Studia i Materiały Nr Andrzej KAWALER*, Józef PARCHANOWICZ*, Adam SUŚLIK**

Transkrypt

1 Nr 117 Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej Nr 117 Studia i Materiały Nr górnictwo, zagospodarowanie wyrobisk zabytkowych Andrzej KAWALER*, Józef PARCHANOWICZ*, Adam SUŚLIK** KOMPLEKS ZABYTKOWYCH KOMÓR: DROZDOWICE, MICHAŁOWICE, WEIMAR KOPALNI SOLI WIELICZKA JAKO PRZYKŁAD PEŁNEGO ZAGOSPODAROWANIA I UATRAKCYJNIANIA WYROBISK GÓRNICZYCH W referacie przedstawiono aktualnie realizowane zagospodarowanie i uatrakcyjnianie wyrobisk górniczych na przykładzie kompleksu komór: Drozdowice, Michałowice, Weimar. Przedstawiono zakres niezbędnych prac górniczych i adaptacyjnych, które pozwolą na wykorzystanie wyrobisk w rejonie ww. kompleksu na organizację imprez o charakterze kulturalno-oświatowym. 1. WSTĘP Obecnie w Kopalni Soli Wieliczka dla ruchu turystycznego oddana jest tylko niewielka część z dużych, ok. 2200, zabytkowych wyrobisk komorowych. Wyrobiska te zlokalizowane są głównie w centralnej części kopalni na poziomach od I (głębokość ok. 65 m) do III (głębokość ok. 135 m). Wiele z tych podziemnych obiektów, głównie wyrobiska zlokalizowane na poziomie III, oprócz pełnienia funkcji obiektu zabytkowego pełnią dodatkową funkcję jako miejsce organizacji imprez sportowych, kulturalnych, okolicznościowych spotkań, wystaw itp. lub też jako część Trasy Turystycznej związanej z obsługą turystów. Oprócz wyrobisk komorowych i korytarzowych wchodzących w skład Trasy Turystycznej, znajdujących się na poziomie III kopalni, również na tym poziomie zlokalizowane jest jedno z największych w Europie Muzeów Górniczych Muzeum Żup Krakowskich. Natomiast na poziomie V znajduje się kilka wyrobisk komorowych wykorzystywanych do celów leczniczych, sanatoryjnych. Mając tak wspaniałe zabytkowe wyrobiska górnicze powstałe podczas eksploatacji soli złoża bryłowego i pokładowego, Kopalnia Soli Wieliczka wszystkie swoje działania i plany wiąże z rozwojem turystyki. Cele te realizuje poprzez przekazywanie * KGHM CUPRUM sp. z o. o. CBR, pl. Jana Pawła II nr 1, Wrocław ** KS Wieliczka Trasa Turystyczna, ul Daniłowicza 10, Wieliczka

2 124 dla ruchu turystycznego kolejnych zabytkowych wyrobisk komorowych starając się jednocześnie optymalnie wykorzystać ich obecną lokalizację oraz wielkość nadając im nową określoną funkcję. Jednym z przykładów takich działań jest zabezpieczenie oraz zagospodarowanie kompleksu komór: Michałowice, Drozdowice, Weimar czy też komór: Lill Górny, Pistek Górny, Witos Górny i Lebzeltern. 2. KOMORY MICHAŁOWICE, DROZDOWICE, WEIMAR I SPOSÓB ICH ZAGOSPODAROWANIA W KS WIELICZKA Komory Michałowice, Drozdowice, Weimar znajdują się na poziomie II niższym na głębokości ok. 104 m (spąg wyrobisk). Rys. 1. Wycinek mapy poziomu II niższego Fig. 1. The part of a level II (lower) W planach kopalni wymienione komory stanowić będą zespół obiektów przeznaczonych (obok ich naturalnej funkcji zabytkowej turystycznej) na organizację w nich wszelkiego rodzaju imprez o charakterze kulturalnym jak np. występy teatralne, koncerty muzyczne, recitale itp. oraz imprez okolicznościowych, takich jak spotkania okolicznościowe, konferencje, sympozja naukowe, szkolenia, wystawy, wernisaże itp. W skład zespołu komór Drozdowice wchodzą następujące komory: Drozdowice I, Drozdowice II, Drozdowice III Dolne i Górne, Drozdowice IV, Drozdowice V, Drozdowice VI, z których do chwili obecnej dla ruchu turystycznego była jedynie udostępniona komora Drozdowice III Dolne.

