WSKAŹNIKI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU i BADANIA JAKOŚCI ŻYCIA

Transkrypt

1 WSKAŹNIKI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU i BADANIA JAKOŚCI ŻYCIA Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Efektem końcowym funkcjonowania wspólnoty samorządowej jest stan jej rozwoju w wymiarze społecznym, gospodarczym i środowiskowym. Sumuje on efekty wysiłków mieszkańców, podmiotów gospodarczych i władz lokalnych, uzyskiwane w określonych uwarunkowaniach. Z sumy tych wyników mieszkańcy rozliczają swoje władze, dlatego wiedza o szczegółowych parametrach rozwoju w tych wymiarach ma tak istotne znaczenie. Pomocną miarą w tym zakresie będzie zestaw wskaźników zrównoważonego rozwoju. Model zrównoważonego rozwoju (samopodtrzymującego, trwałego w którym wszystkie trzy wymiary są utrzymane w trwałej równowadze) jest modelem idealnym, do realizacji którego należy dążyć prowadząc długofalową politykę rozwoju. Upadek systemu nakazowo-rozdzielczego w Polsce z końcem lat 80tych i późniejsze przemiany spowodowały zachwianie iluzorycznej na ogół równowagi sztucznie podtrzymywanej kiedyś bez poszanowania dla zasad demokracji, ekonomii czy ekologii. Dlatego w większości miast, moment startu władz lokalnych przed 18 laty był daleki od równowagi tych trzech wymiarów rozwoju i pełen trudnych wyzwań. Dlatego też, dążąc do poprawy sytuacji na różnych etapach rozwoju lokalnego, władze mogły i świadomie wybierały prymat jednego lub dwóch z tych trzech wymiarów nad innymi. Wiele miast nadal znajduje się w fazach rozwoju, w których stan równowagi nie został wciąż osiągnięty. W każdym jednak przypadku rada i burmistrz powinni znać i potrafić ocenić aktualny stan rozwoju z punktu widzenia wskaźników zrównoważonego rozwoju. Umożliwia to najnowsza część bazy SAS, zarówno dla jednego miasta, jak i w zestawieniu z innymi. Zasada zrównoważonego rozwoju jest jedną z podstawowych konstytucyjnych zasad ustroju państwa polskiego. Zgodnie z art. 5 Konstytucji RP: Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolność i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Zrównoważony rozwój jest także zasadą ustrojową Wspólnoty Europejskiej. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju są narzędziem informacyjno-diagnostycznym ułatwiającym ocenę i zarządzanie sferą społeczną, gospodarczą i środowiskową na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym. Badania w ramach Systemu Analiz Samorządowych prowadzone są na poziomie lokalnym (gminnym). Te same wskaźniki są niezwykle użyteczne w sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwojowych jednostek samorządu, w tym strategii sektorowych, oraz studiów wykonalności do projektów przygotowywanych do finansowania ze środków Unii Europejskiej. Tak jak wcześniej wspomniano ich zmiana w czasie, w zestawieniu ze zmianami w innych podobnych samorządach pozwala na monitoring procesów i programów rozwojowych realizowanych w danej jednostce samorządu. Wskaźniki zostały pogrupowane według trzech ładów: (a) środowiskowo-przestrzennego, (b) gospodarczego i (c) społecznego (obejmującego również sferę instytucjonalną). W ramach każdego z trzech ładów wyróżniono szereg dziedzin:

