Rewitalizacja górniczego dziedzictwa techniki i kultury w pracach KGHM CUPRUM Sp. z o.o. CBR

Transkrypt

1 CUPRUM Czasopismo Naukowo-Techniczne Górnictwa Rud nr 4 (89) 2018, s Rewitalizacja górniczego dziedzictwa techniki i kultury w pracach KGHM CUPRUM Sp. z o.o. CBR Jan BUTRA 1), Rafał DĘBKOWSKI 1), Maciej MADZIARZ 1) 1) KGHM CUPRUM Sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe, Wrocław mmadziarz@cuprum.wroc.pl Streszczenie Wielowiekowa historia górnictwa na ziemiach polskich pozostawiła niezwykle bogate górnicze dziedzictwo techniki i kultury. Prace dotyczące zagadnień dziedzictwa górniczego KGHM CUPRUM Sp. z.o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe rozpoczęło od współpracy z Kopalnią Soli Wieliczka w 1983 r. Zespół specjalistów, wówczas Zakładów Badawczych i Projektowych Miedzi CUPRUM, podjął się rozwiązania szeregu zagadnień, dotyczących zabezpieczenia zabytkowych wyrobisk podziemnych tej unikatowej kopalni. W ciągu 35-letniej współpracy z KS Wieliczka w Zakładzie Górnictwa wykonany został szereg analiz górniczych i geomechanicznych oraz liczne prace studialne i projekty techniczne na potrzeby ochrony bezcennego dziedzictwa górniczego, jakim jest wielicka kopalnia. KGHM CUPRUM Sp. z.o.o. CBR ma również swój istotny udział w rozpoznaniu i ochronie bogatego dziedzictwa górniczego Dolnego Śląska, gdzie relikty historycznej działalności górniczej zlokalizowane są szczególnie licznie. Najważniejszym przedsięwzięciem w tym obszarze, realizowanym w latach przez Zakład Górnictwa, był projekt dotyczący terenów i obiektów pogórniczych w gminie Mirsk. Przedsięwzięcie to obejmowało kompleksowe rozpoznanie, zabezpieczenie oraz wykorzystanie dużego zespołu reliktów dawnych robót górniczych do celów poznawczych i rekreacyjnych. Aktualnie w KGHM CUPRUM Sp. z o.o. CBR prowadzone są prace dotyczące szeregu innych, historycznych obiektów i terenów pogórniczych, związanych m.in. z historycznym górnictwem i metalurgią rud miedzi w okolicach Miedzianki i Ciechanowic gdzie udokumentowana historia wydobywania rud miedzi sięga 1311 r., Leszczyny gdzie w XIX w. rozpoczęto systematyczną eksploatację pokładowego złoża rud miedzi, rud ołowiu i srebra w północnej części Gór Sowich czy węgla kamiennego w okolicach Nowej Rudy. Słowa kluczowe: dziedzictwo górnicze, historyczne wyrobiska podziemne, projekty zabezpieczeń Revitalization of the mining technical and cultural heritage in the work of KGHM CUPRUM Sp. z o.o. CBR (R&D Centre) Summary The centuries-old history of mining in Poland has left an extremely rich mining heritage of technology and culture. Works on the mining heritage of KGHM CUPRUM Sp. z o.o. the Research and Development Centre started from cooperation with Wieliczka Salt Mine in The team of specialists, then ZBiPM CUPRUM undertook to solve a number of issues concerning the protection of historic underground excavations of this unique mine. During 35 years of cooperation, a number of mining and geomechanical analyses as well as numerous studies and technical projects for the purpose of protecting the priceless mining heritage of

2 32 the Wieliczka mine were carried out at the Mining Plant. KGHM CUPRUM also has a significant contribution to the recognition and protection of the rich mining heritage of Lower Silesia, where the relics of mining activities are located in a particularly large number of locations. The most important undertaking in this area, carried out in the years by the Mining Plant, was the project performed in the Mirsk Commune. This project contain comprehensive identification, protection and usage of a large team of relics of old mining works for cognitive and recreational purposes. At present, KGHM CUPRUM is working on a number of other historical buildings and post-mining areas in Lower Silesia, including the historical mining and metallurgy of copper ore in the vicinity of Miedzianka and Ciechanowice where the documented history of copper ore mining dates back to 1311, Leszczyna where in the 19th century the systematic mining of the ore-bearing copper deposit began, lead and silver ore in the northern part of the Owl Mountains, or hard coal in the vicinity of Nowa Ruda. Key words: mining heritage, historical underground excavations, security projects Wstęp ( ) Jeżeli kruszce zostaną usunięte z ludzkiego życia, będzie usunięta wszelka piecza nad ochroną i utrzymaniem ciała, nad zdrowiem i nad staraniem się o uszlachetnienie sposobu życia. Przecież ludzie prowadziliby najpaskudniejsze i najuboższe życie spośród wszystkich stworzeń, gdyby nie było kruszców, wróciliby do żołędzi, leśnych płodów i owoców, ziołami i wygrzebanymi korzonkami by się odżywiali, paznokciami musieliby wygrzebywać nory, w których by w nocy spali, przy czym w dzień po lasach i po polach błądziliby jak zwierzyna ( ) pisał w Księdze Pierwszej De Re Metallica Libri XII jej autor Georgius Agricola [1]. Żyjący w latach Georg Bauer takie bowiem nazwisko prawdopodobnie nosił w rzeczywistości autor tego najważniejszego pośród historycznych opracowań, dotyczących wiedzy górniczej, hutniczej i mineralogicznej, był jednym z najwybitniejszych umysłów epoki renesansu, zarazem wielkim badaczem i pedagogiem górnictwa. Mimo upływu niemal pięciu stuleci od wydania tego dzieła w 1556 r., w Bazylei, podstawowe znaczenie surowców mineralnych stanowiących od jej zarania naszej cywilizacji fundament zawodu górniczego, niezwykle trafnie uchwycone w cytowanym fragmencie, nie uległo zmianie. Współcześnie, jak przed stuleciami, eksploatacja górnicza jest podstawowym źródłem surowców, umożliwiających funkcjonowanie i rozwój społeczeństw. Górnictwo, rozumiane jako umiejętności poszukiwania i wydobywania surowców mineralnych, dawniej obejmujące również wiedzę hutniczą i metalurgiczną, jest prawdopodobnie najważniejszą i najstarszą dziedziną działalności gospodarczej człowieka. Podstawą materialnego bytu i rozwoju ludzkości, w tym także rozwoju demograficznego, jest produkcja środków spożycia i surowców niezbędnych do wytworzenia dóbr materialnych. Podstawową masę surowców stanowiły dawniej i stanowią obecnie surowce mineralne, a więc takie, których wydobywaniem zajmuje się górnictwo. Poczynając od eksploatacji krzemienia, poprzez pozyskiwanie rud miedzi i cyny, żelaza i węgla kamiennego, dających podstawę do dynamicznego rozwoju produkcji i techniki w okresie rewolucji przemysłowej, umiejętności pozyskiwania i wykorzystania surowców naturalnych wyznaczały etapy rozwoju ludzkości. System ludzkość produkcja znajduje się w ciągłym rozwoju, co jest następstwem m.in. demograficznego rozwoju ludzkości i jej potrzeb. System ten wymaga ciągłego, stale rosnącego, zasilania.

