Bożena Soldenhojf ZASTOSOWANIE SZTYWNYCH PIANEK POLIURETANOWYCH DO UZUPEŁNIANIA UBYTKÓW DREWNA W OBIEKTACH ZABYTKOWYCH

Transkrypt

1

2 ACTA UNIVERSITATIS NICOLAI COPERNICI Z A B Y T K O Z N A W S T W O I K O N S E R W A T O R S T W O V II N A U K I H U M A N IS T Y C Z N O -S P O Ł E C Z N E Z E S Z Y T Zakład K onserw acji Elem entów i D etali A rchitektonicznych Bożena Soldenhojf ZASTOSOWANIE SZTYWNYCH PIANEK POLIURETANOWYCH DO UZUPEŁNIANIA UBYTKÓW DREWNA W OBIEKTACH ZABYTKOWYCH Zarys treści. Badania nad uzyskaniem masy służącej do uzupełniania dużych ubytków w drewnianych obiektach zabytkowych, pozwoliły stwierdzić, że wszystkie wymogi konserwatorskie w tym względzie spełniają pianki poliuretanowe. Obiekty drewniane znajdujące się zarówno we wnętrzach budynków, jak i na zew nątrz, narażone są na działanie szeregu niszczących czynników, takich jak: zm ienne w aru n k i w ilgotności i tem p eratu ry, bezpośrednie działania mikroorganizmów i owadów itd.1 Czynniki t e powodują nie tylko osłabienie s tru k tu ry drew na, obniżenie jego właściwości m e chanicznych, ale często doprowadzają do powstania głębokich pęknięć lub ubytków o różnym charakterze, kształcie i wielkości. Ze względów zarówno konserwatorskich (zagłębienia w drew nie są z reguły miejscem grom adzenia się kurzu, brudu, w ody a więc mogą być źródłem d alszego zakażenia i niszczenia obiektów), konstrukcyjnych, jak i estetycznych ubytki w ym agają uzupełnienia nowymi substancjam i. M asy uzupełniające ub y tk i drew na po to, żeby m ogły spełniać w sposób w łaściw y swoje zadanie, m uszą odpowiadać pew nym określonym w łaściwościom: dobrze łączyć się z drewnem, posiadać jednorodną stru k tu rę, tworzyć m asy porowate przepuszczalne dla wody i powietrza, o higroskopijności i nasiąkliw ości zbliżonej do drew na, posiadać zbliżone do drew na właściwości m echaniczne i term iczne, posiadać zbliżoną do drew na szybkość chłonięcia i oddawania pary w odnej, kurczliw ość i pęcznienie, 1 J. Ważny, W spółczesne poglądy na rozkład drew na w obiektach zabytkowych, Ochrony Zabytków 1/1968, s ; A. J. Stamm, W ood deterioration and its prevention, [w:] C onservation of Stone and W ooden O bjects, New York Conference IIC 1970, s

3 146 Bożena Soldenhoff być odporne na działanie czynników atm osferycznych, nie ulegać starzeniu, być odporne na działanie m ikroorganizm ów i owadów, nie kurczyć się w trakcie tw ardnienia, twardnieć w warstwach o dowolnej grubości i objętości, być łatw e w nakładaniu w każdych w arunkach. W dalszej części pracy będziem y dla ułatw ienia nazyw ali m asy uzupełniające kitam i. U zupełnianie ubytków drew na przeprow adza się w praktyce konserw atorskiej trzem a sposobami. 1. Flekowanie m etoda polegająca na wstaw ianiu w miejsce ubytku nowego, odpowiednio dobranego kaw ałka drewna. Zabieg ten wymaga specjalnego przygotow ania podłoża, tzn. pow iększenia u b y tk u w celu n a dania m u określonej form y geom etrycznej, a ty m sam ym zniszczenia części jego substancji zabytkow ej. 2. Zakładanie mas będących mieszaniną wypełniacza (najczęściej są to trociny drewniane) i roztw oru spoiwa w rozpuszczalniku. Spoiwem mogą być zarówno kleje naturalne, jak i żywice syntetyczne. Podstawowym i wadami tego typu mas są: silne