3 Po wykonaniu prac zabezpieczających w tych wyrobiskach (w latach ) dla których dokumentację projektową wykonało KGHM Cuprum CBR w ww. zespole komór oprócz komory Drozdowice I i V, które zostały podsadzone po wyeksploatowaniu z nich soli, dla ruchu turystycznego aktualnie udostępniona jest komora Drozdowice III Dolne i w najbliższym czasie w ramach zaplecza gastronomiczno-gospodarczego udostępniona zostanie również komora Drozdowice IV. Natomiast dla wycieczek (grup turystów) specjalistycznych planuje się wejście schodowo drabinowe do zabezpieczonych i bardzo ciekawych komór Drozdowice III Górne, Drozdowice II i Drozdowice VI, które znajdują się bezpośrednio nad komorą Drozdowice III Dolne Drugim ważnym obiektem omawianego kompleksu jest komora Michałowice, w której obecnie prace zabezpieczające dobiegają końca (zabezpieczona jest już część wschodnia komory oraz trwają zaawansowane prace zabezpieczające w części zachodniej komory). Komora ta jest jednym z największych i najciekawszych obiektów zabytkowych kopalni ze względu na swoje gabaryty, stosowaną obudowę drewnianą (w postaci przestrzennej kratownicy) oraz szerokiego zejścia schodowego, galerii itp. W najbliższych planach kopalni jest udostępnienie tej komory dla turystów poprzez wejście do niej również od strony nadległej komory Urszula Górna na poz. I kopalni. Komora Weimar, która zlokalizowana jest w bezpośrednim sąsiedztwie komór Michałowice i Drozdowice III. Jest to bardzo interesujący obiekt ze względu na znajdujące się tam jezioro solankowe. Miejsce to z uwagi na urokliwy charakter, którego atmosferę dopełniają subtelne efekty dźwiękowe, może w przyszłości stać się miejscem odpoczynku uczestników imprez i konferencji. Należy również nadmienić, że dla pełnego udostępnienia ww. komór i obiektów wchodzących w ich skład (zaplecze gastronomiczne, toalety i inne pomieszczenia pomocnicze), niezbędne było wykonanie prac zabezpieczających, górniczych i adaptacyjnych w wyrobiskach korytarzowych (będących dojściem do ww. komór) w sposób zapewniający komunikację między poszczególnymi obiektami komorowymi oraz całym zapleczem gospodarczym dla tego kompleksu. Pracami tymi objęty był m.in. chodnik dojściowy od podłużni Franciszek do komory Drozdowice IV i III Dolne i dalej do podłużni Rarańcza oraz chodnik łączący komory Weimar z komorą Michałowice. Wszystkie imprezy jakie będą organizowane w omawianym kompleksie komór oraz ich obsługa wiążą się z koniecznością zapewnienia uczestnikom (często w znacznej liczbie) odpowiednich warunków poprzez budowę obiektów dla zaplecza gastronomicznego, sanitarnego, magazynowego, szatni. Przy wyborze lokalizacji i obiektów dla ww. zaplecza ważne było, żeby znajdowały się one w jak najbliższej odległości od ww. komór. Po przeprowadzeniu analizy uwarunkowań geologicznych, górniczych, wentylacyjnych i techniczno-organizacyjnych, KGHM Cuprum sp. z o.o. Centrum Badawczo-Projektowe wspólnie z Kopalnią Soli 125