3 33 Świadectwo niezwykłej roli górnictwa w historii ludzkości stanowią utrwalone w skale pozostałości dawnych robót górniczych. Najstarsze odkryte dotychczas w świecie wyrobiska podziemne związane z eksploatacją hematytu do celów rytualnych, zlokalizowane na terenie RPA (Lion Cave), datowane są na 41 tys. lat p.n.e. [13]. Na współczesnym terytorium Polski historia podziemnej eksploatacji górniczej sięga 2,3 tys. lat p.n.e., kiedy na rozległym obszarze, obecnie w okolicach Ostrowca Świętokrzyskiego, działały prahistoryczne kopalnie krzemienia pasiastego. Odkrycia dawnych pól górniczych dokonał w 1922 r. polski geolog Jan Samsonowicz. Obszar ten jest jednym z najcenniejszych zabytków górnictwa na świecie. Zachowane rozległe systemy podziemnych wyrobisk dają świadectwo zaraniu górnictwa na ziemiach polskich [21]. Liczne pozostałości dawnych robót górniczych zachowane na obszarze Polski stanowią cenne i bogate źródło wiedzy o rozwoju techniki eksploatacji złóż, dając świadectwo wiedzy i umiejętności pokoleń górników. Jako świadectwo działalności wydobywczej naszych przodków historyczne kopalnie stanowią integralną część dziedzictwa technicznego i kulturowego dlatego niezbędne jest podejmowanie szeroko pojętych działań, mających na celu nie tylko ich rozpoznanie, zabezpieczenie i ochronę, lecz również upowszechnianie wiedzy dotyczącej tego rodzaju obiektów. Wykonane dotychczas, jak również znajdujące się obecnie w stadium realizacji bądź przygotowań, prace KGHM CUPRUM Sp. z o.o. CBR w zakresie rewitalizacji górniczego dziedzictwa techniki i kultury dotyczą zarówno największych i najważniejszych obiektów pogórniczych na terenie Polski jak Kopalnia Soli Wieliczka jak i mało znanych, lecz mających znaczną wartość historyczną i duże walory turystyczno-edukacyjne, niewielkich reliktów dawnej eksploatacji. 1. Prace na rzecz Kopalni Soli Wieliczka Kopalnia Soli Wieliczka jest znanym na całym świecie, bezcennym obiektem zabytkowym, pełniącym funkcję turystyczną, muzealną, sanatoryjną i dydaktyczną w oparciu o udostępnione i zabezpieczone wyrobiska podziemne. Początki jej istnienia sięgają średniowiecza, kiedy to nosiła nazwę Magnum Sal [21]. Początki eksploatacji soli kamiennej w rejonie Krakowa nie są dokładnie znane, wiemy jednak, że w okresie panowania Bolesława Chrobrego ( ) istniało już w Polsce rozwinięte górnictwo solne, którego centrum była Wieliczka. W wyniku podziemnej eksploatacji soli w kopalni Wieliczka powstało 9 poziomów wydobywczych, 26 szybów górniczych, około 300 km chodników i 2200 komór. Przyjmuje się szacunkowo, że łączna objętość pustek poeksploatacyjnych wynosiła prawie 9 mln m 3. W roku 1976 Kopalnia Soli Wieliczka została wpisana do krajowego rejestru zabytków kultury, a w roku 1978 wpisano ją na listę obiektów Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO. Z uwagi na zły stan znacznej części zabytkowych obiektów podziemnych, w roku 1989 kopalnię wpisano na listę Światowego Dziedzictwa w Zagrożeniu, a tym samym zaistniała możliwość pozyskiwania znacznie większych środków finansowych na prowadzenie prac zabezpieczających zabytkowej kopalni. Funkcja produkcyjna kopalni od 1993 r. ograniczyła się do utylizacji naturalnych, zasolonych wycieków kopalnianych. Trwająca od 35 lat współpraca CUPRUM z Kopalnią Soli Wieliczka koncentrowała się w obrębie dwóch zasadniczych kierunków:

4 34 I. Projektów zabezpieczenia obiektów zabytkowych, w tym szybów oraz dużych komór i ich kompleksów, poprzedzonych zwykle analizami geomechanicznymi oraz projektami koncepcyjnymi i technicznymi. II. Projektów obiektów funkcyjnych oraz przebudowy wyrobisk korytarzowych Opracowanie koncepcji docelowego modelu kopalni W 1978 r. kierownictwo Kopalni Soli Wieliczka, na podstawie opracowanych w CUPRUM dokumentacji i ekspertyz, uznało, że dla stabilizacji górotworu niezbędne jest utworzenie mocnego podparcia poziomów I-V, najważniejszych dla kopalni, poprzez wypełnienie podsadzką wyrobisk górniczych niżej położonych poziomów VI- -IX. Jedno z zasadniczych opracowań, dotyczących docelowego modelu struktury kopalni zabytkowej, uwzględniającej kompleksowo uwarunkowania geologiczne, hydrogeologiczne, górnicze i techniczne, przy zachowaniu możliwie jak największej części substancji zabytkowej kopalni, KGHM CUPRUM wykonało w 1999 r. [18]. W koncepcji tej struktura podziemna kopalni umownie podzielona została na dwie części, tj. zabytkową, gdzie zlokalizowane są wyrobiska zabytkowe, obejmującą rejon zachodni i centralny kopalni, oraz pozostałą część, o niezabytkowym charakterze w rejonie wschodnim kopalni. Przeprowadzona analiza wykazała, że możliwe jest zachowanie znacznej liczby wyrobisk zabytkowych, zlokalizowanych w centralnej części kopalni, szczególnie wyrobisk z poziomów od I do III. Na niższych poziomach IV i V zaproponowano utrzymanie tylko wybranych zabytkowych wyrobisk, znajdujących się w dobrym stanie technicznym i zlokalizowanych bezpośrednio przy planowanych do utrzymania wyrobiskach funkcyjnych (niezbędnych do funkcjonowania kopalni, ruchu turystycznego oraz do realizacji prac zabezpieczających i podsadzkowych). Zaproponowano zachowanie wybranych komór (V/291, V/292, V/299), zlokalizowanych na poz. V, w sąsiedztwie rejonu podszybia szybu Daniłowicz, jako obiektów sanatoryjnych, na co pozwalały stosunkowo dobre warunki geologiczno- -górnicze (po wykonanych wcześniej robotach podsadzkowych) Projekty zabezpieczenia zabytkowych wyrobisk komorowych Pierwszy projekt górniczego zabezpieczenia zabytkowej komory, opracowany przez CUPRUM w 1985 r., dotyczył komory Jezioro Wessel [19]. Przed przystąpieniem do prac inwentaryzacyjnych i projektowych komora ta znajdowała się w bardzo złym stanie technicznym. Podmyte były m.in. ociosy komory w otoczeniu jeziora solanki, podcięte i wiszące od stropu solne filary podporowe. Do jej zabezpieczenia zastosowano nie tylko tradycyjne, dotychczasowe sposoby zabezpieczenia wyrobisk, tj. obudowę drewnianą i murową, powszechnie stosowaną w kopalni Wieliczka, ale również nowoczesne techniki i technologie zabezpieczenia wyrobisk, z wykorzystaniem obudowy kotwowej kotew krótkich i długich (fot. 1).

