POWIERZCHNIE BIOLOGICZNIE CZYNNE W PLANOWANIU PRZESTRZENNYM MIAST

Transkrypt

1 Teresa Mądry Krzysztof Słysz POWIERZCHNIE BIOLOGICZNIE CZYNNE W PLANOWANIU PRZESTRZENNYM MIAST Abstrakt. W artykule przedstawiono problem narastającej w sposób niepokojący tendencji do wzrostu terenów zainwestowanych kosztem terenów biologicznie czynnych. Omówiono, jaką rolę pełni zieleń na terenach zurbanizowanych oraz jak wpływa na kształtowanie jakości i stanu środowiska w mieście. Poruszono zagadnienie zainteresowania planowania przestrzennego ochroną przed degradacją powierzchni biologicznie czynnych. Słowa kluczowe: powierzchnia biologicznie czynna, planowanie przestrzenne, teren zabudowany, teren otwarty. 1. Tereny otwarte i biologicznie czynne Obszar każdego miasta składa się z terenów zabudowanych i otwartych, między którymi odbywa się, przepływ energii i obieg materii (Lewińska 2000). Badania wzajemnych relacji struktury przestrzennej miasta i środowiska przyrodniczego (Różycka 1977) doprowadziły do stworzenia idei przyrodniczego modelu struktury przestrzennej miasta i wskazania przyrodniczych predyspozycji jego kształtowania. W idei tej szczególną rolę przypisano terenom otwartym biologicznie czynnym, które pełnią istotną funkcję w utrzymaniu odpowiedniego stanu środowiska przyrodniczego miasta i warunków życia mieszkańców. Co to są tereny otwarte w mieście? Według definicji podanej w cytowanej wcześniej literaturze (Lewińska 2000, s. 97), są to obszary wolne od zabudowy lub zabudowane w niewielkim procencie w stosunku do danej powierzchni, pokryte głównie roślinnością, o bilansie cieplnym powierzchni czynnej i bilansie wodnym zbliżonym do naturalnego. Do podstawowych elementów tego systemu należą: rzeźba terenu, sieć hydrograficzna, klimat lokalny i gleba. Istotną funkcję w systemie tym pełni roślinność, ponieważ wpływa ona na warunki klimatyczne, hydrologię cieków, glebę oraz stosunki zoocenotyczne. Autorka cytowanej pracy definiuje także system przyrodniczy miasta. Jest to celowo wyodrębniona część miasta, pełniąca nadrzędne funkcje przyrodnicze (głównie klimatyczną, hydrologiczną i biologiczną) oraz podporządkowane im funkcje pozaprzyrodnicze (np. mieszkaniową, wypoczynkową, estetyczną), składające się z obszarów węzłowych i węzłów oraz korytarzy i sięgaczy powiązanych wzajemnie oraz z regionalnym systemem przyrodniczym procesami wymiany materialno-energetycznej. W tym miejscu konieczne jest zwrócenie uwagi na ważny w omawianym zakresie artykuł (Szulczewska, Kaliszuk 2005), w którym autorki szeroko omówiły zagadnienie systemu przyrodniczego miasta. 93

2 Charakteryzując ten system od lat 80. XX w. i powołując się na bogatą literaturę krajową i zagraniczną, autorki omówiły nie tylko różne podejścia do problemu kształtowania systemu przyrodniczego miasta, celów, jakie powinny lec u źródła tworzenia takich systemów, ale także efektów realizacji tych celów. Według obu autorek podstawową trudnością w planistycznym procesie kształtowania systemów przyrodniczych miast jest to, że ich identyfikacja z reguły przebiega w ramach studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, a więc dokumentu, który nie stanowi prawa miejscowego. Natomiast miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego obejmujące tylko część danego miasta nie odnoszą się do problemu w skali całego miasta. To może być powodem, dla którego polityka tworzenia czy zachowania terenów otwartych oraz systemów przyrodniczych miast nie jest szerzej realizowana w planowaniu przestrzennym, szczególnie w skali miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Oczywiście nie jest to jedyny artykuł w sprawie zieleni w mieście. Od czasu jego opublikowania wielu autorów odnosiło się do problemu zieleni i to z różnych punktów widzenia. Badano znaczenie zieleni miejskiej jako zielonej przestrzeni publicznej (Sutkowska 2006), roślinności obsadzanej planowo dla poprawy estetyki (Haber, Urbański 2005) czy terenów zielonych jako stymulantów rozwoju i jakości życia (Czochański 2010). Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia r. w sprawie sposobu ustalania wymagań dotyczących nowej zabudowy i zagospodarowania przestrzennego (Dz.U ) mówi, że przez biologicznie czynną powierzchnię terenu należy rozumieć grunt rodzimy oraz wodę powierzchniową na terenie działki budowlanej a także 50% sumy powierzchni tarasów i stropodachów o powierzchni nie mniejszej niż 10 m 2, urządzonej jako stałe trawniki lub kwietniki na podłożu zapewniającym im naturalną wegetację. Z terminem powierzchnia terenu biologicznie czynnego związany jest termin tereny zieleni. Według tego samego rozporządzenia tereny zieleni to tereny pokryte roślinnością wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nimi związanymi, znajdujące się w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast, pełniące funkcje estetyczne, rekreacyjne, zdrowotne lub osłonowe, a w szczególności parki, zieleńce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe oraz cmentarze, a także zieleń towarzysząca ulicom, placom, zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, składowiskom, lotniskom oraz obiektom kolejowym i przemysłowym jak również grunty użytkowane rolniczo. Na zakończenie tej części artykułu należy stwierdzić, że zarówno tereny otwarte, jak i obszary biologicznie czynne oraz tereny zieleni, niezależnie od ich wielkości, charakteru, stopnia degradacji itd., generalnie pełnią funkcję przyrodniczą w skali miasta. 2. Rola zieleni na terenach zurbanizowanych O roli zieleni na terenach zurbanizowanych napisano już wiele. Jedną z istotniejszych pozycji dotyczących zieleni w mieście jest publikacja M. Czerwieńca i J. Lewińskiej z roku Praca ta wskazuje na wieloraki wpływ zieleni w mieście. Po pierwsze zieleń odgrywa podstawową rolę w kształtowaniu jakości i stanu środowiska, zwłaszcza w mieście. Posiada 94

3 ona zdolność do przeprowadzania wymiany gazowej w środowisku atmosferycznym, pozytywnie modyfikuje warunki klimatyczne, kształtuje stosunki ekologiczno-biocenotyczne a także wpływa korzystnie na stosunki wodne w glebie oraz na warunki hydrologiczne cieków powierzchniowych obszaru miasta. Według licznych badań cytowanych w pracy M. Czerwieńca i J. Lewińskiej, znaczny udział w regulowaniu zawartości tlenu i dwutlenku węgla w atmosferze odgrywają duże przestrzenie trawników. Aktywność ekologiczna trawników zależy od stopnia czystości środowiska i związanej z nią biologicznej aktywności roślin. W przypadku drzew przykładowe jedno drzewo w ciągu 10 lat produkuje tyle tlenu, ile zużywa człowiek w ciągu 20 lat życia. Ze względu na udział zieleni w bilansie tlenowym całego miasta można zacytować wyniki badań dla Krakowa (Bandoła-Ciołczyk 1988), według których ówcześnie roczny pobór tlenu na potrzeby komunalne i przemysłowe miasta był około 50 razy większy niż tlen wyprodukowany przez zieleń miejską. Od tego czasu bilans tlenowy miasta uległ dalszym niekorzystnym zmianom. Wynikają one z co najmniej dwóch powodów: rozwoju komunikacji indywidualnej oraz ubytku zieleni. Zieleń w mieście ma także wpływ na klimat lokalny, w tym ograniczenie dopływu promieniowania słonecznego (drzewa), zmniejszenie strat nasłonecznienia, ograniczenie prędkości wiatru, zmniejszenie amplitudy zmian temperatury powietrza, zmiany zawartości pary wodnej w atmosferze, zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza. Tereny zielone, które są obszarami biologicznie czynnymi, a więc parki, lasy, zieleńce, ogrody, zieleń cmentarna oraz przyuliczna, zieleń ochronna w otoczeniu obiektów przemysłowych, wszelkie użytki rolne a także nieużytki pokryte zielenią stanowią powierzchnie przepuszczalne dla wód opadowych. W miastach pełnią więc rolę powierzchni, które umożliwiają infiltrację wód opadowych, a następnie zasilanie płytkich wód podziemnych. Wiąże się to ze zmniejszeniem ilości wód opadowych, które odpływają z powierzchni zlewni. Najefektywniejsze łagodzenie negatywnych przekształceń