4 126 Wieliczka Trasa Turystyczna dla obiektów zaplecza wybrało następujące lokalizacje: Na zaplecze gastronomiczne składające się z dwóch obiektów tj. z kuchni oraz baru wydawczego i kawiarni chodnik łączący podłużnię Cesarz Franciszek z komorami Drozdowice III i Drozdowice IV. Dla toalet (męskie, damskie i dla osób niepełnosprawnych) chodnik łączący komorę Weimar z komorą Michałowice. Na szatnię oraz pomieszczenia gospodarczo-magazynowe część podłużni Rarańcza (część niedostępnej dotychczas dla turystów, tuż za komorą Drozdowice III.) Rys. 2. Zespół komór Drozdowice, Michałowice i Weimar, poziom II niższy; rejon projektowanych obiektów zaplecza gastronomicznego; zaznaczono projektowane wyrobiska dla pomieszczeń: 1 kuchni, 2 kawiarni, 3 toalet, 4 szatni i magazynu Fig. 2. Drozdowice, Michałowice and Weimar chambers complex, level II (Lower), area of planned gastronomic facilities; places for gastronomic facilities marked: 1 kitchen, 2 cafe, 3 toillettes, 4 cloakroom and store-room 3. OPIS UWARUNKOWAŃ TECHNICZNYCH W REJONIE KOMPLEKSU KOMÓR MICHAŁOWICE, DROZDOWICE, WEIMAR Rozpatrywany rejon znajduje się w polu niemetanowym, w centralnym rejonie wentylacyjnym kopalni, który obejmuje Trasę Turystyczną i Muzeum Żup Krakowskich (rejon szybów Daniłowicza Paderewski). Świeże powietrze wpływa

5 127 szybem wdechowym Daniłowicz na poz. I, a następnie szybikiem Antonia na poz. III. Dalej poprzecznią Kaniów, chodnikiem obejściowym do podłużni Antonia, pochylnią Prinzinger (schody) na poz. Kazanów i dalej podłużnią Wisła, poprzecznią Poniatowski oraz komorą Staszic do skrzyżowania z podłużnią Kazanów, a następnie tą podłużnią do komory Piłsudskiego. Z komory Piłsudskiego prąd świeżego powietrza płynie szybikiem (zlokalizowanym przy wlocie do komory Drozdowice IV) na poz. IIn i dalej chodnikiem do komory Drozdowice III. Po przewietrzeniu komór Drozdowice III, Weimar oraz Michałowice jako powietrze zużyte z komory Michałowice odprowadzone jest do komory Urszula i dalej wyrobiskami poz. I do szybu wydechowego Paderewski. W rejonie omawianych komór, obiektów zaplecza gospodarczego, do chwili obecnej nie było instalacji wody słodkiej, biegnie tu tylko rurociąg przeciwpożarowy. Najbliżej kompleksu ww. znajdują się rurociągi wodne zlokalizowane na poz. III w rejonie komory Haluszka, tj. w odległości ok. 120 m, a najbliższy rurociąg odprowadzający ścieki z obiektów Trasy Turystycznej i Muzeum jest zlokalizowany na poz. Lichtenfelds. W najbliższym czasie KS Wieliczka planuje między innymi przeprowadzić kompleksową przebudowę rurociągów kanalizacyjnych z uwzględnieniem m.in. ww. zaplecza dla komór Michałowice, Drozdowice, Weimar. Rys. 3. Przekrój geologiczny przez komory Drozdowice i komorę Jezioro Weimar Fig. 3. The geological cross-section of Drozdowice chamber and Weimar Lake chamber