5 35 Fot. 1. Komora Jezioro Wessel po zakończeniu prac zabezpieczających Przykładem kompleksowego zabezpieczenia zabytkowych komór był Zespół Komór Drozdowice I VI [20]. Dzięki wykonanym pracom, komory Drozdowice III Dolne i Drozdowice III Górne zostały zabezpieczone i połączone, przez co zyskały dodatkowe walory widokowe (fot. 2). Kolejnym zespołem wyrobisk tak zabezpieczonych był zespół komór Warszawa Wisła Budryk, stanowiących ważny element Trasy Turystycznej [4]. Fot. 2. Widok kratownicy w komorze Drozdowice III Dolne Fot. 3. Komora Warszawa - obecny widok komory

6 36 Fot. 4. Komora Budryk obecny wystrój komory po zakończeniu prac zabezpieczających W ww. komorach zostało wykonanych szereg prac zabezpieczających i adaptacyjnych, przystosowujących je do pełnienia obecnych funkcji w komorze Warszawa (fot. 3), jako obiektu przeznaczonego do organizacji m.in. imprez kulturalnych i sportowych, w komorze Budryk jako obiektu restauracyjno-gastronomicznego (fot. 4) oraz w komorze Wisła, pełniącej obecnie funkcję poczekalni i miejsca odpoczynku dla turystów, gdzie znajdują się punkty obsługi turystycznej oraz handlowe z pamiątkami. W komorze Gołuchowskiego wykonano zabezpieczenia, odtwarzające jej historyczny wygląd. Należy podkreślić, że komora była niemal doszczętnie zniszczona po rozległym zawale skał stropowych w jej centralnej części [2]. W pierwszej kolejności zabezpieczono strop i ociosy komory obudową kotwową, z wykorzystaniem kotew szkłoepoksydowych, a następnie odtworzono konstrukcję przestrzennej, trzypiętrowej kratownicy wraz z kontrolnymi i widokowymi podestami (fot. 5). Fot. 5. Komora Gołuchowskiego nowa obudowa podporowa komory Na szczególną uwagę zasługuje zachowanie dla potomności przepięknej kaplicy św. Jana [3], zlokalizowanej na poz. I w komorze Lipowiec (fot. 6). Rejon ten nie był wówczas przewidywany do zabezpieczenia i odpowiednio przewietrzany. W rezultacie zabytkowa polichromia kaplicy ulegała systematycznemu, znacznemu niszczeniu, a ciśnienie górotworu powodowało uszkodzenia jej drewnianej konstrukcji. Jedyną szansą uratowania tego obiektu było jego przeniesienie w inne, bezpieczne miejsce. Wybór padł na komorę Szatnia, zlokalizowaną na poz. III na wprost zejścia schodowego z kompleksu komór Warszawa-Budryk-Wisła. W tej komorze dokonano znacznych przybierek, zwłaszcza stropu komory, odtwarzając dokładnie kształt komory Lipowiec (fot. 7). Po zakończeniu ww. robót komorę zabezpieczono obudową kotwową. W tak przygotowanym obiekcie podziemnym zabudowano zre-

7 37 konstruowaną i odrestaurowaną kaplicę, a dodatkowy wystrój komory podkreśla obecnie jej niebywałe piękno (fot. 8). Należy przy tym podkreślić wykorzystanie kryształów solnych z ZG Polkowice-Sieroszowice do wykonania żyrandola w kaplicy. Fot. 6. Kaplica św. Jana w komorze Lipowiec na poz. I Fot. 7. Nowa lokalizacja kaplicy św. Jana komora szatnia na poz. III. Zakres robót przybierkowych w stropie komory Fot. 8. Kaplica św. Jana na poz. III obecny wystrój komory 1.3. Projekty zabezpieczenia zabytkowych szybów Niezmiernie ważnym kierunkiem prac CUPRUM były projekty przebudowy szybów kopalni. Na szczególną uwagę w tym względzie zasługuje projekt przebudowy najstarszego, czynnego szybu Regis [7]. Konieczność jego przebudowy wynikała ze systematycznie wzrastającej liczby turystów z całego świata zwiedzających kopalnię. Założono przy tym, że po przebudowie szyb pełnić będzie funkcję wentylacyjną

