Bożena Soldenhoff SPOSÓB WYMIANY SILNIE ZNISZCZONEGO DREWNA W RZEŹBACH POLICHROMOWANYCH

Transkrypt

1

2 ACTA UNIVERSITATIS NICOLAI COPERNICI Z A B Y T K O Z N A W S T W O I K O N S E R W A T O R S T W O X X II N A U K I H U M A N IS T Y C Z N O -S P O Ł E C Z N E Z E S Z Y T 271 T O R U Ń 1994 Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Bożena Soldenhoff SPOSÓB WYMIANY SILNIE ZNISZCZONEGO DREWNA W RZEŹBACH POLICHROMOWANYCH Decyzję o w ym ianie drew na w rzeźbach polichrom ow anych podejm ujem y jedynie w takich przypadkach, kiedy obiekt jest wyjątkowo silnie zniszczony, drewno jest w znacznym stopniu rozłożone, posiada liczne ubytki. Oznacza to, że przestało spełniać swą dotychczasową rolę trw ałego nośnika k ształtu rzeźby i polichromii, a wszelkie środki i m e tody jego wzmocnienia, znane w konserw acji, nie zapew nią m u odpowiedniej w ytrzym ałości mechanicznej. Znane są przypadki całkowitego zniszczenia drew na przez owady tak, że rzeźba zawdzięcza swój kształt jedynie dobrze technicznie w ykonanym w arstw om g ru n tu i polichromii lub licznym jej późniejszym przemalowaniom. Istniejącą w miejsce drew na zbitą mączkę można niekiedy wzmocnić, stosując z niebywałą ostrożnością odpowiednie substancje impregnujące. Często jednak zdarza się, że jest ona praktycznie niezw ilżalna przez im pregnaty, a ty m sam ym nie poddaje się żadnym próbom utw ardzenia. W takiej sytuacji zastąpienie byłego drew na nową substancją jest jedynym możliwym zabiegiem konserw atorskim. Zabieg w ym iany drew na w rzeźbach zabytkow ych na now ą substancję powinien być czynnością ostateczną, w ykonyw aną tylko w takich przypadkach, gdy zawiodą inne m etody ratow ania obiektu. Powinniśm y sobie zdawać sprawę z tego, że jest to sposób, którym niejako chronim y ideę obiektu, pozostawiając tylko część jego stanu m aterialnego w postaci polichromii. Tw orzym y więc swoistego rodzaju p reparat. Zabezpieczenie powierzchni rzeźby U sunięcie zniszczonego drew na rzeźby w ym aga bardzo starannego i mocnego zabezpieczenia powierzchni obiektu. Powinno ono być tak w ykonane, aby zapew niło trw ałość w arstw ie m alarskiej, nie dopuszczało do jakichkolwiek przesunięć jej nie zawsze silnie zespojonych części. Ponadto zabezpieczenie winno utrzym yw ać niezm ienność kształtu

3 128 Bożena Soldenhoff rzeźby, a więc musi być odpowiednio w ytrzym ałe mechanicznie. Jego kon stru k cja m a rów nież umożliwić w przyszłości dowolne przem ieszczanie i zmianę położenia obiektu tak, aby wykonywanie kolejnych prac było stosunkowo łatw e. Pierwszą czynnością jest oczyszczenie powierzchni z kurzu i brudu. Jeżeli zachodzi potrzeba, to należy również podkleić silne odspojenia w arstw powierzchniowych. Nie zdejm ujem y natom iast przem alow ań polichrom ii. Z jednej strony w ykonanie tej czynności jest tru d n e, a czasami wręcz niemożliwe z racji kruchości podłoża, z drugiej uznajem y przem alow ania za dodatkow e n atu raln e zabezpieczenie k ształtu rzeźby. Znane są przypadki, gdzie liczne w arstw y przem alow ań były jedynym czynnikiem u trzy m u jący m dotychczasow ą form ę przedm iotu. Na oczyszczoną pow ierzchnię rzeźby n ak lejam y kolejno 2 3 w arstw y bibuły japońskiej. Jako spoiwa używ a się najczęściej klejów rozpuszczalnych w wodzie, takich jak alkohol poliwinylowy, metyloceluloza lu b żelatyna. Rodzaj użytego k leju zależy od techniki w ykonania polichromii oraz od całego program u konserwatorskiego, a szczególnie od rodzaju substancji, k tó rą zam ierzam y wzmocnić pozostałości drew na i w arstw m alarskich. Dlatego raczej nie stosujem y do przyklejania zabezpieczeń tworzyw rozpuszczalnych w rozpuszczalnikach organicznych. W arstw y bibuły powinno się zakładać bardzo ostrożnie, starannie, nie pozostaw iając pęcherzy powietrza. Po całkow itym w yschnięciu ostatniej w arstw y bibuły możem y jeszcze dodatkowo wzmocnić nasze zabezpieczenie przez naklejenie na całą pow ierzchnię, bądź tylko w m iejscach uznanych za n ajbardziej niebezpieczne, w arstw y gazy. Następną czynnością jest naniesienie cienkiej w arstw y (około 5 10 mm) kauczuku silikonowego. Spełnia on tu ta j podw ójną rolę. Poprzez swoje właściwości znakom itego przylegania do powierzchni stanowi dodatkową w arstw ę zabezpieczającą, a jednocześnie izoluje obiekt od działania dużych ilości w ody u ży tej do kolejnych prac. O statnim etapem zabezpieczenia rzeźby jest założenie form y gipsowej. Jej grubość, kształt i ew entualne dodatkowe wzmocnienia konstrukcyjne zależą od wielkości i kształtu konserwowanego obiektu. Zadaniem powłoki gipsowej jest ochrona rzeźby przed zniekształceniem formy. Jej zew nętrzna pow ierzchnia pow inna być ta k ukształtow ana, aby um ożliw iała swobodną pracę, nadaw ała całej bryle statyczności, a w razie potrzeby bezpieczną zmianę położenia. Schem at zabezpieczenia pokazano na rys. 1. Usuwanie zniszczonego drewna i wzmacnianie polichromii Po w yschnięciu form y gipsowej (około 2 3 tygodni) m ożem y przystąpić do usuw ania zniszczonego drew na. Zabieg ten w ykonuje się m e-