6 128 Komory Drozdowice III, Michałowice i Weimar oraz poprzecznia Rarańcza wchodzące w skład Trasy Turystycznej są jednocześnie głównymi drogami komunikacyjnymi w omawianym rejonie. Droga ucieczkowa z analizowanego rejonu do szybu Kinga przebiega od komory Drozdowice III, chodnikiem dojściowym do podłużni Cesarz Franciszek i dalej podłużnią do chodnika Betti-Paoli i podłużni Geramb do podszybia szybu Kinga na poz. IIn. Jako główna droga transportowa do rejonu komór Drozdowice, Michałowice, Weimar wykorzystywana jest trasa przeciwna do ww. drogi ucieczkowej, tj. od podszybia szybu Kinga na poz. IIn podłużnią Geramb, chodnikiem Betti-Paoli, a dalej podłużnią Cesarza Franciszka do skrzyżowania z chodnikiem dojściowym do komór Drozdowice (rejon komory Mosty) i dalej chodnikiem do wlotu do komór Drozdowice III i IV. W kompleksie komór Drozdowice, Michałowice, Weimar zlokalizowane są dwie rozdzielnie elektryczne (w komorze Drozdowice oraz Michałowice) zasilające te obiekty. Wyrobiska wchodzące w skład Trasy Turystycznej posiadają stałe oświetlenie komór oraz wyrobisk korytarzowych. Ponieważ trasa drogi ucieczkowej pełni również funkcję drogi transportu materiałów do prac zabezpieczających w rejonie komór Drozdowice III i Michałowice wyposażona jest ona w stałe oświetlenie. Reflektorami oświetlone są również wybrane elementy wystroju komór. Rys. 4. Przekrój geologiczny przez komorę Drozdowice i komorę Michałowice Fig. 4. The geological cross-section of Drozdowice chamber and Michałowice chamber

7 ZAPLECZE DLA KOMPLEKSU KOMÓR: MICHAŁOWICE, DROZDOWICE, WEIMAR W założeniach projektowych przyjęto, że: wyrobiska przeznaczone na obiekty zaplecza gastronomicznego, oraz sposób ich zabezpieczenia winien zapewnić długotrwały okres ich użytkowania, projekt techniczny winien uwzględniać potrzeby kopalni dotyczące powierzchni poszczególnych obiektów i ilości obsługiwanych jednocześnie osób: kawiarnia ok. 25 m 2, kuchnia (bar wydający) ok. 55 m 2, toalety (damskie, męskie, dla osób niepełnosprawnych) przy założeniu, że w obiektach kompleksu będzie przebywać jednocześnie ok. 150 osób, szatnia ok. 20 m 2 (dla ok. 200 osób), zaplecze magazynowe (magazyn mebli, sprzętu pożarowego itp.) ok. 20m 2, projektowane obiekty winny spełniać wymogi Prawa Geologicznego i Górniczego, Prawa Budowlanego, przepisów BHP i ppoż. i innych obowiązujących przepisów i norm, projekt techniczny winien zawierać projekty: wentylacji obiektów, doprowadzenia wody i odprowadzenia ścieków oraz doprowadzenia energii elektrycznej, łączności oraz sygnalizacji alarmowej, gabaryty wykonanych wyrobisk dla zlokalizowania w nich obiektów zaplecza winny pozwalać na swobodną zabudowę ścian zewnętrznych pomieszczeń, tak żeby między nimi, a ociosem pozostała wolna przestrzeń na szerokości ok. 60 cm oraz stropem sztucznym (sufitem) pomieszczenia, a obudową wyrobiska ok cm. Przestrzenie te winny pozwolić na zminimalizowanie wpływu górotworu na przyszłą konstrukcję pomieszczeń, dostęp dla bieżącej kontroli stanu ociosów i stropu wyrobiska, dostęp do instalacji wodno-kanalizacyjnych i wentylacyjnych, które będą wyprowadzone na zewnątrz poszczególnych obiektów zaplecza. Zakres robót górniczych obejmował m.in.: Przybierkę stropu, ociosów, spągu w wyrobiskach chodnikowych omawianych w rozdziale 3, w celu wykonania w nich wnęk ociosowych dla poszczególnych obiektów zaplecza jak również zabezpieczenia samych chodników. Zabezpieczenie wykonanych wnęk poprzez obudowy drewniane w formie odrzwi, ram, podciągów, stojaków z okrąglaków o φ 20 cm oraz wykładki drewnianej z desek grubości 3,2 cm. W celu dodatkowego zabezpieczenia stropu nowych wyrobisk (wykonanych wnęk ociosowych) stropnice dodatkowo mocowano w skałach stropowych kotwami szkło-epoksydowymi o długości do 8,0 m zakończonymi uchwytami mocującymi KTn. Spąg nowych wyrobisk po wykonaniu w nich stosownej niwelacji zabezpieczono posadzką betonową grubości cm zbrojoną siatką stalową, wzdłuż ociosów pozostawiono szczeliny dylatacyjne szerokości ok. 20 cm i głębokości cm.