naturalnego obiegu wody w mieście następuje na obszarach biologicznie czynnych zajmujących duży obszar oraz mających zróżnicowaną strukturę gatunkową z przewagą roślin drzewiastych. Najbardziej wartościowe są układy wielowarstwowe (np. parki leśne), które charakteryzują się dużym zróżnicowaniem biologicznym i wysoką aktywnością procesów ekologicznych. Najsłabsze pod względem efektywności są trawniki położone wzdłuż ruchliwych ulic, ale w związku z tym nie należy z nich rezygnować. Należy podkreślić, że prawidłowa gospodarka wodami opadowymi w miastach jest bardzo istotna z punktu widzenia warunków życia mieszkańców i zrównoważonego rozwoju miast, w tym zapewnienia racjonalnego gospodarowania zasobami wodnymi oraz wymogów ochrony środowiska. Zgodnie z polityką wodną Unii Europejskiej szybkie odprowadzanie wód deszczowych i zachwianie stosunków wodnych danego obszaru stanowi degradację środowiska wodnego na równi z jego zanieczyszczeniem. 95

4 Urbanizacja, a więc m.in. ograniczenie, a nawet likwidacja zadrzewienia, wyrównanie terenu i jego uszczelnienie oraz wyposażenie w kanalizację deszczową, powoduje oprócz zanieczyszczenia wód zmniejszenie ewapotranspiracji, retencji gruntowej i infiltracji, a w konsekwencji wywołuje szybką transformację opadu w spływ powierzchniowy. W efekcie w okresach deszczowych występuje w ciekach szybki wzrost stanów i objętości przepływu, a wody niemieszczące się w korytach są przyczyną zalania terenów bądź podtopień. Ryc. 1. Kształt i wielkość przebiegu fali wysokich wód na obszarach o różnym stopniu uszczelnienia gruntu Źródło: Obszary Natura 2000 jako nowy element planowania przestrzennego terenów miejskich, 2006, IRM Na ryc. 1. przedstawiono przykład zmian typowej fali wód burzowych w zależności od uszczelnienia terenu. 3. Struktura użytkowania gruntów i zieleni miejskiej na przykładzie Krakowa W strukturze użytkowania gruntów w miastach widoczna jest stała tendencja zniżkowa udziału użytków rolnych (grunty orne, sady, łąki trwałe i pastwiska) i zieleni miejskiej na rzecz rosnącego udziału terenów zainwestowania miejskiego oraz terenów komunikacji i transportu. Zjawisko to jest wyraźnie widoczne w cyklu lat na przykładzie Krakowa, w którym i tak stan zieleni zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym jest niekorzystny. Na jednego mieszkańca Krakowa przypadało prawie o połowę mniej parków, zieleńców i zieleni przyulicznej niż w Poznaniu, Wrocławiu czy Warszawie 1. Również udział lasów i wód był bardzo mały lasy zajmowały zaledwie 4,2% powierzchni Krakowa, a wody tylko 1,7%. Udział poszczególnych typów zieleni w Krakowie oraz strukturę użytków rolnych w latach przedstawiono w tabelach 1 i 2. 1 Dane Urzędu Miasta Krakowa. 96

5 Tabela 1. Powierzchnia terenów zieleni w Krakowie w latach Powierzchnia (ha) Zmiana Typ zieleni 2001/ (%) Parki 315,04 318,5 363,2 399,0 399,0 + 26,6 Zieleńce 326,10 335,1 314,0 191,0 170,0 47,9 Zieleń przyuliczna (w zarządzie ZGK i ZDiK) 412,10 412,1 452,0 458,0 458,0 + 11,2 Pozostałe rodzaje zieleni a 3774, ,9 3433,1 3466,9 3467,0 8,1 Ogółem 4827, ,6 4562,3 4514,9 4494,0 6,9 a Cmentarze, tereny rolne, łąki, zarośla, łęgi, obszary zakrzewione, ogrody działkowe, forty, zieleń towarzysząca obiektom sportowym, nieużytki zielone, wody otwarte z zielenią. Źródło: Dane Zarządu Gospodarki Komunalnej w Krakowie i Wydziału Gospodarki Komunalnej i Ochrony Środowiska UMK. W latach w Krakowie sumaryczna powierzchnia terenów zieleni zmniejszyła się o prawie 7%, czyli o ponad 300 ha. Równocześnie w latach zmniejszyła się powierzchnia użytków rolnych o ponad 36%. Podobnie, ale nie tak dramatycznie zmalały użytki rolne w Szczecinie i Gdańsku (3% i 1%). Tabela 2. Struktura użytków rolnych w mieście Krakowie w latach Wyszczególnienie Powierzchnia (ha) Zmiana 2002/2005 (%) Użytki rolne ogółem ,2 w tym: - grunty orne - sady - łąki trwałe - pastwiska Źródło: Dane wydziału Gospodarki Komunalnej i Ochrony Środowiska UMK ,6 56,4 37,2 50,0 W latach , według