji korony towarzyszył niski poziom długookresowych stóp procentowych, które od chwili akcesji do UE pozostawały wyraźnie poniżej wartości referencyjnej. Od marca 2005 r. krótkookresowe stopy procentowe są niższe od stóp w strefie euro. W marcu 2008 r. podstawowa stopa kredytu refinansowego wynosiła 3,75%, tj. była niższa o 25 punktów bazowych od stopy EBC. Słowacja, po wprowadzeniu w lutym 1993 r. własnej narodowej waluty - korony, początkowo związała jej kurs i ustaliła +/- 0,5% pasmo wahań wokół parytetu. Nowa waluta szybko znalazł się pod silną presją i już w lipcu 1993 r. dokonano jej 10% dewaluacji. Dalsza presja na walutę narodową zmusiła władze słowackie do rozszerzenia pasma wahań do +/-5% w 1996 r. i do +/- 7% w 1997 r. Utrzymujący się stan nierównowagi w połączeniu z szokami zewnętrznymi (kryzys rosyjski) i wewnętrzną niestabilnością polityczną powodowały dalszą presję na koronę słowacką. W efekcie, w październiku 1998 r. dokonano kolejnej dewaluacji korony i zmieniono politykę kursową na kombinację celu inflacyjnego połączonego z zarządzaniem kursem płynnym. W maju 1999 r. przyjęty został program stabilizacyjny oparty na kontroli krajowego popytu i uzdrowieniu stanu finansów publicznych. Od tego momentu do połowy 2000 r. wystąpiła tendencja do silnej aprecjacji kursu korony. W kolejnych dwóch latach kurs pozostawał względnie stabilny z lekką tendencją deprecjacyjną w pierwszej połowie 2002 r. Poprawa ogólnych warunków ekonomicznych i znaczący napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych spowodowały ponowne wystąpienie tendencji do aprecjacji korony słowackiej od drugiej połowy 2002 r. Bank centralny w pierwszej połowie 2004 r. obniżył stopy procentowe o 150 punktów bazowych do poziomu 4,5% w czerwcu 2004 r. i dokonał szeregu interwencji na rynku walutowym. W efekcie kurs korony osłabił się o 1%. W drugiej połowie 2004 r. kurs nominalny korony w stosunku do euro był o 6% silniejszy w porównaniu z kursem z początku 2002 r. Kurs efektywny (realny) korony słowackiej w tym samym okresie umocnił się o 10%. Od 28 listopada 2005 r. korona słowacka uczestniczy w mechanizmie ERM II. Od tego momentu kurs korony wahał się cały czas w górnym przedziale dopuszczalnego pasma wahań, z wyjątkiem krótkiego okresu latem 2006 r. kiedy niepewność co do polityki nowych władz po wyborach w połączeniu z wycofaniem kapitałów z krajów Europy środkowej doprowadziły do przejściowego osłabienia się korony. Tendencję tę skutecznie zahamowały interwencje rynkowe banku centralnego. W drugiej połowie 2006 r. kurs korony powrócił do górnej części pasma wahań i utrzymywał się 5,5% powyżej centralnego parytetu. W grudniu 2006 r. i marcu 2007 r., w okresie kiedy kurs korony zbliżał się do górnej granicy przedziału wahań, Narodowy Bank Słowacji zdecydował się na działania interwencyjne mające na celu zahamowanie dalszej aprecjacji korony. Działania te okazały się jednak nieskuteczne i 19 marca 2007 r. władze Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 55

240 2.3. Proces konwergencji Polski i innych krajów UE Słowacji zdecydowały się dokonać 8,5% rewaluacji korony. Pomimo rewaluacji kurs korony pozostał mocniejszy o ponad 4% powyżej kursu parytetowego. W okresie do początków 2008 r. kurs korony wahał się w przedziale między 3% i 7% powyżej kursu parytetowego. Polityka kursu walutowego w Polsce w okresie ostatnich kilkunastu lat podlegała różnym zmianom. W pierwszym okresie po transformacji systemowej z 1989 r. kurs złotego został silnie zdewaluowany i związany najpierw z kursem dolara USA a następnie z koszykiem kilku walut. Nadrzędnym celem polityki kursowej w tym okresie była walka z hiperinflacją. W 1991 r. wprowadzony został system kursu crawling peg w połączeniu z celami polityki pieniężnej i uwzględnieniem