8 38 (szyb wdechowy) oraz wyjazdową dla zwiedzających (wyciąg klatkowy umożliwiający jazdę jednocześnie 62 osób). Po wnikliwej inwentaryzacji obiektu niezbędne okazało się nie tylko przeprowadzenie kompleksowego remontu szybu, obejmującego zmianę obudowy i przekroju szybu, ale także kompleksu budynków nadszybia (fot. 9) i wykonanie nowej wieży wyciągowej. Do poziomu I był to szyb o przekroju eliptycznym (beczkowym) w obudowie murowej, a poniżej o przekroju prostokątnym w obudowie drewnianej. Niezależnie od bardzo złego stanu obudowy szybu Regis, jego przekrój w świetle obudowy był stanowczo zbyt mały dla przyjętych założeń. Dla ich realizacji zaprojektowano i wykonano nową obudowę szybu do głębokości poz. IV, tj. 170,6 m, z betonu monolitycznego o grubości 0,4 m. Średnica szybu w świetle obudowy, po przebudowie tego odcinka, wynosi 5,0 m. Poniżej poz. IV pozostawiono dotychczasową, drewnianą obudowę szybu. Fot. 9. Nadszybie szybu Regis od strony wschodniej (widok po roku 1945) Oprócz wymienionych obiektów na podstawie projektów naszej firmy zabezpieczono szereg innych obiektów podziemnych, zwłaszcza komór [5]. Można tu wymienić m.in. komory: Michałowice, Piłsudski, Staszic, Stajnia Gór Wschodnich i Haluszka. Nie mniej istotnym kierunkiem naszych prac były projekty techniczne obiektów zaplecza trasy turystycznej, niezbędnych do funkcjonowania kopalni i ruchu turystycznego, projekty przebudów funkcyjnych wyrobisk korytarzowych i obiektów powierzchniowych dla realizacji planu zabezpieczenia wyrobisk podsadzką hydrauliczną, tj. węzły podsadzkowe przy szybach kopalni oraz bazy podsadzkowej dla Kopalni Otworowej Barycz KS Wieliczka Trasa Górnicza Jednym z ważniejszych osiągnięć Zakładu Górnictwa KGHM CUPRUM CBR w przedmiotowym zakresie było zaprojektowanie zabezpieczenia wyrobisk komorowych i korytarzowych w ramach nowej trasy turystycznej o nazwie Trasa Górnicza, wykorzystującej rewitalizowany, czternastowieczny szyb Regis [17]. Przedmiotowa trasa, poprowadzona na poziomach I, II n (niższym) i III, obejmuje następujące wyrobiska: chodnik Boczaniec, komora Boczaniec, chodnik Srotyk, chodnik Janik, komora Fortymbark, komora Janik górny, szybik Dolny Janik, chodnik Gospoda, komora Gospoda, komora Lipowiec, komora Korytno, podłużnia Tanecznica, komora Tanecznica, komora Rzepki, szybik Nadachów, podłużnia Klemens i szybik Klemens (rys. 1). Projektowane zabezpieczenie ww. wyrobisk musiało uwzględniać m.in. wytyczne konserwatorskie (szczególne walory historyczne obiektów), uwarunkowania geologiczno-górnicze, aktualny stan techniczny ww. wyrobisk i ich funkcję.

9 39 a) b) c) Rys. 1. a) Szkic wyrobisk górniczych na poziomie I, b) szkic wyrobisk górniczych na poziomach I oraz IIn rejon wschodni, c) szkic wyrobisk górniczych na poziomach I oraz IIn rejon zachodni Na etapie podejmowania decyzji o uruchomieniu nowej trasy turystycznej i inwentaryzacji jej obiektów stan techniczny planowanych do udostepnienia wyrobisk był zróżnicowany od stanu zawałowego do generalnie dobrego (stwierdzane niewielkie objawy destrukcji). Wyrobiska udostępnione w ramach Trasy Górniczej, uruchomionej w wyniku realizacji projektu Szlaki nowej przygody w zabytkowej Kopalni Soli Wieliczka na poziomie I (głębokość około 58 m p.p.t.) stanowią jeden z naj-

10 40 cenniejszych rejonów zabytkowej kopalni. Wyrobiska te powstawały na przestrzeni prawie czterech stuleci, a historia najstarszych z nich sięga XV w. Na uwagę zasługują kształty zlokalizowanych tam komór z odsłonięciami budowy geologicznej złoża. Komory i chodniki na poziomie pierwszym wyróżniają się zastosowaniem zróżnicowanych obudów górniczych. Stanowią je różnego rodzaju obudowy drewniane, potężne kaszty, mury solne i in. Uwagę zwracają pozostałości po miejscach kultu, w tym najstarszej kaplicy w kopalni pod wezwaniem św. Kunegundy. Zachowały się także elementy urządzeń i wyposażenia, związane z transportem poziomym i pionowym. Należy podkreślić, że trasa ta powstała w wyniku realizacji projektu dofinansowanego ze środków UE, w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Zabezpieczenie zabytkowych wyrobisk chodnikowych W związku z postępującym poszerzaniem się zakresu udostępnienia podziemnych zabytkowych wyrobisk, w tym najstarszych z początku istnienia kopalni, zlokalizowanych na poziomie I Kopalni Soli Wieliczka, pojawiła się potrzeba rewitalizacji głównych wyrobisk korytarzowych. Przebudowy m.in. chodników Boner, Boruta, Długi, Sieczyn, Biedów (fot. 10) i podłużni Bąkle, Grzmiąca, Karaś, zlokalizowanych na poziomie I, były konieczne z uwagi na zapewnienie bezpiecznej komunikacji, udostępnienia i przewietrzania zabytkowych komór, zlokalizowanych w ich otoczeniu [14-16]. Wymienione wyrobiska powstały w okresie od pierwszej połowy XV w. do XIX w. i są wpisane na listę wyrobisk zabytkowych Kopalni Soli Wieliczka. Ich sumaryczna długość wynosi 2,1 km. Fot. 10. Chodnik Biedów. Zróżnicowane konstrukcji zabezpieczenia wyrobiska, dostosowane do lokalnej budowy geologicznej. Widoczne na ociosie solnym ślady ręcznego drążenia Są to wyrobiska o zróżnicowanym charakterze, zarówno co do pierwotnego przeznaczenia, jak i późniejszego wykorzystania. Cechują się one bogatymi walorami górniczymi oraz historycznymi. Chodnik Boner, drążony od 1532 r., jest najstarszym chodnikiem poszukiwawczym we wschodniej części kopalni wielickiej, chodnik Długi był pierwszym wyrobiskiem korytarzowym w kopalni, którego podstawową funkcją było usprawnienie komunikacji. Wyrobiska te w przeważającej części (około 70%) mają pozostawione zabezpieczenia i wyposażenie z czasu ich drąże-