danych UM Kraków, nastąpiły zmiany w bilansie powierzchni terenów zieleni. W roku 2008 parki zajmowały 394,51 ha, zieleńce 237,5 ha, a zieleń publiczna w zarządzie ZIKiT 532 ha, w sumie 1164 ha. W 2010 r. parki miejskie, zieleńce, tereny zieleni osiedlowej w zarządzie ZIKiT zajmowały w sumie 970,4 ha, a więc zmalały o ponad 16%. Trudno jednak analizować rzeczywiste trendy zmian w ilości zieleni w mieście, ponieważ Urząd Miasta zmienił kryteria bilansowania ilości zieleni w latach , w porównaniu z latami Dane z ostatnich lat, tj i 2010, które przedstawiono w tabeli 3, mogą sugerować, że poprawia się sytuacja z ilością zieleni w mieście, tym bardziej, że wzrosła np. powierzchnia parków, zieleńców, terenów zieleni osiedlowej oraz zieleni przyulicznej. Równocześnie jednak dane oficjalne Urzędu Miasta nie mówią o ubytku zieleni poza tym bilansem, a więc trawników i zakrzewień na parcelach prywatnych, których ubywa w miarę ich przeznaczania pod zabudowę, dla której realizuje się nowe drogi, place itp., i pojawiania się nowych terenów zieleni osiedlowej i zieleni przyulicznej. Nie mówi się jednak, że pierwotnie cały ten teren był terenem zieleni. 97

6 Tabela 3. Powierzchnia terenów zieleni w mieście Krakowie w latach 2009 i 2010 Typ zieleni Parki miejskie, zieleńce, tereny zieleni osiedlowej w zarządzie ZIKiT powierzchnia (ha) udział w powierzchni miasta (%) powierzchnia (ha) udział w powierzchni miasta (%) Zmiana (%) 850,80 2,6 970,35 3,0 + 14,05 Zieleń przyuliczna 533,80 1,6 608,00 1,9 + 13,90 Cmentarze 138,00 0,4 138,00 0,3 0 Ogrody działkowe 650,00 2,0 650,00 2,0 0 Zieleń towarzysząca obiektom sportowym Zieleń forteczna powierzchnia historyczna powierzchnia przylegająca do zieleni fortecznej 158,00 0,5 158,00 0, ,00 801,00 0,9 2,4 282,00 801,00 Ogółem 3 413,60 10, ,35 11,0 + 5,67 Źródło: Dane Wydziału Kształtowania Środowiska UMK. 0,9 2,4 0 0 W tym miejscu należy apelować, aby miasta prowadziły pełną inwentaryzację zieleni, obejmującą także tę, która nie jest w zarządzie miasta, np. ogródki działkowe, zieleń przyklasztorna, zieleń w granicach prywatnych posesji. 4. Powierzchnie biologicznie czynne w przepisach prawnych dotyczących miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego Podstawowe ustawy, które powinny być związane bezpośrednio lub pośrednio z problematyką powierzchni biologicznie czynnych, a więc Prawo ochrony środowiska, Ustawa o ochronie przyrody, Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych i Prawo budowlane nie ustosunkowują się do potrzeby, a tym bardziej warunków zabezpieczenia terenów jako powierzchni biologicznie czynnych. Pośrednio mówią o nich dwa rozporządzenia. Pierwsze to Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia r. (z późn. zm.) w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, które w 39 mówi, co następuje: Na działkach budowlanych, przeznaczonych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego pod zespoły zabudowy wielorodzinnej, budynki zakładów opieki zdrowotnej (z wyjątkiem przychodni) oraz oświaty i wychowania, co najmniej 25% powierzchni należy urządzić jako powierzchnię terenu biologicznie czynnego, jeżeli inny procent nie wynika z ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Jeżeli przyjmiemy, że tereny przeznaczone do celów rekreacyjnych są w większości także powierzchniami biologicznie czynnymi, to otrzymamy pewien orientacyjny wskaźnik udziału powierzchni biologicznie czynnych w całości terenów przewidzianych do zabudowy. Rzeczywistość może być jednak inna. W planach jako rekreacyjne uwzględnia się korty tenisowe o asfaltowanych nawierzchniach, placyki zabaw bez cienia zieleni, obiekty towarzyszące rekreacji, jak bary, kioski itp. Stąd wynika, że często rzeczywisty udział powierzchni biologicznie czynnych nie sięga 25%. 98