konkurencyjności polskiej gospodarki. Tego rodzaju polityka kursowa będąca kombinacją różnych celów w literaturze określana jest mianem polityki eklektycznej. W 1995 r. ustalono pasmo wahań złotego wokół kursu centralnego. Od 1999 r. NBP zaczął określać bezpośrednie cele inflacyjne i następnie zarządzać poziomem stóp procentowych w celu osiągnięcia wyznaczonego celu inflacyjnego. W tym samym czasie zmniejszono skalę okresowych zmian kursu i rozszerzono pasmo wahań wokół kursu centralnego. Jednocześnie NBP zaczął ograniczać interwencje na rynku walutowym. Od 12 kwietnia 2000 r. NBP przyjął politykę kursu płynnego bez określania żadnych limitów dopuszczalnych wahań i zrezygnował z interwencji na rynku walutowym. Z początkiem 2004 r. bezpośredni cel inflacyjny został określony na poziomie 2,5% z dopuszczalnym przedziałem wahań +/- 1 punkt procentowy. Od daty uwolnienia kursu złoty początkowo podlegał silnej aprecjacji w latach , jednakże następnie w wyniku pogłębiającej się nierównowagi gospodarczej, głównie obaw co do wielkości deficytu budżetowego i poziomu zadłużenia sektora publicznego, nastąpiła deprecjacji złotego trwająca do początków 2004 r. Od połowy 2004 r. ponownie wystąpiła tendencja do aprecjacji złotego. W okresie kolejnych dwóch lat aprecjacja złotego względem euro wyniosła 8,5%. Zjawisko aprecjacji złotego sprzyjało obniżaniu stóp procentowych. Średni poziom długookresowych stóp procentowych obniżył się poniżej wartości referencyjnej od sierpnia 2005 r. W okresie dwóch lat do marca 2008 r. kurs złotego względem euro umocnił się o prawie 13%. Aprecjacji złotego do początków 2006 r. towarzyszyło zmniejszanie się różnicy poziomu krótkookresowych stóp procentowych w Polsce i strefie euro. Jednakże powrót presji inflacyjnej zmusił władz NBP do stopniowego podnoszenia stóp procentowych. W marcu 2008 r. podstawowa stopa kredytu refinansowego NBP wynosiła 5,75% i była o 175 punktów bazowych wyższa od stope referencyjnej EBC. Polska dotychczas nie przystąpiła do mechanizmu ERM II. Co więcej nie została określona data, kiedy to może nastąpić. Termin przyjęcia wspólnej waluty europejskiej od dłuższego czasu jest przedmiotem dyskusji politycznych. Długookresowe stopy procentowe Podstawą oceny konwergencji długookresowych stóp procentowych jest poziom rentowności na rynku wtórnym obligacji rządowych o okresie zapadalności do 10 lat. Poziom długookresowych stóp procentowych w Polsce jeszcze na początku bieżącej dekady lat ponad dwukrotnie przewyższał wartości porównywalnych stóp procentowych w UE 56 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

241 2.3. Proces konwergencji Polski i innych krajów UE Rysunek 2.4: Długookresowa stopa procentowa (rentowność obligacji rządowych do 10 lat) Źródło: Eurostat, Monetary and financial indicators. i w strefie euro. Na początku 2001 r. Polska była krajem o najwyższym poziomie długookresowych stóp procentowych spośród wszystkich krajów, które przystąpiły trzy lata później do UE. Średni poziom długookresowej stopy procentowej w całym 2001 r. wyniósł 10,7% i był o prawie 4 punkty procentowe wyższy od wartości referencyjnej w UE (6,9%) i ponad dwukrotnie wyższy od średniego poziomu stów w strefie euro (5,0%). W drugiej połowie 2002 r. różnica poziomu stóp procentowych w Polsce i UE zmniejszyła się do ok. 2 punktów procentowych, a w połowie 2003 r. stopy w Polsce były wyższe od średnich europejskich o nieco ponad 1 punkt procentowy. Szybka konwergencja stóp procentowych w Polsce do stóp europejskich była efektem obniżenia się wskaźników inflacji, bardziej skutecznej polityki monetarnej Narodowego Banku Polskiego i zmniejszenia poziomu ryzyka inwestycyjnego poprzedzającego akcesję do UE. W 2003 r. Polska spełniała kryterium konwergencji dla długookresowych stóp