2 Ład społeczny Ład gospodarczy Ład środowiskowoprzestrzenny 1. Demografia 1. Finanse gminy (budżet; dochody i wydatki; zobowiązania, wierzytelności, korzystanie ze środków UE) 1. Ekologizacja planowania przestrzennego 2. Edukacja ( w tym oświata) 2. Przedsiębiorczość (podmioty gospodarcze i pracujący) 2. Ochrona przyrody i krajobrazu 3. Pomoc społeczna 3. Struktura podmiotów gospodarczych 4. Zdrowie 4. Poziom i struktura zatrudnienia 3. Ochrona i zrównoważony rozwój lasów 4. Ochrona gleb i odpady 5. Bezpieczeństwo publiczne 5. Budownictwo mieszkaniowe 5. Ochrona zasobów kopalin 6. Mieszkalnictwo 6. Turystyka 6. Ochrona wód (powierzchniowych i podziemnych; zasoby, jakość; zanieczyszczenie, zużycie, stosunki wodne i ochrona przed powodzią) 7. Kultura, sport i rekreacja (styl życia) 8. Partycypacja społeczna 7. Rolnictwo 7. Ochrona powietrza atm. (jakość, emisje, ochrona klimatu) 8. Infrastruktura techniczna 8. Ochrona klimatu akustycznego (jakość klimatu, emisje, oddziaływanie hałasu) 9. Aktywność na rynku pracy 9. Wykorzystanie materiałów i surowców (w tym odpady przemysłowe i ich wykorzystanie) 9. Energia odnawialna (wykorzystanie) 10. Ład Instytucjonalnopolityczny 10. Dostępność produktów i usług 1o Bezpieczeństwo biologiczne, chemiczne, elektromagnetyczne i przeciwdziałanie skutkom awarii przemysłowym Źródło: T.Borys, Zaprojektowanie i przetestowanie ram metodologicznych oraz procedury samooceny gmin na podstawie wskaźników zrównoważonego rozwoju w Systemie Analiz Samorządowych (SAS), Raport dla ZMP, Jelenia Góra Poznań, 2008

3 Podstawy teoretyczne tego podejścia sformułowane zostały przez prof. Tadeusza Borysa (m.in.: Borys T. (red.) 2005, Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Warszawa-Białystok). Dla celów SAS koncepcja ta została dopracowana w latach (patrz raporty Prof. Tadeusza Borysa dostępne na stronie głównej internetowej SAS w zakładce OPRACOWANIA EKSPERCKIE, zawierające pełną listę wskaźników). Do celów interpretacyjnych wskaźniki w każdym z ładów podzielono na tzw. krótką listę (ok. 20 wskaźników o najwyższym potencjale wyjaśniania - na każdy ład), oraz tzw. długą listę (te same 20 i dalszych ok. 60 bardziej szczegółowych, razem ok. 80 wskaźników na każdy ład. Wskaźniki można przeglądać z punktu widzenia ich wartości oraz dynamiki w poszczególnych miastach (Moduł 2: Obraz mojego miasta) lub przekrojowo dla dowolnej liczby samorządów co pokazuje tendencje w tym zakresie w skali kraju (Moduł 3: Prezentacja wskaźników wg dziedzin). W module 2 (Obraz mojego miasta) wszystkie wskaźniki z długiej i krótkiej listy dla danego miasta można oglądać w zestawieniu z wynikami dla grupy porównawczej, średnią wartością dla gmin w powiecie, w województwie i w Polsce. Wskaźniki z długiej listy można oglądać także na wykresach kolistych (tzw. radarowych), które zestawiają wartość danego wskaźnika w ramach dziedziny w danym ładzie w konkretnej wybranej gminie, ze średnią wartością tego wskaźnika w gminach zaliczanych do tej same grupy porównawczej. W module 3 (Prezentacja wskaźników wg. dziedzin) możemy zaobserwować jaka rozkładają się wartości danego wskaźnika w całej populacji gmin w kraju z podziałem na miejskie, miejsko-wiejskie, wiejskie i miasta na prawach powiatu. Jeżeli dodatkowo wchodząc do modułu 3 wskażemy jakie miasto chcemy aby było wyróżnione na tym wykresie (ponieważ szczególnie nas interesuje) to program wykaże wartość wskaźnika dla tego miasta jako pierwszy słupek od lewej strony. Bez dokonania takiego wyboru pierwszy słupek od lewej strony będzie miał zawsze wartość najwyższą. Oprogramowanie pozwala ponadto na wybór własnej, samodzielnie budowanej grupy porównawczej. Przykładowe wskaźniki zrównoważonego rozwoju (z różnych dziedzin z krótkiej listy): 1. Wskaźniki ładu społecznego, np.: ogólne saldo migracji na 1000 ludności wydatki majątkowe na oświatę w przeliczeniu na 1 mieszkańca mieszkania oddane do użytku na 1000 mieszkańców 2. Wskaźniki ładu gospodarczego, np.: dochody własne budżetu gminy na 1 mieszkańca liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców długość (w km) kanalizacyjnej czynnej sieci rozdzielczej na 100 km2 powierzchni 3. Wskaźniki ładu środowiskowo-przestrzennego, np.: powierzchnia zieleńców, zieleni ulicznej i osiedlowej na 1 mieszkańca (w ha/osobę) nakłady inwestycyjne na ochronę różnorodności biologicznej i krajobrazu ogółem na 1000 mieszkańców odpady wytworzone w ciągu roku w 1000 t/mieszkańca