7 Drugie to Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia r. w sprawie sposobu ustalania wymagań dotyczących nowej zabudowy i zagospodarowania terenu w przypadku braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. 5 brzmi: 1. Wskaźnik wielkości powierzchni nowej zabudowy w stosunku do powierzchni działki albo terenu wyznacza się na podstawie średniego wskaźnika tej wielkości dla obszaru analizowanego. 2. Dopuszcza się wyznaczenie innego wskaźnika wielkości powierzchni nowej zabudowy w stosunku do powierzchni działki albo terenu, jeżeli wynika to z analizy, o której mowa w 3 ust. 1. Oczywiście nie mówi się tutaj bezpośrednio o obszarze biologicznie czynnym, ale jeżeli dla otoczenia takiego terenu jest określony wskaźnik powierzchni biologicznie czynnej, to będzie on respektowany także dla nowej zabudowy. Jedynym dokumentem, który bezpośrednio odnosi się do obszarów biologicznie czynnych jest Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia r. w sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, którego 4 dotyczący wymogów stosowania standardów przy zapisywaniu ustaleń projektów tekstu planów miejscowych pkt 6 brzmi: ustalenia dotyczące parametrów i wskaźników kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu powinny zawierać w szczególności określenie linii zabudowy, wielkości powierzchni zabudowy w stosunku do powierzchni działki lub terenu, w tym udziału powierzchni biologicznie czynnej, a także gabarytów i wysokości projektowanej zabudowy oraz geometrii dachu. Rozporządzenie nie określa jednak zalecanego udziału procentowego powierzchni biologicznie czynnej w powierzchni działki, pozostawiając to autorom planu, jednak z zachowaniem wielkości podanych w warunkach technicznych dla budynków. 5. Powierzchnie biologicznie czynne w praktyce planów zagospodarowania przestrzennego miast Dla zobrazowania skali powierzchni biologicznie czynnych, zapisanych jako obligatoryjne w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, zapoznano się z kilkudziesięcioma zapisami planów z terenu całej Polski. Wielkości obszarów objętych MPZP w poszczególnych przypadkach także były różne. Rozeznanie objęło 40 MPZP obszarów miejskich z województw: małopolskiego, podkarpackiego, śląskiego, warmińsko-mazurskiego, mazowieckiego, pomorskiego, lubelskiego, świętokrzyskiego i zachodniopomorskiego. W grupie miast zaliczanych do największych, tj. o liczbie mieszkańców powyżej 100 tys., plany dotyczyły: Krakowa, Poznania, Gdańska, Rybnika, Elbląga i Płocka. Poszczególne MPZP obejmowały bardzo różne powierzchnie, od około 35 tys. ha aż do zaledwie 45 ha. Obszary te pełniły bardzo różne funkcje. Przede wszystkim plany dotyczyły zabudowy wielorodzinnej, jednorodzinnej, terenów usług administracyjnych, komercyjnych, sportu i rekreacji, przemysłu, terenów usług publicznych, wystawienniczych, targowych. We wszystkich analizowanych MPZP uwzględniano powierzchnie biologicznie czynne. 99

8 Dla poszczególnych funkcji przyjmowano w miastach udziały procentowe powierzchni biologicznie czynnych podane w tab. 4. Tabela 4. Udział powierzchni biologicznie czynnych w analizowanych MPZP w % Wyszczególnienie Zakres Wartość średnia Zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna Zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna niska Zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna szeregowa Zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna wolnostojąca Nowa zabudowa rezydencjonalna Usługi administracyjne i komercyjne Usługi publiczne oraz kościelne Działalność gospodarcza, w tym usługi związane z obsługą samochodów Tereny obiektów produkcyjnych, składów i magazynów Tereny komunikacyjne Tereny sportu i rekreacji Zwraca uwagę, że nawet na terenach zieleni publicznej udział powierzchni biologicznie czynnych sięga najczęściej zaledwie 75%. Jest oczywiste, że szczególnie na terenach zabudowy mieszkaniowej występuje bardzo duże zróżnicowanie procentowego udziału powierzchni biologicznie czynnych. Wynika to w dużej mierze z dotychczasowego zainwestowania terenu oraz założonej w planie rezerwy terenów. Szczególnie w dużych miastach w przypadku intensyfikacji zabudowy