procentowych. Jednakże w drugiej połowie 2003 r. poziom stóp procentowych w Polsce ponownie zaczął rosnąć w efekcie pogłębienia się deficytu budżetowego i w połowie 2004 r. przewyższał stopy procentowe UE o ponad trzy punkty procentowe. Skuteczne obniżenie wskaźników inflacji do poziomu jednego z najniższych w UE ponownie spowodowało zbliżenie się polskich stóp procentowych do stóp europejskich na 1 punkt procentowy w I kwartale 2006 r. W październiku 2006 r. wartość referencyjna określona zgodnie z zasadami z Maastricht na podstawie średnich dwunastomiesięcznych stóp procentowych w trzech krajach o najniższej inflacji (tj. w Polsce, Finlandii i Szwecji) została ustalona na 6,2%. Dwunastomiesięczna średnia arytmetyczna stóp procentowych w Polsce dla tego samego miesiąca wyniosła 5,2%, tj. była niższa o 100 punktów bazowych. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 57

242 2.3. Proces konwergencji Polski i innych krajów UE Nasilenie się procesów inflacyjnych w Polsce od 2007 r. i kolejne decyzje NBP o podwyższeniu poziomu stóp bazowych ponownie zwiększyły na początku 2008 r. różnicę między długookresowymi stopami w Polsce i średnim poziomem w krajach członkowskich UE do ok. 150 punktów bazowych oraz poziomem stóp w strefie euro do 180 punktów bazowych. Rysunek 2.5: Długookresowe stopy procentowe w Polsce i stopa referencyjna UE Źródło: Eurostat, Monetary and financial indicators. Tablica 2.20: Stopa oprocentowania kredytu banku centralnego, średnia roczna (w %) Strefa euro (EA , EA , EA ) 5,06 4,13 3,13 3,00 3,06 3,94 4,94 Czechy 6,00 4,44 3,19 3,31 2,94 3,25 4,00 Polska 18,63 10,94 7,00 7,38 6,50 5,50 6,06 Słowenia 11,75 10,88 8,38 5,44 5,00 4,56 - Słowacja 9,00 9,00 7,81 6,13 4,00 5,50 5,81 Źródło: Eurostat. Tablica 2.21: Konwergencja stóp procentowych, dane roczne (odchylenie standardowe oprocentowania kredytów dla przedsiębiorstw poniżej 1 roku) UE 25 5,79 4,48 3,91 3,33 2,44 1,99 2,37 1,71 1,07 UE 15 2,99 2,30 1,38 0,73 0,62 0,71 0,70 0,76 0,78 Strefa euro 1,14 0,59 0,48 0,75 0,64 0,73 0,72 0,70 0,69 Strefa euro - (EA , EA , EA ) Źródło: Szacunki Eurostat. Proces konwergencji poziomów stóp procentowych jest wyrażony w postaci malejącego odchylenia standardowego oprocentowania kredytów krótkookresowych dla przedsiębiorstw. W strefie euro odchylenie standardowe stóp procentowych wyraźnie zmalało w 1999 r. w efekcie przyjęcia wspólnej waluty i w kolejnym roku jeszcze obniżyło się do poziomu 0,5, który był 58 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie

243 2.3. Proces konwergencji Polski i innych krajów UE najniższą wartością w historii Europejskiej Unii Monetarnej. W 2001 r. rozpiętość narodowych stóp kredytu ponownie wzrosła do 0,75. Interesującym zjawiskiem jest to, że zbieżność stóp procentowych we wszystkich starych krajach UE obejmującej 15 członków, w tym 4 kraje pozostające poza strefą euro, była w latach minimalnie wyższa niż w krajach, które przyjęły euro. Dopiero w latach stopy procentowe w krajach strefy euro były nieco bardziej jednorodne niż w pozostałych starych krajach UE. Zjawisko konwergencji stóp procentowych wyraźne jest również w krajach nie uczestniczących w integracji monetarnej. W 2004 r. w powiększonej do 25 krajów członkowskich UE wskaźnik wynosił 2,4 i w kolejnych latach malał odpowiednio do 1,7 i 1,1. Poziom konwergencji stóp procentowych we wszystkich 25 krajach UE w 2006 r. był wyższy niż w krajach strefy euro w okresie pierwszych dwóch lat po przyjęciu wspólnej waluty. Dodatkowe czynniki oceny konwergencji gospodarki Polski Integracja rynku finansowego Zgodnie z treścią art. 121 Traktatu przedmiotem dodatkowej oceny powinien być poziom integracji rynku finansowego, integracji rynku towarów i usług oraz sytuacja bilansu obrotów bieżących bilansu