8 130 Na tak przygotowanym podłożu w zależności od przeznaczenia obiektu ułożone będą: kostki betonowe lub solne, płytki podłogowe typu gres, deski podłogowe. Zakres projektowanych robót towarzyszących obejmował również: wykonanie wentylacji dla obiektów zaplecza oraz instalacji odprowadzania powietrza zużytego z pomieszczeń kuchni, toalet itp., doprowadzanie wody słodkiej do obiektów kuchni, toalet, kawiarni, odprowadzanie ścieków ww. obiektów, wykonanie niezbędnej instalacji elektrycznej, oświetlenia oraz sygnalizacji dla całego kompleksu. W celu odprowadzenia powietrza zużytego (zapachy kuchenne) zaprojektowano wykonanie specjalnego otworu wentylacyjnego o średnicy φ 300 mm łączącego strop wnęki ociosowej w chodniku dojściowym do komór Drozdowice III i IV ze spągiem podłużni Karaś na poz. III. Otwór ten będzie miał długość około 57 m. W otworze tym zaprojektowano zabudowanie rurociągu wentylacyjnego pozwalającego na przyłączenia do niego instalacji wentylacyjnej wewnętrznej pomieszczenia kuchni. Instalację wentylacyjną wewnętrzną w kuchni projektuje się poprowadzić pod stropem wyrobisk i przy ociosach. Trasa odprowadzenia powietrza zużytego będzie przebiegać następująco: od stropu wnęki ociosowej dla kuchni ww. otworem wentylacyjnym φ 300 mm na poziom I do spągu podłużni Karaś i dalej tym wyrobiskiem do poprzeczni Kotoń w rejonie komory Urszula stamtąd dalej zgodnie z przyjętym systemem przewietrzania dla tego rejonu. Mając na uwadze specyficzną funkcję toalet, a tym samym konieczność zapewnienia odrębnej instalacji dla odprowadzania powietrza zużytego zaprojektowano wykonanie specjalnego otworu (analogicznie jak dla pomieszczeń kuchni) o średnicy φ 300 mm, od stropu wnęki ociosowej pomieszczenia toalet do spągu poprzeczni Kotoń odprowadzającego powietrze i dalej w kierunku komory Urszula zgodnie z przyjętym systemem przewietrzania całego rejonu do niniejszej dokumentacji. Ze względu na fakt, że pomieszczenia szatni oraz magazynu są częścią poprzeczni Rarańcza (odcinek za skrzyżowaniem z komorami Drozdowice III i Weimar biegnącej w kierunku komory Mosty), po likwidacji dotychczasowych drzwi wentylacyjnych do ww. odcinka poprzeczni, przewietrzanie tych wyrobisk odbywać się będzie przez dyfuzję ponieważ wyrobiska te znajdują się w bezpośrednim sąsiedztwie wyrobisk którymi prowadzony jest główny prąd świeżego powietrza dla Trasy Turystycznej, a tym samym ilość dostarczanego świeżego powietrza powinna być wystarczająca. Jeśli chodzi o zasilanie obiektów w energię elektryczną należy podkreślić, że Kopalnia Soli Wieliczka prowadzi zaawansowane działania zmierzające do kompleksowego rozwiązania spraw związanych z oświetleniem i zasilaniem obiektów podziemnych (opracowany przez firmę ELSTA Sp. z o.o. w Wieliczce projekt techniczny Sieci rozdzielczej SN i NN dla wybranych części podziemnej kopalni wraz z instalacją oświetlenia wyrobisk ).