4 Brakujące dane: Niestety nie dla wszystkich wskaźników, które są konieczne dla monitorowania stanu zrównoważenia rozwoju jednostki samorządu są odpowiednie źródła danych w statystyce publicznej. Do takich wskaźników, dla których brakuje danych należą m.in. Liczba dzieci w przedszkolach na 1 nauczyciela Użytkownicy lokali komunalnych zalegający z opłatami za mieszkania do wszystkich użytkowników mieszkań komunalnych [%] Osobo-dni leczenia na 1000 mieszkańców Udział pracujących w sektorze prywatnym w ogólnej liczbie pracujących [%] Udział małych i średnich przedsiębiorstw w ogólnej liczbie przedsiębiorstw [%] Powierzchnia gruntów ornych jako % powierzchni gminy Udział dróg gminnych remontowanych do dróg gminnych ogółem (w %) Powierzchnia użytków rolnych na jednego mieszkańca (w ha) Lista ta zostanie przekazana do Głównego Urzędu Statystycznego. Mierzenie jakości życia Wysoka jakość życia winna być uznawana za nadrzędny cel rozwoju zarówno na szczeblu lokalnym, regionalnym, krajowym jak i międzynarodowym. Jest ona ostatecznym efektem działań podejmowanych przez odpowiednie struktury władzy, w tym władze samorządowe Rys. 1. Relacje pomiędzy jakością życia, zrównoważonym rozwojem oraz usługami publicznymi (ilustracja za opracowaniem P.Rogali i T.Potkańskiego) Jakość życia mieszkańców Zrównoważony rozwój Wpływ pozostałych czynników (np. polityki rządu, inflacji, zjawisk demo-graficznych, ukształtowania przestrzennego, położenia geograficznego, itp.) Usługi publiczne (administracyjne, społeczne i techniczne) Jakość życia mieszkańców należy mierzyć w oparciu o: (a) obiektywne dane, którymi jest właśnie zestaw wskaźników zrównoważonego rozwoju, w zestawieniu z (b) danymi subiektywnymi, pochodzącymi z badań opinii mieszkańców danej jednostki samorządu. Gdyby tylko przyjąć drugi zestaw to wynik, choć oddający preferencje mieszkańców, mógłby być oderwany od rzeczywistości i możliwości polskich samorządów. Pozwala to bardziej poprawnie interpretować wyniki do celów podejmowania decyzji zarządczych.