4 Sposób wymiany silnie zniszczonego drewna w rzeźbach 129 Rys. 1. Schemat zabezpieczenia rzeźby: a. zniszczone drewno; b. warstwa polichromii; c. warstwa bibuły japońskiej; d. warstwa kauczuku silikonowego; e. forma gipsowa chanicznie za pomocą narzędzi stolarskich i w iertarek. Bardzo często spore ilości pyłu i resztek drew na usuwa się odkurzaczem. Jeżeli stan zachow ania na to pozwala staram y się zachować cienką w arstew kę drew na przylegającą do gruntu malarskiego. Będzie to z jednej strony forma świadka, z drugiej pomoże nam w utrzym aniu charakteru rzeźby drew nianej. J e s t to szczególnie w ażne w m iejscach ubytków w arstw y m a larskiej. Często zdarza się tak, że dostęp do pew nych fragm entów rzeźby od strony w ew nętrznej jest bardzo trudny lub wręcz niemożliwy. W takiej sytuacji po prostu w tych p artiach pozostaw iam y n ie usunięte drew no. Po całkowitym usunięciu zniszczonego drew na zachodzi najczęściej potrzeba wzm ocnienia m echanicznego pozostałych resztek drew na i w arstw gru n tu. S tosujem y tu zw ykle roztw ór k tó rejś z żywic term o plastycznych, np. P aralo id u B 72 lub Osolanu K. M iejsca tru d n o dostępne, z postaw ionym i w iększym i ilościam i drew na, w zm acniam y m e todą iniekcji. Po całkowitym odparowaniu rozpuszczalnika, a tym samym utw ardzeniu resztek drew na i polichromii, możemy przystąpić do zabiegu w ypełnienia rzeźby nową substancją. 9 Zabytkozrm w slw o