kurczenie się w trakcie odparowywania rozpuszczalnika, tw orzenie stru k tu r niejednolitych w skutek m igracji spoiwa k u pow ierzchni, konieczność nakładania w cienkich w arstw ach. 3. U zupełnianie ubytków m ieszaniną w ypełniacza i spoiwa bez rozpuszczalnika, tężejącego w całej masie (mieszaniny woskowo-żywiczne, żywice epoksydowe, poliestrow e itp.) 2. Stosow ane w te j m etodzie m ateriały oraz sposoby ich łączenia umożliwiają otrzym anie kitów o bardzo różnych właściwościach w zależności od charakteru i potrzeb danego obiektu zabytkowego. Możemy z nich tw orzyć m asy odpow iadające w iększości postulatów przedstawionych powyżej. Tak więc, dobierając różne ilości w ypełniaczy i spoiw otrzym ujem y tw orzyw o o określonej porow a tości, nasiąkliwości i właściwościach m echanicznych. Jednakże nie je steśm y w stanie spełnić jednego w arunku przygotować masy, której reakcja na zm iany w ilgotności m iałaby podobnie jak drew no charakter anizotropowy. Cecha ta nie,powinna mieć praktycznie większego znaczenia przy uzupełnianiu niewielkich ubytków czy pęknięć drewna, jak również przy uzupełnianiu drew na poddanego uprzednio im pregnacji wzmacniającej. Im pregnacja bowiem w ydatnie zmniejsza wrażliwość drew na na zmiany wilgotności, ograniczając tym samym jego stopień kurczenia i pęcznienia. W obu w yżej w ym ienionych przypadkach uzupełnienie u b y tk u m asą inaczej pracującą niż drew no nie powinno w y woływać na styku tych dwóch m ateriałów zbyt w ielkich naprężeń, które 2 S, Wójcik, Zagadnienie wypełniania ubytków w zniszczonych, niepołichromowanych, drewnianych rzeźbach zewnętrznych, Materiały Zachodnio-Pomorskie, t. 11, Szczecin 1965, s

4 Zastosowanie sztywnych pianek poliuretanowych mogłyby doprowadzić do powstania pęknięć w obiekcie zabytkowym lub w ypadnięcia kitu. Zagadnienie to nabiera dopiero znaczenia przy uzupełnianiu dużych ubytków i to dodatkowo w drewnie nieim pregnowanym, w obiektach znajdujących się na zew nątrz i narażonych na bezpośrednie działanie czynników atm osferycznych. Poniew aż w chw ili obecnej nie jesteśm y w stanie stw orzyć m asy, k tó ra naśladow ałaby anizotropow e właściwości drew na w ydaje się, że rozw iązania problem u należy poszukiwać w zastosow aniu substancji porow a tej i jednocześnie na tyle elastycznej, że z łatwością poddawałaby się pracy drew na, nie w yw ołując niebezpiecznych dla obiektu naprężeń. W y mogom ty m odpow iadają szeroko stosow ane w różnych dziedzinach gospodarki poliuretanowe tworzywa piankowe zwane powszechnie piankami poliuretanow ym i. Pianki poliuretanowe produkowane są w przem yśle w ogromnej ilości odmian. Ogólnie dzieli się je na pianki elastyczne i sztywne. Pow stają w w yniku reakcji izocyjanianów z poliolam i i wodą 3. Izocyjaniany spełn iają w procesie pow staw ania pianki podw ójną rolę: przedłużają cząsteczki polioli przez reakcje z grupam i wodorotlenowymi, a w reakcji z wodą powodują wydzielanie się C 0 2. W trakcie tw orzenia się pianki możem y wyróżnić trz y etapy. Po połączeniu wszystkich komponentów zaczyna wydzielać się gazowy czynnik spieniający (najczęściej jest to C 0 2 powstały w skutek reakcji izocyjanianu z wodą). Po osiągnięciu stanu nasycenia cieczy, C 0 2 w ydziela się z roztw oru tworząc początkowo