miejskiej, na terenach szczególnie atrakcyjnych dla budownictwa, uzbrojonych w sieci infrastruktury technicznej i komunikacyjnej widoczne jest stałe zmniejszanie powierzchni biologicznie czynnych, w tym likwidacja zadrzewień i zakrzewień, skwerów, zieleni publicznej, ogródków działkowych. W przeanalizowanych miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego w ogólnym bilansie terenów przeznaczonych do zainwestowania największe zmiany dotyczyły: przeznaczenia nowych terenów na potrzeby funkcji przemysłowo-usługowej, wyznaczenia nowych terenów mieszkaniowych pod zabudowę wielorodzinną i jednorodzinną, rezerwy terenów dla rozwoju komunikacji, gospodarki komunalnej i infrastruktury technicznej. Największe ubytki terenów zieleni w dużych miastach obserwuje się w dzielnicach centralnych oraz na osiedlach mieszkaniowych w związku ze stałą niekorzystną dla zieleni tendencją do zagęszczania zabudowy. Szczególnie duże zmiany obserwuje się na obrzeżach największych miast w związku z dynamicznym przekształcaniem dotychczasowej struktury użytkowania terenu (najczęściej użytków rolnych) pod zabudowę mieszkaniową, usługi, działalność gospodarczo-produkcyjną, obiekty handlowe, hurtownie itd. Natomiast nie obserwuje się jeszcze procesów przebudowy (rewitalizacji) istniejących terenów zainwestowanych, np. poprzez wyburzanie obiektów o małej intensywności zabudowy na rzecz obiektów o dużej intensywności bez zajmowania istniejących na tych 100

9 obszarach terenów zieleni. Jak dotychczas inwestorzy, kierując się rachunkiem ekonomicznym, korzystają z zajmowania pod budownictwo terenów zieleni, które są enklawami na obszarach zainwestowanych, mimo ponoszenia kosztów wycinania wysokiej roślinności, jeżeli taka w tym miejscu jest i kwalifikuje się do opłat środowiskowych. Jak długo służby planistyczne nie będą ograniczać takich działań poprzez zakazy, będą one dalej trwały. Na uwagę zasługuje fakt, że zgodnie z rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 7 kwietnia 2004 r. zmieniającym Rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, w zespole budynków wielorodzinnych objętych jednym pozwoleniem na budowę należy stosownie do potrzeb użytkowych przewidzieć place zabaw dla dzieci i miejsca rekreacyjne dostępne dla osób niepełnosprawnych, przy czym co najmniej 30% tej powierzchni powinno znajdować się na terenie biologicznie czynnym. W praktyce w celu zachowania jak największych terenów biologicznie czynnych, w ustaleniach planu oprócz wyznaczenia minimalnej wymaganej powierzchni biologicznie czynnej w procentach powierzchni poszczególnych terenów przeznaczonych na różne funkcje wprowadza się między innymi: zwiększenie minimalnej powierzchni działki dla poszczególnych rodzajów zabudowy mieszkaniowej, mieszkaniowo-usługowej itd., nieprzekraczalną linię zabudowy, umożliwiającą wykształcenie korytarzy wewnątrz zabudowy, powiększenie terenów zieleni publicznej, sportu, rekreacji, placów zabaw dla dzieci itd. 6. Kryteria oceny degradacji powierzchni biologicznie czynnej Na procesy degradacji środowiska przyrodniczego ma wpływ nie tylko stopień presji czynników degradujących, ale też przestrzenne rozdrobnienie terenów biologicznie czynnych oraz kształt powierzchni. Przy takim samym udziale procentowym zabudowy technicznej pokrywa glebowo-roślinna może być mniej lub bardziej zdegradowana. Zależy to od stosunku powierzchni biologicznie czynnej (w m 2 ) do długości linii zabudowy technicznej (w m). Według J. Siuty i A. Kucharskiej (1996) można rozróżnić powierzchnie: bardzo małe otoczony zewsząd zabudową techniczną areał ziemi: kwadratowy o boku 4 m (pow. do 16 m 2 ), prostokątny (pasmowy) o szerokości do 3 m i nieograniczonej długości oraz wieloboczny, niekwadratowy lub kolisty, o powierzchni do 20 m 2 ; małe otoczony zewsząd zabudową techniczną areał ziemi: kwadratowy o boku 4-12 m (pow m 2 ), prostokątny (pasmowy) o szerokości 3-6 m i nieograniczonej długości, oraz wieloboczny, niekwadratowy lub kolisty, o powierzchni m 2 ; średnie (średnioobszarowe) otoczony zewsząd zabudową techniczną areał ziemi: wieloboczny lub kolisty, o powierzchni m 2, oraz prostokątny (pasmowy), o szerokości 6-25 m; duże (wielkoobszarowe) otoczony zewsząd zabudową techniczną areał ziemi: wieloboczny lub kolisty, o powierzchni większej niż 2500 m 2, oraz prostokątny (pasmowy), o szerokości powyżej 25 m. 101