5 130 Bożena Soldenhoff Właściwości substancji stosowanych do wypełniania rzeźb Substancja, k tó rą m am y zam iar zastąpić zniszczone drew no w rzeźbach, pow inna posiadać następujące cechy: trw ale w zm acniać i utrzym yw ać dotychczasow ą form ę rzeźby, mieć odpowiednią wytrzym ałość mechaniczną w przypadku dużych obiektów zbliżoną do w ytrzym ałości drew na, posiadać dobrą adhezję do drew na i w arstw gruntu, tw ardnieć w całej masie bez zm ian objętości (nie kurczyć się), ciężar właściwy zbliżony do drew na lub mniejszy, um ożliwiać zakładanie w arstw o dow olnej objętości, nie w pływ ać destrukcyjnie na składniki rzeźby, głównie polichromię, być łatw ą w n akładaniu i umożliwiać szczelne w ypełnienie n ajd ro bniejszych załom ów rzeźby, umożliwiać opracow anie rzeźbiarskie pow ierzchni, nakładanie w arstw y zapraw y lub naklejanie forniru. W pracach konserw atorskich używ a się do tego celu różnych substancji, podobnych do tych, jakie stosujem y w uzupełnianiu ubytków. Są to najczęściej mieszaniny trocin i substancji klejących takich, jak: kleje glutynow e, żywice term oplastyczne lu b ch em o u tw ard zaln e1. Zakładanie tych m as jest trudne, czasam i w ym aga nakładania w ielow arstwowego. Opracowane zostały specjalne konstrukcje wieloskładnikowe z w arstw am i pośrednim i um ożliw iającym i usunięcie w razie potrzeby założonego w zm ocnienia 2. W Instytucie Zabytkoznawstwa i K onserw atorstw a UMK zastosowano do wypełnienia rzeźby sztywne pianki poliuretanowe. Na podstawie przeprow adzonych badań 3 używ ano ich dotychczas do uzupełniania d u żych ubytków w obiektach drew nianych. W łaściwości ty ch tw orzyw odpowiadają w pełni wszystkim wymaganiom sform ułowanym pow yżej4. N ajw ażniejszą rzeczą jest odpow iedni dobór pianki. Dużą pomocą w poszukiw aniu odpow iedniej substancji może być znajom ość ciężaru obję 1 S. Wójcik, Zagadnienie wypełniania ubytków w zniszczonych niepolićhromowanych, drewnianych rzeźbach zewnętrznych, Materiały Zachodnio-Pomorskie, t. 11, Szczecin I. Płuska, Częściowe usunięcie zniszczonego drewna rzeźby polichromowanej i zastąpienie jej skorupą z tworzyw sztucznych, Ochrona Zabytków, nr 2, B. Soldenhoff, Zastosowanie sztucznych pianek poliuretanowych do uzupełniania ubytków drewna w obiektach zabytkowych, AUNC, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo, VII, Toruń Pianki poliuretanowe o gęstości powyżej 0,2 g/cm 3 posiadają doskonałą adhezję do wielu materiałów, szczególnie porowatych, odporność na temperaturę, światło i czynniki chemiczne. Im większa gęstość pianki, tym większa odporność na działanie różnych czynników niszczących. Właściwości poszczególnych pianek zależą również w dużej mierze od stosowania produktów wyjściowych.

6 Sposób wymiany silnie zniszczonego drewna w rzeźbach 131 tościowego spienionego tworzywa. Do wypełnienia rzeźb należy stosować pianki o gęstości 0,2 0,4 g/cm 3. P rzy tej gęstości otrzym ujem y tw o rzywa sztywne, o dużych wytrzymałościach mechanicznych. Nie należy stosować dostępnych ostatnio na naszym rynku uszczelniających pianek w aerozolach. Są zbyt słabe m echanicznie i kurczą się w trakcie zastygania. Spieniania poliuretanu dokonujem y bezpośrednio w obiekcie. P ostępujem y ściśle według w skazań producenta pianki. Najczęściej dysponujem y substancjam i w yjściow ym i dw uskładnikow ym i (poliol i izicjanian) o ściśle określonych proporcjach w łączeniu. Przed przystąpieniem do pracy m usim y znać zakres spienienia tworzywa (wielokrotność wzrostu objętości tworzywa w czasie spienienia zwykle w granicach 8 15 razy) oraz dopuszczalną grubość bloku uzyskiwanej pianki. Znajomość powyższych danych jest konieczna, gdyż zapew ni praw idłow ość prow a dzonego procesu. Należy jeszcze pam iętać o tym, że podkład, czyli pozostałości rzeźby, m usi być suchy. Znaczna zaw artość wilgoci w odsłoniętym gruncie lub resztkach zachowanego drew na może spowodować pewne nieprawidłowości w procesie spieniania. Woda jest bowiem dla w ielu pianek czynnikiem porotw órczym i jej znaczna zaw artość w podłożu pow oduje zbyt gw ałtow ny i n iereg u larn y w zrost pianki w początkow ej fazie. Wykonanie zabiegu wypełnienia rzeźby pianką poliuretanową P rzed w ykonaniem zabiegu należy przygotow ać następujące m ateriały: odpowiednią ilość składników podstawowych pianki, wagę, kilka jednorazowych naczyń do mieszania (kubki papierowe lub polietylenowe), mieszadło elektryczne, ostry nóż i kilka desek różnych kształtów oklejonych folią polietylenow ą. Jeżeli konserwowany obiekt nie jest duży, to możemy go jednorazowo całkowicie wypełnić pianką. Przy dużych rzeźbach zabieg w ykonujem y etapam i. Oba składniki poliuretanu m ieszam y w ściśle określonych proporcjach w naczyniu jednorazowego użytku. M ieszanie m usi nastąpić b a r dzo szybko, albow iem m am y z reg u ły na ten zabieg tylko około 10 sekund. N astępnie w ylew am y zaw artość naczynia do najbardziej zagłębionego miejsca w obiekcie i pozwalamy żywicy spokojnie espandować. Jeżeli powierzchnia rzeźby jest bardzo zróżnicowana, to należy umieścić kilka centym etrów ponad w ylaną m ieszaniną deseczkę oklejoną folią polietylenow ą (pianka nie przyw iera do polietylenu). Zapora ta ograniczy n adm ierne w yrastanie pianki w górę i skieruje ją na boki. Sposób w y konania tego zabiegu pokazuje rys. 2. Dzięki tem u pow stająca pianka