małe pęcherzyki. Stopniowo wzrasta ich ilość i wielkość. Polim er tworzy coraz cieńsze błony wokół pęcherzyków. W niektórych rodzajach pianek przy zetknięciu się sąsiadujących z sobą błon powstają form y żeberek, dodatkowo wzmacniające konstrukcję. Jednocześnie w wyniku stale postępującego procesu poliaddycji zwiększa się lepkość cieczy, co uniem ożliw ia ujście gazu na zew nątrz. Na ty m etapie następuje gwałtowny wzrost objętościowy pianki i trw a on aż do m om entu zaniku wydzielania gazu. Proces ten zaczyna się od chwili zmieszania kom ponentów i trw a od kilku do kilkunastu m inut. Po ustaniu wzrostu objętościowego pianki następuje drugi etap, tzw. stabilizacja pianki, czyli dalsze reakcje poliaddycji i sieciowania żywicy. Przechodzi ona z fazy ciekłej w stałą. Trzeci etap to utw ardzanie pianki tw orzenie polim eru usieciow a- 8 W. O l c z y k, Poliuretany, Warszawa 1968, s Od charakteru i funkcyjności dioli źależy wytrzymałość i odporność chemiczna pianek. W piankach elastycznych przeważają diole dwufunkcyjne, w sztywnych natomiast trój- i więcej funkcyjne. Produkowane są głównie na bazie kwasu adypinowego i glikoli etylenowych.' Nazwy handlowe powszechnie stosowanych poliestrów i polieterów Desmophen, Multron, Daltocel, Selectrofoam. Izocyjaniany najczęściej stosuje się mieszaninę izomerów dwuizocyjanianu 2,4 i 2,6 tolilenu oraz technicznego dwuizocyjanianu dwufenylometanu.

5 148 Bożena Soldenhoff nego. Pełną wytrzymałość większość pianek uzyskuje już po upływie 24 godzin. Poza poliolami i izocyjanianami w skład m ieszanin tworzących pianki wchodzi cały szereg innych substancji, takich jak: k atalizato ry 4, środki powierzchniowo czynne5, ewentualnie porofory6, środki obniżające palność, p lastyfikatory itd. Pianki poliuretanowe są m ateriałem, który możemy dość dowolnie m odyfikować, uzyskując p rodukty o pożądanych właściwościach fizycznych i mechanicznych. Można więc uzyskać tworzywo pod wieloma względam i podobne do drew na. Nie reagują one co praw da na zm iany w ilgotności otoczenia, jednak mogą być na ty le elastyczne, że będą się swobodnie poddawały wielokierunkowej pracy drewna. Poza tym łatwość w ich stosow aniu była dodatkow ym bodźcem do podjęcia prób nad w ykorzystaniem tego tw orzyw a w uzupełnianiu ubytków drew na w obiektach zabytkow ych. Do badań użyto dwóch rodzajów pianek sztywnych otrzym anych z laboi^torium badawczego Zakładów Chem icznych ZACHEM w Bydgoszc z y Typ SYSPUR o składzie: Isocyanat MR 115 części wag. i Poliol 100 części wag. Je st to pianka o dużych porach, stosunkowo m iękka i krucha, gęstość 0,05 g/cm 3, powiększa swoją objętość w trakcie spieniania około 15-krotnie. 2. Skład: D esm odur 44V 120 części wag. i B ypolet 34A 100 części wag. P ianka drobnoporow ata, tw arda, o gęstości 0,2 g/cm 3, pow iększająca w trakcie spieniania swoją objętość 8-krotnie. Celem badań było określenie wzajemnego oddziaływania połączeń zdrowego, nieim pregnow anego drew na i pianki poliuretanow ej w zm iennych w arunkach wilgotności. W tym celu przygotowano kształtki drewna sosnowego około m etrowej długości, wydrążone w środku tw orzyły formę korytka. W ymiary: szerokość 14,5 cm, wysokość 5,5 cm i grubość ścian około 1,5 cm. W korytka w lewano odpowiednie ilości zmieszanych 4 Ibid., s Dla odpowiedniego kierowania procesami spieniania poliuretanów stosuje się szereg katalizatorów działających na poszczególne reakcje. Katalizatory aminowe stosowane są do pianek na bazie poliestrów, a katalizatory cynoorganiczne do pianek na bazie polieterów. 