11 41 nia, co było jednym z ważniejszych wymagań konserwatorskich. Proces projektowania przebudowy i zabezpieczenia tego typu wyrobisk górniczych jest trudny nie może być bowiem podyktowany wyłącznie aspektami wytrzymałościowymi, a uwzględniać musi rozwiązania jak najbardziej zbliżone do stosowanych podczas ich drążenia, w aspekcie pierwotnego kształtu, formy i geometrii, z uwzględnieniem bieżących funkcji górniczych. 2. Prace KGHM CUPRUM na rzecz ratowania dziedzictwa górniczego Dolnego Śląska 2.1. Dolny Śląsk jako wyodrębniony obszar dawnych robót górniczych Historycy, zajmujący się problematyką górnictwa, traktują Dolny Śląsk jako wyodrębniający się i jeden z najciekawszych, choć nadal niedostatecznie rozpoznanych pod względem dziedzictwa dawnych robót górniczo-metalurgicznych obszarów Europy Środkowej [6]. Na jego ukształtowanie wpłynęły przede wszystkim występujące tu złoża złota zarówno o charakterze złóż wtórnych, jak i pierwotnych, oraz złoża polimetaliczne. Prowadzone na przestrzeni wieków roboty poszukiwawcze i eksploatacyjne pozostawiły na obszarze Dolnego Śląska liczne, nadal możliwe do zlokalizowania przekształcenia powierzchni terenu, znaczące obszary dawnych robót górniczych. Stanowią je przede wszystkim relikty dawnych wyrobisk (odkrywkowych i podziemnych), zwały skały płonnej, żużli hutniczych czy odpadów po wzbogacaniu rud, pozostałości urządzeń hydrotechnicznych nierozłącznie związanych z dawną techniką górniczą, a nawet zachowane fragmenty infrastruktury powierzchniowej kopalń. W oparciu o historyczne wyrobiska intensywnie rozwija się obecnie na Dolnym Śląsku turystyka postindustrialna i geoturystyka Geopark Śladami dawnego górnictwa kruszców Jeden z ważniejszych rejonów dawnych robót górniczych na terenie Dolnego Śląska to okolice miejscowości Krobica, Gierczyn, Przecznica, położone na terenie gminy Mirsk (nieopodal Świeradowa-Zdroju), gdzie od XVI do I połowy XX w. prowadzono okresowo poszukiwania i eksploatację rud cyny i kobaltu [6, 8]. Na południowych stokach Pasma Kamienickiego Gór Izerskich zlokalizowane są liczne pozostałości dawnych robót górniczych, w postaci reliktów wyrobisk i infrastruktury powierzchniowej kopalń z okresu XVI I połowa XX w. Należy podkreślić, że prowadzona w tym ośrodku historyczna eksploatacja rud cyny (od XVI w.), a później kobaltu (od II połowy XVIII w.) miała istotne znaczenie gospodarcze. Kopalnia Maria-Anna w Przecznicy dostarczała na przełomie XVIII/XIX w. około 10% całkowitej, europejskiej produkcji farby kobaltowej Błękitu Królewskiego. Górnicze roboty poszukiwawcze na obszarze działania dawnych kopalń rud cyny i kobaltu w opisywanym rejonie prowadzono intensywnie jeszcze w I połowie wieku XX, a zakończyła je w roku 1956 likwidacja kopalni Gierczyn (w budowie), projektowanej na bazie historycznych wyrobisk (XVI w.) kopalń Hundsrücken i Reicher Trost. Prace badawczo-inwentaryzacyjne w zakresie rozpoznania i oceny stanu zachowania historycznych obiektów górniczych w okolicach Gierczyna rozpoczęte zostały przez dr. hab. inż. Macieja Madziarza w latach 90. XX w. [8]. W roku 2009,

12 42 na zlecenie władz gminy Mirsk, w KGHM CUPRUM opracowany został projekt pn. Rekultywacja obszarów zdegradowanych działalnością górniczą na terenie Gminy Mirsk, z utworzeniem ścieżki turystycznej Śladami dawnego górnictwa kruszców. Projekt ten, zrealizowany przez KGHM CUPRUM (w konsorcjum z AMC Zakładem Robót Górniczych i Wysokościowych Andrzej Ciszewski), miał w warunkach Dolnego Śląska charakter nowatorski i pilotażowy [12]. Po raz pierwszy w sposób kompleksowy podjęto próbę ocalenia i wykorzystania do celów poznawczych zespołu historycznych stanowisk górniczych, położonych na rozległym obszarze, które ulegały intensywnej destrukcji od końca lat 50 XX w., kiedy zakończono tam górnicze roboty poszukiwawcze. Projekt był finansowany ze środków Unii Europejskiej, w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Dolnośląskiego na lata W zakresie realizacji ww. projektu przeprowadzono kompleksową rekultywację techniczną i biologiczną (w pełnym lub ograniczonym zakresie) obiektów i terenów pogórniczych w pasie o długości 7,8 km i szerokości od ok. 0,4 km do 0,7 km i utworzono Geopark ścieżkę turystyczno-dydaktyczną, prezentująca historię i pozostałości historycznego górnictwa rud cyny i kobaltu Śladami dawnego górnictwa kruszców. W swoich założeniach programowych projekt miał walory prośrodowiskowe i prospołeczne. Zrealizowanie dwóch podstawowych jego zadań oczyszczenia obiektów i terenów pogórniczych z zalegających w nich różnego rodzaju odpadów, a następnie przeprowadzenie ich rekultywacji i zagospodarowania (w pełnym lub ograniczonym zakresie), przyniosło wymierną poprawę stanu środowiska na objętym ww. działaniami obszarze (w gminie Mirsk). W ramach realizacji projektu na składowisko wywieziono łącznie ponad 220 Mg odpadów, w tym również niebezpiecznych [12]. Pomimo spodziewanych korzystnych rezultatów środowiskowych i akceptacji społecznej, projektowanie, budowa i użytkowanie ścieżki turystyczno-dydaktycznej w świetle prawa ochrony środowiska nie miały żadnych szczególnych preferencji i były traktowane jako standardowe przedsięwzięcie inwestycyjne. Szczególne uwarunkowania środowiskowe dla realizacji projektu stwarzała lokalizacja stanowisk dawnych robót górniczych w granicach obszarów Natura Opracowane projekty techniczne obejmowały zagadnienia rekultywacji i zagospodarowania obiektów i terenów pogórniczych, w sposób zindywidualizowany dla każdego obiektu i terenu, z wykorzystaniem najlepszych doświadczeń krajowych i zagranicznych. W projektowaniu i wykonawstwie uwzględnione zostały: stopień przekształcenia terenu, jego wartości przyrodnicze, cechy hydrogeologiczne i geotechniczne oraz szereg innych uwarunkowań. Pomimo indywidualizacji rozwiązań projektowych, zachowana została zasada spójności projektowania, niezbędna do uzyskania zamierzonego celu, na obszarze występowania historycznych obiektów pogórniczych, położonych w obszarze o wysokich walorach krajobrazowych oraz przyrodniczych. W wyniku realizacji założonych celów została przywrócona równowaga środowiskowa, zaburzona w wyniku prowadzonych niegdyś robót górniczych, braku właściwej likwidacji obiektów pogórniczych oraz późniejszego zanieczyszczenia zapadlisk i wyrobisk różnymi porzuconymi odpadami. Obiekty pogórnicze na trasie ścieżki, przewidziane do eksponowania, zostały zabezpieczone, odbudowane i przygotowane do wymagań ruchu turystycznego.