5 Wiele polskich miast stosuje już badania opinii publicznej do formułowania wizji, strategii rozwoju i określania potrzeb mieszkańców, nie mniej jest to nadal znikomy procent polskich samorządów. Np. w Poznaniu od wielu lat władze samorządowe w współpracy z Centrum Badania Jakości Życia na Uniwersytecie Adama Mickiewicza (kierownik Prof. Ryszard Cichocki) prowadzą systematyczne badania ankietowe na temat różnych aspektów życia w ramach programu Wskaźniki jakości życia mieszkańców Poznania. Mieszkańcy są pytani o opinie na temat m.in. komunikacji publicznej, zdrowia, bezpieczeństwa socjalnego, stanu środowiska naturalnego, zadowolenia z pracy, edukacji, poczucia zagrożenia przestępczością, sposobów spędzania wolnego czasu czy poczucia związku z miastem. Wskaźniki te, mające charakter subiektywny, w zestawieniu z miarami statystycznymi dla badanych dziedzin i sytuacji, pozwalają na rzetelny monitoring warunków stanowiących o jakości życia w mieście, widzianych z perspektywy mieszkańców. Badania opinii mieszkańców na temat jakości życia każdy samorząd musi prowadzić sam i to cyklicznie. Pomoc ZMP może polegać na udostępnieniu przetestowanych i zestandaryzowanych zestawów ankiet badania opinii, które będą dostosowane do wielkości, a poprzez to do charakteru miasta (gminy miejsko-wiejskiej), oraz na upowszechnianiu wiedzy o metodach prowadzenia takich badań.. Sądzimy, że obniży to koszty ich samodzielnego prowadzenia lub zlecania przez miasta, co z kolei pozwoli na szerokie upowszechnienie takich badań (na razie prowadzi je systematycznie tylko kilka miast). Ankieta została przygotowana w wersji dla obszarów miejskich i obszarów miejsko-wiejskich. Szczegółowy opis metodologii i formularz ankiety patrz Moduł nr 5. Ankieta będzie testowana w IV kwartale 2008 przez kilka miast członkowskich Związku. Po zakończeniu testu metody i kwestionariusza ankietowego ostateczna wersja zostanie zaprezentowana pozostałym samorządom. W celu dokonania zestawienia wyników z badania opinii mieszkańców (przy wykorzystaniu zaproponowanego przez ZMP kwestionariusza ankiety) z wartościami wskaźników zrównoważonego rozwoju proponujemy wykorzystać zestaw dostępny w SAS, używając do dokonania korelacji między ocenami subiektywnymi (opinie mieszkańców) a obiektywnymi (statystycznymi wg. dziedzin zrównoważonego rozwoju) następującego zestawienia: ŁAD SPOŁECZNY Lp. Dziedziny zrównoważonego rozwoju należy sprawdzić wartości odpowiednich wskaźników Wybrane subiektywne wskaźniki jakości życia 1. Demografia - 2. Edukacja ( w tym oświata) Część A. Wskaźniki: 6. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie możliwość i warunki podnoszenia poziomu wykształcenia przez dzieci i młodzież. 3. Pomoc społeczna 7. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie możliwość i warunki podnoszenia poziomu wykształcenia przez osoby dorosłe. 8. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie wsparcie dla osób wymagających pomocy (ubogich, niepełnosprawnych, bezrobotnych, itp.)

6 4. Zdrowie 9. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie możliwości i warunki korzystania z usług służby zdrowia. Część C. Wskaźniki: 6. Czy uważa się Pani/Pan za osobę cieszącą się dobrym zdrowiem. 7. Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy chorowała Pani/Pan poważnie. 5. Bezpieczeństwo publiczne 10. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie stan bezpieczeństwa publicznego. Część C. Wskaźniki: 6. Mieszkalnictwo 4. Czy czuje się Pani/Pan bezpieczny w ciągu dnia. 5. Czy czuje się Pani/Pan bezpieczny wieczorem i w nocy? 11. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie możliwość kupienia/wynajęcia/ wybudowania mieszkania lub domu. Część C. Wskaźnik: 8. Czy jest Pani/Pan zadowolony ze swojej sytuacji mieszkaniowej. 7. Kultura, sport i rekreacja (styl życia) 12. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie możliwości i warunki spędzania wolnego czasu Część B. Wskaźnik: 8. Partycypacja społeczna Część B. Wskaźniki: 3. Czy w ciągu ostatnich 3 miesięcy uczestniczyła Pani/Pan w wydarzeniach gminnych. 1. Czy uważa Pani/Pan, że ma realny wpływ na to co się dzieje w Pani/ Pana najbliższym otoczeniu. 2. Czy działa Pani/Pan w jakiś formalnych lub nieformalnych organizacjach chodzi o działalność, na rzecz społeczności, nie związaną z zarobkowaniem. 9. Aktywność na rynku pracy 10. Ład Instytucjonalnopolityczny 16. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie sytuację na rynku pracy. Część A. Wskaźniki: 4. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie gotowość odpowiednich służb na sytuacje kryzysowe. 17. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie funkcjonowanie urzędu gminy/miasta.