5 Ibid., s Środki powierzchniowo czynne dodaje się w celu uzyskania bardzo równomiernej i drobnej struktury pianki. Najczęściej stosuje się preparaty silikonowe, sulfonowane kwasy tłuszczowe, pochodne celulozy, olej rycynowy, estry kwasu akrylowego i metakrylowego itd. 6 Ibid., s Przy produkcji niektórych rodzajów pianek nie wykorzystuje się reakcji izocyjanianu z wodą dla wytworzenia C 02, lecz dodaje inne środki spieniające, takie jak: fluorowe pochodne węglowodorów, aceton, octan etylu, metanol, etanol, azot, tlen, powietrze itp. 7 Autorka pragnie bardzo serdecznie podziękować pracownikom Laboratorium za udzielenie szeregu cennych rad i pomoc w uzyskaniu materiału do badań.

6 Zastosowanie sztywnych pianek poliuretanowych. 149 komponentów pianek, a po wyrośnięciu i stw ardnieniu nadm iar pianki ścięto, wyrównując jej powierzchnię z brzegami kształtki. Jednocześnie dla celów porównawczych przygotowano dwie podobne form y drewniane w ypełnione kitam i z m ieszaniny trocin i żywicy epoksydowej. Użyto tro cin sosnowych o granulacji 0,75 0,5 m m i żywicy Epidian 5 w stosunkach wagowych 1:1 i 1,5:1. Żywicę utw ardzano dodatkiem 15% trójetylenoczteroaminy. Przed założeniem m asy wypełniającej powierzchnia drew na p okryta została cienką w arstew ką żywicy Epidian 5 z utw ard zaczem w celu zwiększenia przyczepności8. Po utw ardzeniu kitów w szystkie przygotowane kształtki pocięto na próbki o długości 8 10 cm. W ten sposób uzyskano próbki, w których masa wypełniająca styka się z dużą pow ierzchnią drew na, głównie z przekrojam i dwóch kierunków anatomicznych: promieniowym i stycznym m ających największy udział w procesach kurczenia i pęcznienia. K ształt takich próbek ilu stru je rys. 1. Próbki z wszystkimi rodzajam i kitów (po 6 sztuk z każdego rodzaju) poddano działaniu zm iennych w arunków wilgotności. Stosowano na przem ian suszenie w temp C do m om entu uzyskania stałej m asy i nawilżanie w atm osferze bliskiej 100% wilgotności w zględnej. Tak postępowano w 5 kolejnych cyklach. W następnych, próbki zam iast p rzetrzy mywania w wilgotnej atmosferze moczono w wodzie, co znacznie skróciło czas doświadczenia. W ten sposób drewno znajdowało się w krańcowych w arunkach, czyli ulegało na przem ian m aksym alnem u kurczeniu i pęcznieniu (wilgotność drew na przekraczała pu n k t nasycenia włókien). Obserwacje dokonane w trakcie doświadczenia wykazały, że już po dwóch cyklach próbki w ypełnione kitam i z żywicy epoksydowej i trocin o stosunkach wagowych 1:1 pękły na granicy drewno kit. W wyniku p racy drew na w połączeniu z kitem słabo reagującym na zm iany w ilgotności ( sztyw nym ) nastąpiło w yraźne odspojenie. Po czterech cyklach 1. Kształtka drewna wypełniona kitem 8 Tego typu zabieg wykonuje się przy zakładaniu wszystkich kitów, których spoiwem jest żywica epoksydowa (również w uzupełnieniach kamienia, ceramiki itp.). Ilość żywicy, jaka znajduje się w kicie, jest na ogół niewystarczająca dla w łaściwego spojenia z drewnem.