13 43 Ścieżka turystyczno-dydaktyczna Śladami dawnego górnictwa kruszców obejmuje 13 stanowisk (19 różnych obiektów) i zlokalizowane między nimi punkty widokowe. Punktem wyjściowym, a zarazem pierwszym stanowiskiem ścieżki, jest podziemna trasa turystyczna Kopalnia św. Jan w Krobicy, utworzona w oparciu o zespół historycznych wyrobisk górniczych: XVI-wieczną kopalnię św. Jan i wykonaną w wieku XVIII sztolnię Leopold (fot. 11). Roboty górnicze prowadzono tam w latach , 1755, 1770 oraz Mimo stosunkowo niewielkiej długości udostępnionych do zwiedzania wyrobisk (około 350 m) ich historyczny charakter przejawiający się przede wszystkim w niewielkich wymiarach przekroju poprzecznego, krętym przebiegu i licznych, ślepych odnogach wywiera duże wrażenie na zwiedzających, pozwalając na zrozumienie, jak złożonym i trudnym zagadnieniem było przed wiekami prowadzenie eksploatacji podziemnej przy niskim poziomie rozwoju wiedzy i techniki. Przy trasie podziemnej zlokalizowany został parking dla autobusów i samochodów osobowych oraz obiekty zaplecza technicznego, niezbędnego dla obsługi ruchu turystycznego [12]. Fot. 11. Portal sztolni Leopold wejście do podziemnej trasy turystycznej Kopalnia św. Jan w Krobicy Geopark ścieżka turystyczno-dydaktyczna Śladami dawnego górnictwa kruszców została otwarta w maju 2013 r. Od tej pory cieszy się dużym zainteresowaniem zwiedzających, którzy odwiedzają przede wszystkim podziemną trasę turystyczną Kopalnia św. Jan w Krobicy. Na niewielkim obszarze, gdzie na przestrzeni wieków prowadzono roboty poszukiwawcze i eksploatacyjne, zachowały się liczne pozostałości dawnych robót, reprezentujące przegląd typowych (nie tylko dla górnictwa dolnośląskiego) reliktów tego rodzaju działalności. Oczyszczone ze składowanych w nich przez dziesiątki lat odpadów, właściwie zabezpieczone, wyeksponowane i częściowo udostępnione do zwiedzania stanowią dziś atrakcję dla zwiedzających w miejsce zagrożenia, które stwarzały przed podjęciem odpowiednich działań. Potwierdza to celowość podejmowania prac, mających na celu współczesne wykorzystanie niszczejących i często niebezpiecznych obiektów dziedzictwa górniczego w turystyce przemysłowej i geoturystyce, jak i płynące z tego korzyści.

14 Pozostałe obszary działań Obecnie w obszarze zainteresowań KGHM CUPRUM znajduje się szereg innych obiektów dziedzictwa górniczego Dolnego Śląska. Szczególne znaczenie mają prace dotyczące obiektów i terenów pogórniczych, związanych z historycznym górnictwem i metalurgią rud miedzi, w okolicach Miedzianki i Ciechanowic (gdzie udokumentowana historia wydobywania rud miedzi sięga 1311 r.) oraz Leszczyny (gdzie już w XIX w. rozpoczęto eksploatację pokładowego złoża rud miedzi), rud ołowiu i srebra w północnej części Gór Sowich czy węgla kamiennego w okolicach Nowej Rudy. Od 2016 r. intensywne prace górniczo-archeologiczne prowadzone są przez Zakład Górnictwa, za zgodą Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków i właściciela terenu Lasów Państwowych Nadleśnictwa Świdnica, na terenie rozległego zespołu wyrobisk dawnych kopalń rud ołowiu i srebra w sąsiedztwie Bystrzycy Górnej (Góry Sowie, okolice Świdnicy) fot. 12. Ma on dużą wartość historyczną i stosunkowo dobry stan zachowania, stanowiąc przykład rozwoju robót górniczych na przestrzeni ponad 500 lat [11]. Stan historycznych wyrobisk nie został tam naruszony w wyniku prowadzonym po 1945 r. prac poszukiwawczych za rudami uranu jak miało to miejsce w wielu podobnych ośrodkach dawnego górnictwa rud metali na Dolnym Śląsku. W odległości ok. 500 m od zabudowań miejscowości, na terenie noszącym dawniej nazwę Goldener Wald (Złoty Las), ściślej zaś na obszarze zwanym Silber Wiese (Srebrna Łąka) działały kolejno kopalnie: Segen Gottes, Christinenglück, Victor Friedrich, Wilhelmine, Beathe oraz prawdopodobnie Berthe. Prawdopodobnie w tym też miejscu roboty górnicze prowadziły najstarsze, znane ze źródeł historycznych, bystrzyckie gwarectwa St. Stefens Achter i Geistliche Hülf Gottes (XV-XVI w.). Udokumentowane wiadomości w związku z robotami górniczymi w okolicach Bystrzycy Górnej, dotyczą dopiero roku 1539, jednak jak wynika z zachowanych dokumentów, już w XVI w. natrafiano tam na stare zroby, co wskazuje na dawniejsze ich początki. Planowane jest dalsze, szczegółowe rozpoznanie, zabezpieczenie oraz współczesne wykorzystanie historycznych wyrobisk w Bystrzycy Górnej do celów turystyczno-edukacyjnych. Obecnie w Zakładzie Górnictwa KGHM CUPRUM Sp. z o.o. CBR, na zlecenie Lasów Państwowych Nadleśnictwa Świdnica, opracowywana jest koncepcja programowo-przestrzenna podziemnej trasy turystycznej, wykorzystującej historyczne wyrobiska w Bystrzycy Górnej.