10 Autorzy cytowanej pracy zaproponowali w przypadku techniczno-przestrzennego rozdrobnienia biologicznie czynnej powierzchni ziemi następujące wskaźniki degradacji pokrywy glebowo-roślinnej podane w tab. 5. Tabela 5. Wskaźnik degradacji pokrywy glebowo-roślinnej przy różnym udziale zabudowy technicznej Udział zabudowy technicznej w % Stopień degradacji pokrywy glebowo-roślinnej mniej niż 10 brak degradacji bardzo małe działanie degradujące (5% pow.) małe działanie degradujące (10% pow.) średnie działanie degradujące (15% pow.) duże działanie degradujące (20% pow.) bardzo duże działanie degradujące (25% pow.) silne działanie degradujące (30% pow.) więcej niż 95 bardzo silne działanie degradujące (35% pow.) Zaproponowali także wskaźnik degradacji przy różnym udziale powierzchni zabudowanej, co przedstawiono w tab. 6. Tabela 6. Powierzchnia biologicznie czynna Wskaźnik degradacji powierzchni biologicznie czynnej przy różnym udziale powierzchni zabudowanej Stopień degradacji powierzchni biologicznie czynnej ze względu na jej wielkość w % Degradacja powierzchni biologicznie czynnej w % w zależności od procentowego udziału powierzchni zabudowanej technicznie i degradacja pokrywy glebowo-roślinnej w % bardzo mała mała średnia nie występuje duża nie dotyczy 7. Podsumowanie Problem zmniejszania powierzchni biologicznie czynnych w miastach jest jednym z argumentów przemawiających za stosowaniem myślenia w kategoriach idei zrównoważonego rozwoju, równego ważenia racji ochrony środowiska i rozwoju gospodarczego. Oczywiste jest, że w przypadku miast przy presji inwestorów reprezentujących budownictwo mieszkaniowe oraz handel bardzo trudno jest zachować stan posiadania powierzchni biologicznie czynnych, jednak powinno się dążyć do zachowania proporcji między powierzchnią zainwestowaną a biologicznie czynną. W przeciwnym razie następować będzie proces degradacji środowiska, a więc także pogorszenie warunków życia mieszkańców. 102

11 Drogą do zachowania pewnych dopuszczalnych dla obu stron proporcji między interesem środowiska przyrodniczego w szerokim tego słowa znaczeniu a interesem potencjalnych inwestorów powinny być ustalenia planów zagospodarowania przestrzennego, które ze swojej istoty są prawem lokalnym. Są one równocześnie, a w zasadzie powinny być, wyrazem wcześniej wynegocjowanych warunków gry o dany obszar przez wszystkie zainteresowane strony z ostateczną akceptacją społeczności lokalnej reprezentowanej przez radę gminy. Niezależnie od powyższych stwierdzeń należy wnioskować, aby zagadnienie powierzchni biologicznie czynnych zostało mocniej zaznaczone w przepisach prawnych, szczególnie w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Literatura Babelski Z., 1999, Ocena zanieczyszczenia ścieków deszczowych z różnych zlewni miejskich. Gaz, Woda i Technika Sanitarna nr 11. Bandoła-Ciołczyk E., 1988, Wpływ zieleni na regulowanie równowagi jakościowej powietrza stan i program badań. IGPiK O/Kraków. Baścik J., Zgud K., Wiatrak W., 2004, Raport oddziaływania na środowisko rozbudowy Domów Towarowych Casino w Warszawie. IRM, Kraków. Błaszczyk P., 1999, Strategia rozwoju miejskich systemów kanalizacyjnych w dostosowaniu do wymagań dyrektywy Unii Europejskiej 91/271/EEC w sprawie oczyszczania ścieków z terenów urbanizowanych oraz II Konwencji Helsińskiej. IV Kongres Kanalizatorów Polskich POLKAN 99, Łódź. Chammas B., 2006, Wspólne działanie na rzecz ochrony wód udział społeczeństwa w tworzeniu planów gospodarowania wodami. Gaz, Woda i Technika Sanitarna nr 11. Czarnecki W., 1970, Planowanie miast i osiedli. PWN, Warszawa. Czerwieniec