7 150 Bożena Soldenhoff podobnie zareagow ały próbki z m asą o m niejszej zaw artości żywicy epoksydowej. Nastąpiło dalsze pogłębienie destrukcyjnych zmian w próbkach omówionych poprzednio kity uległy niem al całkowitem u odspojeniu (rys. 2), a w trzech przypadkach boczne ścianki drew na pękły i odpadły. 2. Przykład odspojenia kitu od drewna w wyniku działania zmiennych warunków wilgotności Natom iast drewno wypełnione piankam i poliuretanow ym i po 20 cyklach pozostało bez zmian. Nie zaobserwowano żadnych odspojeń ani pęknięć drew na. Na ty m doświadczenie przerw ano. Z przeprowadzonego doświadczenia można wyciągnąć następujące wnioski: sztyw ne pianki poliuretanow e m ożna stosować jako m asy w ypełniające ubytki drewna, pianki bardzo dobrze łączą się z drew nem i nie tra c ą przyczepności podczas silnego kurczenia i pęcznienia drew na, mimo, że zastosowano pianki sztywne to jednak w ykazują one pewną elastyczność 9, która najzupełniej wystarczyła do tego, aby pianka dość swobodnie poddaw ała się różnokierunkow ej pracy drew na. B rak ja kichkolw iek pęknięć, deform acji czy odspojeń świadczy o tym, że w tra k cie bardzo drastycznych warunków doświadczenia między partią drew na a k itu nie w ytw orzyły się zbyt duże różnice naprężeń, jak to m iało m iejsce w pozostałych rodzajach kitów, z obu użytych rodzajów pianek pianka n r 1 o gęstości 0,05 g/cm3 okazała się zbyt słaba mechanicznie, aby mogła spełniać rolę kitu do drewna. Łatwo może ulec uszkodzeniom mechanicznym. Pianki poliuretanow e zdają się spełniać większość zdefiniowanych na początku tego a rty k u łu postulatów dobrego k itu do drew na. Nie odpowiadają one jedynie warunkom zbliżonej do drew na higroskopijności i nasiąkliwości. U żyte w doświadczeniu pianki m iały porowatość zam kniętą ł0. W ydaje się jednak, że te cechy pianek nie pow inny mieć większego 9 W. Olczyk, op. cit., s Elastyczność graniczna sztywnych pianek poliuretanowych o gęstości 0,2 g/cm8 zamyka się w granicach do 10 /o. 10 Ibid., s Adsorpcja wody przez sztywne pianki maleje wraz ze wzrostem gęstości. I tak np. przy gęstości 0,03 wynosi 2,2 g/dcm3,' a przy gęstości 0,064 już tylko 0,2 g/dcm.