7 18. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie działalność władz samorządowych. Lp. Dziedziny zrównoważonego rozwoju należy sprawdzić wartości odpowiednich wskaźników ŁAD GOSPODARCZY Wskaźniki jakości życia 1. Finanse gminy (budżet; dochody i wydatki; zobowiązania, wierzytelności, korzystanie ze środków UE) 2. Przedsiębiorczość (podmioty gospodarcze i pracujący) 3. Struktura podmiotów gospodarczych 4. Poziom i struktura zatrudnienia Część A. Wskaźniki: 13. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie możliwość i warunki wygodnego robienia zakupów. 14. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie możliwość skorzystania z potrzebnych usług. Część A. Wskaźniki: 7. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie możliwość i warunki podnoszenia wykształcenia przez osoby dorosłe Budownictwo mieszkaniowe 16. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie sytuację na rynku pracy. 11. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie możliwość kupienia/ wynajęcia/wybudowania mieszkania lub domu. Część C. Wskaźnik: 8. Czy jest Pani/Pan zadowolony ze swojej sytuacji mieszkaniowej. 6. Turystyka - 7. Rolnictwo - 8. Infrastruktura techniczna Część A. Wskaźnik 15. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie możliwości i warunki poruszania się po swojej gminie drogi, parkingi, komunikacja publiczna. 9. Wykorzystanie materiałów i surowców (w tym odpady przemysłowe i ich wykorzystanie) Dostępność produktów i usług Część A. Wskaźniki: 13. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie możliwość i warunki

8 wygodnego robienia zakupów. 14. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie możliwość skorzystania z potrzebnych usług. Część C. Wskaźnik: 10. Czy uważa Pani/Pan, że Pani/Pana sytuacja finansowa jest dobra i stabilna. ŁAD ŚRODOWISKOWO PRZESTRZENNY Lp. Dziedziny zrównoważonego rozwoju należy sprawdzić wartości odpowiednich wskaźników Wskaźniki jakości życia 1. Ekologizacja planowania przestrzennego 2. Ochrona przyrody i krajobrazu 3. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie estetykę budynków, ulic oraz czystość porządek w miejscach publicznych. 1. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie czystość środowiska przyrodniczego. dokonały w środowisku przyrodniczym na przestrzeni 3. Ochrona i zrównoważony rozwój lasów - 4. Ochrona gleb i odpady 1. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie czystość środowiska przyrodniczego. dokonały w środowisku przyrodniczym na przestrzeni 5. Ochrona zasobów kopalin - 6. Ochrona wód 7. Ochrona powietrza atm. 1. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie czystość środowiska przyrodniczego. dokonały w środowisku przyrodniczym na przestrzeni 1. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie czystość środowiska przyrodniczego.

9 dokonały w środowisku przyrodniczym na przestrzeni 8. Ochrona klimatu akustycznego 1. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie uciążliwość hałasu. dokonały w środowisku przyrodniczym na przestrzeni 9. Energia odnawialna (wykorzystanie) - 1o Bezpieczeństwo biologiczne, chemiczne, elektromagnetyczne i przeciwdziałanie skutkom awarii przemysłowym 4. Jak Pani/Pan ocenia w swojej gminie gotowość odpowiednich służb na sytuacje kryzysowe. Źródło: Piotr Rogala, Raport z realizacji pracy Zaprojektowanie i przetestowanie systemu mierzenia jakości życia w gminach, etap 1., s , Raport dla ZMP, Jelenia Góra Poznań 2008.