15 45 Fot. 12. Charakterystyczny kształt przekroju poprzecznego tzw. sztolni Górnej (XVI w.) kopalni w Bystrzycy Górnej (widok z podszybia szybiku świetlikowego sztolni przebudowanego w ramach prac z zakresu archeologii górniczej, realizowanych w 2018 r. przez Zakład Górnictwa KGHM CUPRUM Sp. z o.o. CBR), fot. Szymon Kostka W pracach KGHM CUPRUM wiele uwagi poświęcono również prawdopodobnie najdłuższej tzw. sztolni dziedzicznej na terenie Dolnego Śląska osiemnastowiecznej sztolni Helena w Ciechanowicach (fot. 13) [10]. Sztolnia odwadniała i jednocześnie udostępniała szereg żył kruszcowych na terenach górniczych Ciechanowic, a roboty w tym wyrobisku prowadzone były jeszcze w I połowie XX w. Sztolnia, wraz z powiązanymi z nią historycznymi wyrobiskami, jak również licznymi, choć znacznie gorzej zachowanymi reliktami dawnych robót górniczych w sąsiedniej Miedziance, stanowią cenny z punktu widzenia zespół obiektów dziedzictwa górniczego. Niestety, podobnie jak w przypadku szeregu innych stanowisk dawnych robót poszukiwawczych i eksploatacyjnych na Dolnym Śląsku, relikty wyrobisk stanowią obecnie miejsca nielegalnego składowania różnego rodzaju odpadów. Istniejąca sytuacja wymaga podjęcia natychmiastowych działań, mających na celu zarówno ochronę środowiska zanieczyszczonego w wyniku nielegalnego składowania odpadów (w tym również niebezpiecznych) oraz usunięcie zagrożeń dla ludzi i zwierząt, związanych z niezabezpieczonymi pozostałościami dawnych wyrobisk, jak i ochronę cennych obiektów dziedzictwa górniczego. Oprócz konieczności przeprowadzenia prac zabezpieczających i rekultywacyjnych, celowa wydaje się adaptacja wybranych wyrobisk podziemnych w okolicy Ciechanowic przede wszystkim fragmentu sztolni Helena, do ruchu turystycznego. Opracowana w KGHM CUPRUM koncepcja takich działań zakłada oczyszczenie i przebudowę historycznego wyrobiska na odcinku od wlotu sztolni nad brzegiem rzeki Bóbr do połączenia z szybem Neu Adler (obecnie zasypanym). Umożliwi to obiegową organizację ruchu turystycznego z wejściem poprzez sztolnię i wyjściem przez szyb. Oczyszczenie obiektów i terenów pogórniczych związanych ze sztolnią Helena w Ciechanowicach z zalegających w nich różnego rodzaju odpadów, a następnie przeprowadzenie niezbędnych prac zabezpieczających, rekultywacji i zagospodarowania powinno zaowocować wymierną poprawą stanu środowiska na terenach dawnych robót górniczych, położonych w gminie Marciszów, gdzie na przestrzeni kilku wieków lat prowadzono okresowo intensywne roboty poszukiwawcze

16 46 i eksploatacyjne. Techniczna i biologiczna rekultywacja szeregu obiektów i terenów pogórniczych przeprowadzona powinna zostać w kierunku znaczącej poprawy stanu środowiska oraz uzyskania nowych wartości rzeczowych w postaci trasy turystycznej, spełniającej również funkcję dydaktyczną. Fot. 13. Początkowy odcinek sztolni Helena w Ciechanowicach Podsumowanie Prace KGHM CUPRUM Sp. z o.o. CBR, dotyczące zagadnień dziedzictwa górniczego realizowane przez Zakład Górnictwa, obejmują dwa zasadnicze obszary: projekty wykonywane na potrzeby Kopalni Soli Wieliczka oraz kompleksowe działania na rzecz identyfikacji, zabezpieczenia oraz współczesnego wykorzystania w turystyce przemysłowej i geoturystyce obiektów dziedzictwa górniczego Dolnego Śląska. W trakcie dotychczasowej działalności na rzecz KS Wieliczka wykonanych zostało kilkadziesiąt prac, głównie o charakterze dokumentacji projektowej, dotyczących zabezpieczenia zabytkowych komór i innych wyrobisk. Prace te poprzedzało wykonanie szczegółowych prac inwentaryzacyjnych i analiz geomechanicznych oraz opracowań koncepcyjnych. Do najważniejszych prac zaliczyć należy ponadto opracowanie koncepcji docelowego modelu struktury zabytkowej kopalni, projekty przebudowy szybów zwłaszcza szybu Regis, szczególnie zaś projekt Trasy Górniczej, uruchomionej w wyniku realizacji projektu Szlaki Nowej Przygody w jednym z najcenniejszych rejonów zabytkowej kopalni. Przygotowanie i realizacja w latach projektu pn. Rekultywacja obszarów zdegradowanych działalnością górniczą na terenie gminy Mirsk, z utworzeniem ścieżki turystycznej Śladami dawnego górnictwa kruszców stanowiło w warunkach Dolnego Śląska pionierską, uwieńczoną sukcesem próbę kompleksowego rozpoznania, udokumentowania, zabezpieczenia oraz wykorzystania do celów poznawczych i rekreacyjnych dużego zespołu reliktów dawnych robót górniczych, położonych na znacznym obszarze ponad 38 ha, nie zaś wybranego, pojedynczego obiektu pogórniczego. Ostatecznym efektem realizacji projektu jest wytyczona i oznakowana ścieżka turystyczno-dydaktyczna Śladami dawnego górnictwa kruszców, umożliwiająca zapoznanie się z historią oraz pozostałościami górnictwa w jednym z najważniejszych, historycznych ośrodków górnictwa i metalurgii rud cyny i kobaltu na obecnym terytorium Polski. Stanowiąca największą atrakcję ścieżki podziemna trasa turystyczna Kopalnia św. Jan w Krobicy prowadzi zachowanymi w niemal oryginalnym stanie wyrobiskami z okresu od XVI do pierwszej połowy XIX w.