płatniczego, a także analiza jednostkowych kosztów pracy i innych czynników wpływających na inflację. Analiza uzupełniających czynników oddziałujących na poziom inflacji została zawarta w punkcie dotyczącym stabilności cen krajowych. Poniżej przedstawiono ocenę stopnia integracji rynków finansowego i towarowego oraz stanu bilansu obrotów bieżących Polski w porównaniu z odpowiednimi wielkościami dla UE, strefy euro oraz wybranych krajów członkowskich. W ocenie dodatkowych czynników określających poziom integracji z UE szczególnie dużo miejsca poświęca się integracji krajowego rynku finansowego uznając, że dobrze rozwinięty i efektywny sektor finansowy jest podstawowym warunkiem dla trwałego rozwoju gospodarczego. W raporcie o konwergencji z 2006 r. Komisja Europejska uznała, że polski sektor finansowy jest zasadniczo zintegrowany ze strukturami europejskimi. Czynnikiem zapewniającym tę integrację jest przede wszystkim wysoki udział kapitału zagranicznego, głównie pochodzącego z krajów UE, a także dostosowanie krajowych regulacji do zasad wspólnotowych zapewnione już w dużym stopniu na etapie negocjacji akcesyjnych przed 2004 r. Pod względem relacji emisji kredytów krajowych do PKB w 2005 r. wynoszącej 32% Polska znajdowała się nieco poniżej wielkości średniej dla UE 10, tj. dla wszystkich 10 nowych krajów członkowskich (40%), ale zdecydowanie odbiegała od wartości średniej dla całej UE 25 oraz strefy euro wynoszących ponad 120%. Wartość udzielonych kredytów w ostatnich latach szybko się jednak zwiększała w wyniku szybkiego wzrostu gospodarczego i wysokiej dynamiki kredytów hipotecznych zaciąganych przez gospodarstwa domowe. Na koniec 2007 r. wartość kredytów udzielonych sektorowi niefinansowemu osiągnęła poziom 107,8 miliarda euro i stanowiła 35,1% PKB. 32 Kredyty dla przedsiębiorstw stanowią 41% wartości udzielonych kredytów ogółem, zaś kredyty dla gospodarstw domowych stanowią 59%, w tym dominują kredyty 32 Obliczenia własne na podstawie Wyniki finansowe banków w okresie trzech kwartałów 2007 r., GUS, Warszawa, 3 grudnia 2007 r. Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie 59

244 2.3. Proces konwergencji Polski i innych krajów UE Rysunek 2.6: Wartość kredytów dla sektora niefinansowego w Polsce (w mld euro) Źródło: Na podstawie danych GUS, Wyniki finansowe banków. mieszkaniowe stanowiąc 46% kredytów udzielonych ogółowi gospodarstw domowych. Wielkość emisji papierów wartościowych o stałym oprocentowaniu wynosząca ok. 40% PKB była w Polsce na poziomie średnim dla UE 10 ale odbiegała od wartości średniej dla całej UE przekraczającej zdecydowanie wartość całego PKB. Tablica 2.22: Kapitalizacja giełdy w mld euro i w % PKB w miliardach euro POLSKA 28,9 29,5 27,1 29,5 51,7 79,0 112,8 295,2 UE ,2 7731,6 5369,3 6258,0 6953,1 8640, , ,5 UE 10 75,8 70,6 68,8 82,8 131,4 182,0 (... ) (... ) Euronext (a) (... ) 2070,5 1477,1 1646,2 1796,0 2294,8 2812,3 2888,3 Niemcy 1352,9 1203,7 658,6 855,5 878,8 1035,3 1242,0 1440,0 Grecja 119,9 95,2 64,4 84,6 92,1 123,0 157,9 181,2 Hiszpania 537,0 525,8 443,1 575,8 692,1 813,8 1003,3 1231,1 w % PKB POLSKA 15,6 13,9 12,9 15,4 25,3 32,3 41,5 96,10 UE ,2 81,6 54,6 62,6 66,3 79,2 89,6 90,9 Strefa euro 85,9 69,8 46,2 52,6 56,2 (... ) (... ) (... ) Niemcy 65,6 57,0 30,7 39,5 39,7 46,1 53,5 59,4 Grecja 86,9 65,1 40,9 49,4 49,7 61,9 73,8 79,2 Hiszpania 85,2 77,3 60,8 73,5 82,3 89,6 102,3 117,3 Portugalia 52,9 40,2 (... ) (... ) (... ) (... ) 50,9 (... ) (a) Euronext - obejmuje od 01/2001 giełdy w Amsterdamie, Brukseli i Paryżu, a od 02/2002 dodatkowo giełdę w Lizbonie. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Eurostat i GUS. Rynek papierów wartościowych w Polsce szybko rozwija się w ostatnich latach. Giełda 60 Wpływ wejścia Polski do strefy euro na bezrobocie i zatrudnienie