7 132 Bożena Soldenhoff Rys. 2. Spienienie żywicy poliuretanowej we wnętrzu rzeźby: a. deska ograniczająca spienianie żywicy; b. pianka poliuretanowa; c. warstwa polichromii; d. warstwy zabezpieczeń ściślej połączy się z nierówną powierzchnią zabytku. Po zakończeniu procesu spieniania pozostawiamy piankę do ostygnięcia. Jeżeli zachodzi potrzeba, to możemy pewne nadm iernie wyrośnięte fragm enty odciąć nożem. Po upływie m inut możemy wypełniać dalsze miejsca w rzeźbie. W skazane jest przed w ylaniem następnej p artii żyw icy powierzchnię uprzednio spienionej pianki naciąć dość gęsto nożem w celu zwiększenia przyczepności następnych fragmentów. Postępując w wyżej opisany sposób stopniowo wypełniam y całą rzeźbę. Należy w trakcie pracy unikać takich sytuacji, kiedy spieniana p artia będzie zbyt m ała i cienka. Następuje w tedy szybkie schładzanie espandującego układu, a to z kolei pow oduje niejednolity w zrost i pow stanie tw orzyw a o cechach znacznie różniących się od zaplanow anych. Po zakończeniu p racy pozostawiamy obiekt na 24 godziny. Jest to czas potrzebny na zakończenie procesów polikondensacji żywicy i uzyskanie przez nią m aksym alnych cech wytrzymałościowych. Pow stały w trakcie spieniania nadm iar pianki ścinamy ostrym nożem bądź piłką do drew na lub m etalu. N astępnie usuw am y w arstw y zabezpieczeń i możem y przystąpić do opracowywania powierzchni rzeźby i jej polichromii. Jeżeli zachodzi potrzeba, to określone płaszczyzny możemy za pomocą d łu t odpowiednio modelować. Sztyw na pianka um ożliw ia dowolne rzeźbienie powierzchni. W ten sposób w ypełniam y obiekt tw orzyw em o znacznej w y trzy małości m echanicznej, lekkim, porow atym, o dużej odporności na dzia

8 Sposób wymiany silnie zniszczonego drewna w rzeźbach 133 łanie czynników atmosferycznych. Jest łatw y w stosowaniu. Zabieg nie w ym aga zakładania m iędzy p artiam i autentycznym i rzeźby a w ypełnieniem tzw. w arstw pośrednich, które m iały umożliwiać usuw anie wzmocnień o ile zaistnieje w przyszłości taka potrzeba. P iankę można bow iem z łatw ością usunąć z obiektu m echanicznie za pomocą ostrych n a rzędzi. Rekonstrukcje i uzupełnienia Stosow anie pianek poliuretanow ych umożliwia w ykonyw anie rekonstrukcji form y rzeźbiarskiej kilkoma sposobami. Jeżeli stan obiektu na to pozwala, to można jeszcze przed założeniem zabezpieczeń na pow ierzchnię rzeźby, bądź po założeniu tylko w arstw bibuły japońskiej, zrekonstruować brakujące partie rzeźby w dowolnym plastycznym m ateriale, np. m odelinie, plastelinie, glinie. N astępnie na całość nakładam y w arstw ę kauczuku silikonowego, a potem gipsu. Po u trw alen iu form y gipsow ej usuwam y substancję, z której wykonaliśm y rekonstrukcję, i całość w ypełniam y pianką. Możemy w podany wyżej sposób przeprowadzić rekonstrukcje już po wypełnieniu rzeźby pianką i zdjęciu zabezpieczeń. Wiąże się to jednak z ponow nym budow aniem form y, ty m razem dla p a rtii rekonstruow a nych. W ylewamy nowe porcje pianki, wypełniając nią przygotowaną form ę i jednocześnie trw ale łącząc z pianką w ypełniającą rzeźbę. Innym sposobem może być takie postępowanie, gdzie po wypełnieniu rzeźby i zdjęciu zabezpieczeń wylew am y odpowiedniej grubości blok pianki i przeprow adzam y rekonstrukcję rzeźbiarską z rę k i bezpośrednio na obiekcie. Jeżeli program konserw atorski przew iduje rekonstrukcje lub p u n k towania ubytków w arstw y m alarskiej, to podkład z pianki umożliwia zakładanie gruntów m alarskich w dow olnej technice. Należy tylko uprzednio lekko ściąć bądź zetrzeć cienką powierzchnię pianki. Tworzywo to pozwala rów nież na w ykonyw anie zabiegów tzw. scalania kolorystycznego pow ierzchni rzeźby przez bezpośrednie m alow anie farbam i o różnych spoiw ach (akw arele, tem pery, oleje).