8 Zastosowanie sztywnych pianek poliuretanowych.., 151 znaczenia dla późniejszego zachow ania się k itu i drew na. P o stu lat przepuszczalności dla p a ry w odnej i pow ietrza m a bow iem zabezpieczać w arstw y drew na bezpośrednio stykające się z kitem przed kondensacją w nich wody. Zjaw isko to zw iązane jest jednak z różnicą te m p e ratu r obu sąsiadujących z sobą środowisk. Pianki poliuretanowe znane są powszechnie z swoich doskonałych właściwości izolacji cieplnej u. Ponieważ podobne właściwości posiada drew no, zjaw isko kondensacji p ary wodnej nie powinno tu występować. Sztywne pianki poliuretanow e posiadają ponadto szereg dodatkowych cech, które podnoszą ich wartość jako m ateriału stosowanego do celów konserwatorskich. Są nimi: doskonała adhezja do wielu m ateriałów, szczególnie porow atych, odporność na tem p eratu rę, św iatło i czynniki chem iczne. W łaściwości te zależą w dużej m ierze od stosow anych p roduktów wyjściowych, a przede wszystkim od gęstości pianki. Im większa gęstość, tym większa odporność na działanie różnych czynników. Poza tym są proste w użyciu i posiadają ogromne możliwości modyfikacji. Można nim i z łatwością wypełniać dowolnej wielkości ubytki drewna, jak też jeżeli będzie to konieczne bez większego tru d u usunąć je m echanicznie z obiektu. W praktycznym stosowaniu pianek muszą być jednak spełnione pewne w arunki. W spomniano już wyżej, że proces tworzenia się pianek jest reakcją w ybitnie egzotermiczną. We w nętrzu polimeryzującego bloku pianki w ytw arza się te m p e ratu ra około C. Je st ona zresztą n iezbędna dla prawidłowego i równomiernego procesu spieniania. Stosując jednorazow o zbyt duże ilości kom ponentów i dążąc do utw orzenia g ru bego bloku m ożem y spowodować w ytw orzenie się tak wysokich tem pera tu r, że nastąpi samozapłon. D latego w praktyce nie powinno się dopuszczać do tworzenia w arstw grubszych niż cm. Jeżeli zachodzi konieczność uzupełnienia głębszych ubytków drew na, można zabieg w y konać w dwóch, a naw et trzech ratach, nakładając kolejne w arstw y pianki po spolimeryzowaniu i ochłodzeniu pierwszej. Dla lepszego połączenia obu w arstw należy pow ierzchnię pianki naciąć ostrym przedm iotem. Zapew ne spotkam y się tu ta j z zarzutem stosow ania w trakcie konserwacji zabiegu, w wyniku którego w ytw arza się tak wysoka tem peratura. Należy zatem wyjaśnić, że tem peratury rzędu C powstają w wew nętrznych (środkowych) partiach pianki. Na brzegach, a więc w m iejscach styku z m ateriałem zabytkowym są niższe i nie przekraczają 100 C. Ponadto tem p eratu ra dość szybko opada z chw ilą ustania procesu w y dzielania się substancji gazowej, tzn. po k ilk u n astu m inutach. Jeżeli chcąc uniknąć powstawania wysokich tem peratur będziemy wytwarzać pianki o niew ielkiej grubości (2 4 cm) uzyskam y w tedy tw orzyw o spie 11 Pianki poliuretanowe są w chwili obecnej najpopularniejszym materiałem izolacyjnym stosowanym w przemyśle chłodniczym.

9 152 Bożena Soldenhoff nione nieprawidłowo. Lepiej jest więc tworzyć kity z dużym nadm iarem i po utw ardzeniu ścinać do żądanych grubości. W skład kompozycji pianek wchodzą zwykle pewne ilości wody. Od jej bowiem zawartości zależy w dużej mierze szybkość procesu spieniania i charakter pianki. Między innymi, odpowiednio regulując dodatki wody możem y w szerokim zakresie modyfikować pianki i ty m sam ym uzyskiwać różne ich gęstości. Jak wiadomo, drewno zawiera zawsze pewien procent wody, k tó ra może mieć w pływ na proces spieniania pianki, p rzy najm niej w jego początkow ym okresie. D rew no stosow ane do dośw iadczeń posiadało około 12 13% wilgotności. Po wypełnieniu kształtek pianką okazało się, że w miejscach styku z drew nem (do wysokości około \ cm) pianka m iała znacznie większe i nieregularne pory. W ty m w y padku nie miało to jakichś negatyw nych