9 131 Należy również dodać, że ze względu na funkcję nowych wyrobisk i miejsca stałego przebywania ludzi, przewiduje się prowadzenie badań i kontroli stanu technicznego wyrobisk i ich obudowy w tym m.in.: obserwacje wizualne stanu technicznego ociosów i stropu wyrobisk oraz ich obudowy, kontrola rozwarstwiania się skał stropowych, pomiary konwergencji pionowej wyrobisk. Szczególnie ważne jest zainstalowanie rozwarstwieniomierza ww. rejonie gdzie wystąpi największe odsłonięcie stropu, a tym samym mogą nastąpić zmiany destrukcyjne. Rozwarstwieniomierze te rejestrują zmiany rozwarstwiania skał w sposób ciągły. W przypadku stwierdzenia zmian destrukcyjnych w przedmiotowych wyrobiskach częstotliwość pomiarów należy zwiększyć. 5. PODSUMOWANIE Omawiając wyrobiska na przykładzie kompleksu komór Michałowice, Drozdowice, Weimar oraz obiekty ich zaplecza, jako jeden z przykładów działań Kopalni Soli Wieliczka, których celem jest jak najszersze wykorzystanie wyrobisk górniczych, a szczególnie komór, należy podkreślić, że są to działania wielokierunkowe. Głównym celem zmierzającym do zachowania jak największej ilości cennych zabytkowych wyrobisk, które znajdują się w centralnej części kopalni na poziomie od I do III są prace likwidujące wyrobiska (podsadzanie) znajdujące się na poziomie od IV do VIII. Ma to w zamierzeniu utworzyć pewnego rodzaju filar dla ww. obiektów zabytkowych. Jednocześnie prowadzi się prace związane z udostępnieniem kolejnych wyrobisk dla ruchu turystycznego. Przebudowuje się również infrastrukturę podziemną i powierzchniową Kopalni Soli Wieliczka pod kątem stworzenia turystom możliwie jak najlepszych warunków zjazdu do kopalni i pobytu w niej. Koszty realizacji tych zamierzeń są bardzo duże, ale ze względu na rodzaj zabytku jakim jest Kopalnia Soli Wieliczka i jej obiekty podziemne i naziemne warto je ponieść. LITERATURA: [1] PODLECKI J., DUDA J., Wieliczka, Wydawnictwo Karpaty, Kraków [2] PARCHANOWICZ J. i in., Projekt techniczny wielobranżowy rewitalizacji zabytkowych wyrobisk na poziomie V Kopalni Soli Wieliczka wykorzystanych do celów leczniczych, Praca niepublikowana CBPM CUPRUM sp. z o.o. CBR Wrocław 2003.

10 132 [3] PARCHANOWICZ J. i in., Projekt techniczny zaplecza gastronomicznego dla zespołu komór Drozdowice, Michałowice, Weimar, Praca niepublikowana CBPM CUPRUM sp. z o.o. CBR. Wrocław [4] Praca zbiorowa, Projekt techniczny wraz z technologią zabezpieczania oraz zagospodarowania wyrobisk górniczych w rejonie komór Wisła, Warszawa, Budryk, Praca niepublikowana GEO- EKSPERT, Wrocław [5] DĘBKOWSKI R., PARCHANOWICZ J., Projekt techniczny zabezpieczenia zespołu komór Drozdowice, Praca niepublikowana CBPM CUPRUM, Wrocław [6] PARCHANOWICZ J. i inni, Aktualizacja dokumentacji technicznej zabezpieczenia kompleksu komór Drozdowice, Praca niepublikowana CBPM CUPRUM, Wrocław [7] PARCHANOWICZ J., SZCZAP J., Projekt zabezpieczenia komory Michałowice Etap I, II, III, Prace niepublikowane CBPM CUPRUM, Wrocław [8] Materiały źródłowe Kopalnia Soli Wieliczka i Muzeum Żup Krakowskich. THE MONUMENTAL CHAMBERS COMPLEX IN WIELICZKA SALT MINE AS THE EXAMPLE OF MINE EXCAVATIONS FULL UTILIZATION AND INCREASING THEIR ATTRACTIVENESS FOR TOURISTS The paper describes currently realized utilization and attractiveness increasing of mining excavations at the example of Drozdowice, Michałowice and Weimar chambers complex. The range of necessary mining and adapting works was presented. This works allow to use these excavations as a place for cultural and educational events