M., Lewińska J., 1996, Zieleń w mieście. Wyd. IGPiK O/Kraków. Czochański J., 2010, Zachowanie i kształtowanie terenów zielonych na obszarach wielkich miast jako stymulantów rozwoju i jakości życia. Problemy kształtowania przestrzeni publicznych. Wyd. Urbanista, Gdańsk. Edel R., 2002, Odwodnienie dróg. Wyd. WKK, Warszawa. Fidala-Szope M., 2000, Strategia ograniczania ładunków zanieczyszczeń wprowadzanych do wód powierzchniowych w czasie opadów przez miejskie układy kanalizacji deszczowej i ogólnospławnej. IX Krajowa i II Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna Ochrona jakości i zasobów wód, Zakopane. Geiger W., Dreiseitl H., 1999, Nowe sposoby odprowadzania wód deszczowych. Poradnik. Projprzem-EKO, Bydgoszcz. Haber Z., Urbański P., 2005, Kształtowanie terenów zieleni z elementami ekologii. Wyd. Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu. Kotowski K., 1984, Interpretacja wyników badań nad wpływem zieleni na kształtowanie środowiska miejskiego. Wyd. IKŚ Warszawa. Lewińska J., 2000, Klimat miasta. Wyd. IGPiK O/Kraków. Nowakowska-Błaszczyk A., Zakrzewski J., 1996, Zagospodarowanie wód opadowych z terenów zurbanizowanych w świetle ochrony jakości i zasobów wód. Materiały VII Ogólnopolskiego Seminarium Naukowo-Technicznego Ochrona jakości zasobów wód, Zasady racjonalnej gospodarki wodą, Zakopane. Odprowadzanie i oczyszczanie spływów deszczowych, III Konferencja naukowo-techniczna, 2000, Łódź. Orzeszek-Gajewska B. i in., 1982, Kształtowanie terenów zieleni w miastach. PWN, Warszawa. 103

12 Osmulska-Mróz B., 1992, Prognozowanie i ochrona jakości wód powierzchniowych na terenach miejskich. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa. Pawłowska K., 2001, Problemy gospodarki wodami opadowymi w miastach. IGPiK O/Kraków. Różycka W., 1977, Propozycja formowania ekologicznego systemu obszarów chronionych w planie zagospodarowania przestrzennego. Człowiek i Środowisko t. 1, z Sawicka-Siarkiewicz H., 2000, Jakość wód i ścieków opadowych z elementarnych zlewni o różnym zagospodarowaniu. IX Krajowa i II Międzynarodowa Konferencja Naukowo- Techniczna: Ochrona jakości i zasobów wód, Zakopane. Siuta J., Kucharska A., 1996, Wieloczynnikowa degradacja środowiska. Wyd. Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa. Słysz K. i in., 1996, Ocena oddziaływania na środowisko inwestycji pod nazwą Centrum Handlowe przy ul. Bora Komorowskiego w Krakowie. IGPiK, Kraków. Słysz K., Wiatrak W., Mądry T., 2005, Budowa pawilonu handlowo-usługowego wraz z zagospodarowaniem terenu, miejscami parkingowymi, urządzeniami reklamowymi i infrastrukturą techniczną przy ul. Sosnowieckiej w Krakowie. IRM, Kraków. Słysz K., Pawłowska K., Górska Z., 2006, Obszary Natura 2000 jako nowy element planowania przestrzennego terenów miejskich. IRM, Kraków. Słysz K., Wiatrak W., Mądry T., 2006, Raport planowanego przedsięwzięcia na środowisko Rozbudowa parkingów dla potrzeb Delphi Poland SA IRM, Kraków. Sutkowska E., 2006, Współczesny kształt i znaczenie zieleni miejskiej jako zielonej przestrzeni publicznej w strukturze miasta przestrzeń dla kreacji. Wyd. Teka Kom. Arch.-Urb. Studia Krajobrazu PAN. Szulczewska B., Kaliszuk E., 2005, Koncepcja systemu przyrodniczego miasta: geneza, ewolucja i znaczenie praktyczne. Wyd. Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobrazu PAN. BIOLOGICALLY ACTIVE SURFACES IN URBAN PLANNING Abstract. This paper presents the problem of alarmingly growing tendencies to develop land at the cost of biologically active surfaces. The authors discuss the role of green areas on urban lands and how they affect the urban environment quality and condition. They also mention the issue of the interest of spatial planning in the protection of biologically active land against degradation. Key words: biologically active surface, spatial planning, developed land, open land. Mgr inż. Teresa Mądry Instytut Rozwoju Miast Kraków Dr inż. Krzysztof Słysz Instytut Rozwoju Miast Kraków 104