skutków, wydaje się jednak, że przy większym zawilgoceniu drew na reakcja izocyjanianu z wodą może być bardzo gwałtowna i spowodować nieregularne spienienie dużych partii kitu 12. Pozostaje jeszcze sprawa opracowania powierzchni kitów bardzo ważna dla w yglądu estetycznego zabytków. P ianki poliuretanow e, n ak ładane zw ykle z pew nym nadm iarem są niesłychanie łatw e w m odelow a niu. Można ich powierzchnię dowolnie kształtować przy pomocy ostrego noża albo dłuta. Nie pow inny one stw arzać żadnych kłopotów w opracowaniu powierzchni, modelowaniu profilów lub innych form rzeźbiarskich. Pozostaje jednak spraw a koloru i faktury powierzchni. Jeżeli obiekt jest polichromowany, to miejsca uzupełnionych ubytków drew na będą bardzo dobrym podłożem do w ykonania rekonstrukcji. Ścięta pow ierzchnia pianki z otw artym i poram i łatwo i trw ale łączy się z gruntem malarskim. Więcej kłopotu przysporzy niew ątpliw ie scalenie powierzchni kitów w obiektach drew nianych niepolichrom ow anych. W ty m w ypadku, w zależności od c h arak teru przedm iotu zabytkow ego możem y postępować w różny sposób. Stosować piankę bardzo drobno porowatą i modelować fakturę drew na odpow iednim i narzędziam i, a następnie scalić kolorystycznie powierzchnię przy pomocy farb. Można też zabarwiać na odpowiedni kolor całą m asę kitu. Pianki poliuretanow e łatw o pigm entu je się stosując pigm enty całkowicie pozbawione wody i tylko takie, które w swoim składzie nie posiadają grup zdolnych do reakcji z izocyjanianam i. Jest jeszcze jeden sposób scalania m iejsc ubytków z pozostałym i p a r tiam i drew na, a m ianow icie naklejanie na pow ierzchnię pianki odpowiednio dobranych usłojeniem i kolorem cienkich kaw ałków forniru. W ykonane próby w ykazały, że trw ale można połączyć fo rn ir z pianką przy 12 Zagadnienie to wymaga przeprowadzenia dodatkowych badań mających na celu ustalenie górnej granicy wilgotności drewna bezpiecznej dla procesu spieniania ilbo stosowania środków odwadniających powierzchnię drewna.

10 Zastosowanie sztywnych pianek poliuretanowych. 153 pomocy takich klejów jak butapren, polioctan w inylu zarówno w rozpuszczalniku, jak i w dyspersji wodnej. Z pianek poliuretanowych można wykonywać bardzo dokładne odlewy w form ach przygotow anych z kauczuków silikonowych. Łatwość uzyskania bardzo precyzyjnie oddanej faktury i koloru dowolnego m ateriału może być przydatna w pracach konserw atorskich zarówno przy sporządzaniu kopii, jak i przy rekonstrukcjach. W niniejszym a rty k u le przedstaw iono tylko cz^ść badań nad zastosow aniem pianek poliuretanowych. Cały szereg zagadnień wymaga jeszcze opracowania, przede wszystkim stosowanie różnych pianek o znącznie większej gęstości niż użyte w doświadczeniach. Bożena Soldenhoff APPLICATION OF STIFF FOAMED POLYURETHANES FOR FILLING UP OF LOST PARTS IN WOOD (Summary) The aim of presented investigations is to elaborate a method of filling up of big lost parts in wooden monuments. The mass for filling up of the lost parts would satisfy many conditions among which the main are: homogeneous structure, water absorption, hygroscopicfty, sw elling and contraction near to those wood properties, resistance to weather and biologic agents, possibility of putting all the mass at once and setting in whole the mass. Those conditions are satified by foamed polyurethanes. These resins are foamed directly on the object and have good adhesion to wood. They form the mass of sufficient elasticity making an easy work of wood to be possible. The last property is especially valuable at filling up of the lost parts in non-impregnated wood reacting strongly to changes of humidity in environment of the object. Besides of that the foamed polyurethanes are easy to use and can be modified by many means what permits them to be applied for different kinds of wood.