17 47 W KGHM CUPRUM prowadzone są też prace dotyczące szeregu innych historycznych obiektów i terenów pogórniczych na obszarze Dolnego Śląska, związanych m.in. z dawnym górnictwem i metalurgią rud miedzi w okolicach Miedzianki i Ciechanowic gdzie udokumentowana historia wydobywania rud miedzi sięga 1311 r., Leszczyny gdzie w wieku XIX rozpoczęto systematyczną eksploatację pokładowego złoża rud miedzi, rud ołowiu i srebra w północnej części Gór Sowich czy węgla kamiennego w okolicach Nowej Rudy. Pośród nich w największym stopniu zawansowania znajdują się prace badawczo-inwentaryzacyjne na obszarze działania dawnych kopalń rud ołowiu i srebra w Bystrzycy Górnej (XVI-XIX w.), których istotnym efektem jest opracowywana obecnie koncepcja programowo-przestrzenna podziemnej trasy turystycznej o znacznych walorach edukacyjnych. Poza pracami realizowanymi na rzecz obiektów dziedzictwa górniczego, w Zakładzie Górnictwa KGHM CUPRUM Sp. z o.o. CBR prowadzone są również działania dotyczące adaptacji do celów turystycznych innego rodzaju obiektów podziemnych. W 2018 r., na zlecenie gminy Stronie Śląskie, opracowana została koncepcja projektowa rozwiązań techniczno-budowlanych przedsięwzięcia, mającego na celu udostępnienie nowo odkrytych części Jaskini Niedźwiedziej w Kletnie Partii Mastodonta dla ruchu turystycznego [9]. Warto zwrócić uwagę, że projekt udostępnienia przystosowanych dotychczas do zwiedzania i cieszących się niesłabnącą popularnością wśród turystów partii Jaskini Niedźwiedziej był realizowany na przełomie lat 70. i 80. XX w. przez ZBiPM CUPRUM. Bibliografia [1] Agricola J., 2000, O górnictwie i hutnictwie dwanaście ksiąg, Muzeum Karkonoskie, Jelenia Góra. [2] Dębkowski R, Kawaler A., Kucharz J., 2005, Zabezpieczenie komory Gołuchowskiego w Kopalni Soli Wieliczka w aspekcie przywrócenia jej dawnej funkcji, Prace Naukowe Instytutu Górnictwa PWr, seria konferencje: Dziedzictwo i historia górnictwa oraz możliwości wykorzystania pozostałości dawnych robót górniczych, Lądek-Zdrój. [3] Dębkowski R., Kawaler A., Suślik A., 2004, Kierunki działania w zakresie zachowania zabytków sakralnych w KS Wieliczka na przykładzie kaplicy św. Jana, CUPRUM: Czasopismo Naukowo-Techniczne Górnictwa Rud, nr 4. [4] Dębkowski R. i in., 1993, Dokumentacja techniczna zabezpieczenia kompleksu komór Warszawa, Wisła, Budryk, CBPM CUPRUM, Wrocław, praca niepublikowana. [5] Dębkowski R., Nitek D., Parchanowicz J., Kucharz J., 2008, Dziedzictwo kultury materialnej udział KGHM CUPRUM w rewitalizacji zabytkowych obiektów Kopalni Soli Wieliczka, CUPRUM: Czasopismo Naukowo-Techniczne Górnictwa Rud, tom nr 2. [6] Dziekoński T., 1972, Wydobywanie i metalurgia kruszców na Dolnym Śląsku od XIII do połowy XX w., Wyd. PAN, Wrocław. [7] Fabich S. i in., 2007, Przebudowa szybu Regis w Kopalni Soli Wieliczka, CUPRUM: Czasopismo Naukowo-Techniczne Górnictwa Rud, nr 2. [8] Madziarz M., Sztuk H., 2006, Eksploatacja rudy cyny w Górach Izerskich: historia czy perspektywa dla regionu?, Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej, nr 117, Studia i Materiały, nr 32. [9] Madziarz M. i in., 2018, Koncepcja projektowa rozwiązań techniczno-budowlanych przedsięwzięcia mającego na celu udostępnienie nowo odkrytych partii Jaskini Niedźwiedziej w Kletnie (Partii Mastodonta) dla ruchu turystycznego, KGHM CUPRUM Sp. z o.o. CBR, praca niepublikowana. [10] Madziarz M. i in., 2015, Opracowanie metody adaptacji historycznych wyrobisk górniczych do ruchu turystycznego, na przykładzie głębokiej, dziedzicznej sztolni odwadnia-

18 48 jącej Helena w Ciechanowicach, KGHM CUPRUM Sp. z o.o. CBR, praca niepublikowana. [11] Madziarz M., 2013, Opportunities of making post-mining objects in Bystrzyca Górna area in Lower Silesia available for tourists, CUPRUM: Czasopismo Naukowo- -Techniczne Górnictwa Rud, nr 3. [12] Madziarz M., Mizera M., Dębkowski R., 2011, Problematik der rekultivierung und bewirtschaftung von Anlagen des Altbergbaus in der Region: Krobica Gierczyn Przecznica in der Gemeinde Mirsk, materiały 11. międzynarodowej, połączonej konferencji Altbergbau Kolloquium i Dziedzictwo i historia górnictwa oraz wykorzystanie pozostałości dawnych robót górniczych, Wrocław. [13] Mikoś T., 2008, Górnicze skarby przeszłości. Od kruszcu do wyrobu i zabytkowej kopalni, Uczelniane Wydaw. Nauk.-Dydakt. AGH im. S. Staszica, Kraków. [14] Parchanowicz J., Lipniarski M. i in., 2017, Dok. tech. przeb. ciągu wyrobisk chodnikowych obejmujących: podłużnię Karaś, chodnik Sieczyn, chodnik Biedów na poziomie I podziemnej części zakładu Kopalnia Soli Wieliczka S.A., praca niepublikowana. [15] Parchanowicz J., Lipniarski M. i in., 2017, Dok. tech. przeb. ciągu wyrobisk chodnikowych obejmujących: chodnik Długi, chodnik Boner, chodnik Boruta i podłużnię Grzmiąca na poziomie I Kopalni Soli Wieliczka, praca niepublikowana. [16] Parchanowicz J., Lipniarski M. i inni, 2017, Dok. tech. przeb. podłużni Bąkle na poziomie I podziemnej części zakładu Kopalnia Soli Wieliczka, praca niepublikowana. [17] Parchanowicz J. i in., 2009, Projekt techniczny górniczego zabezpieczenia i udostępnienia wyrobisk zabytkowych objętych projektem Szlaki nowej przygody w zabytkowej Kopalni Soli Wieliczka, KGHM CUPRUM CBR, Wrocław, praca niepublikowana. [18] Parchanowicz J. i in., 1999, Analiza geomechaniczna dla zabytkowej części Kopalni Soli Wieliczka w aspekcie weryfikacji wyrobisk zabytkowych i określenia docelowej struktury kopalni, CBPM CUPRUM, Wrocław, praca niepublikowana. [19] Parchanowicz J. i in., 1995, Dokumentacja powykonawcza robót zabezpieczających wykonanych w komorze Jezioro Wessel, CBPM CUPRUM, Wrocław. [20] Parchanowicz J. i in., 2004, Projekt techniczny zaplecza gastronomicznego dla zespołu komór Drozdowice, Michałowice, Weimar, CBPM CUPRUM, Wrocław, praca niepublikowana. [21] Pazdur J. (red.) i in., 1961, Zarys Dziejów Górnictwa na Ziemiach Polskich, tom I, praca zespołowa Pracowni Historii Górnictwa i Hutnictwa Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN, Katowice.