WIARA I ROZUM W POMAGANIU OSOBOM Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM

Transkrypt

1 mgr Tadeusz Wieszczyk UKSW, Warszawa WIARA I ROZUM W POMAGANIU OSOBOM Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM 1. Osoby z problemem alkoholowym Problem alkoholowy dotyka w naszym kraju bardzo wielu osób. Wydawać by się mogło, iŝ odnosi się on tylko do tych osób, które bezpośrednio poprzez nadmierne picie alkoholu doprowadzają siebie samych do szkodliwych konsekwencji zdrowotnych, psychicznych, duchowych czy materialnych. Nie moŝna jednak zapominać o powaŝnych konsekwencjach patologicznego picia, które dotykają i obciąŝają równieŝ osoby bliskie, Ŝyjące w kręgu pijących. Wśród osób z problemem alkoholowym znajdują się więc zarówno: - osoby, które uŝywają alkoholu w sposób wysoce ryzykowny czy wręcz szkodliwy 1, - osoby, u których moŝna zdiagnozować zespół uzaleŝnienia od alkoholu 2 (nazywany teŝ wprost uzaleŝnieniem od alkoholu, alkoholizmem lub bardziej medycznie chorobą alkoholową 3 ), 1 Według ICD-10 (Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania) uŝywanie szkodliwe określają następujące kryteria diagnostyczne: A. Wyraźne potwierdzenie, ze uŝycie alkoholu spowodowało szkody somatyczne lub psychologiczne (lub znacznie przyczyniło się do tego), włączając upośledzenie sądzenia lub dysfunkcjonalne zachowanie, które moŝe prowadzić do niesprawności lub mieć niepoŝądane następstwa dla związków z innymi ludźmi. B. Charakter szkód powinien być jasno rozpoznawalny (i określony). C. Wzorzec uŝywania alkoholu utrzymywał się przez co najmniej jeden miesiąc lub występował w sposób powtarzający się w ciągu 12 miesięcy. D. Zaburzenie nie spełnia kryteriów innego zaburzenia psychicznego ani zaburzenia zachowania związanego w tym samym okresie czasu z tą samą substancją (z wyjątkiem ostrego zatrucia, F1x.0). 2 W przypadku zespołu uzaleŝnienia od alkoholu (F1x.2 wg. ICD-10) zaproponowano, aby rozpoznawać go wówczas, gdy pojawią się następujące trzy (lub więcej) objawy przez co najmniej 1

2 - członkowie rodzin (współmałŝonkowie, dzieci, rodzice) zdominowani patologiczną nietrzeźwością osoby uzaleŝnionej, - Dorosłe Dzieci Alkoholików, czyli osoby, które dorastały w dysfunkcyjnych rodzinach w związku z uzaleŝnieniem swoich bliskich, zwłaszcza rodziców. W modelu systemu rodzinnego podkreśla się wzajemne powiązania i wpływy wszystkich członków rodziny, w której występują problemy alkoholowe. Alkoholizm traktowany jest jako choroba całej rodziny. Oznacza to, Ŝe miesiąc lub, jeŝeli utrzymywało się krócej niŝ 1 miesiąc, to występowało w sposób powtarzający się w okresie roku: (1) silne pragnienie lub poczucie przymusu picia alkoholu ( głód alkoholowy ), (2) upośledzona zdolność kontroli nad zachowaniem związanym z piciem alkoholu, tj. nad jego rozpoczynaniem, kończeniem oraz ilością, potwierdzona uŝywaniem alkoholu w duŝych ilościach lub przez czas dłuŝszy niŝ zamierzony, albo uporczywym pragnieniem picia alkoholu, albo nieskutecznością wysiłków zmniejszenia lub kontrolowania jego uŝywania, (3) obecność fizjologicznych objawów stanu abstynencyjnego, pojawiających się, gdy uŝycie alkoholu jest ograniczane lub przerywane, potwierdzone wystąpieniem charakterystycznego zespołu abstynencyjnego albo uŝywaniem tej samej (lub blisko spokrewnionej) substancji (np. leków psychotropowych) w celu uwolnienia się od objawów odstawienia lub ich uniknięcia, (4) potwierdzenie tolerancji wobec działania alkoholu, tj. konieczności przyjmowania istotnie wzrastających jego ilości, w celu osiągnięcia działania lub poŝądanego efektu, albo znacznie zmniejszonego efektu w przypadku dalszego picia alkoholu, (5) silne pochłoniecie piciem alkoholu, przejawiające się zmianą dotychczasowych zamiłowań i zainteresowań porzucanych lub ograniczanych z powodu picia alkoholu, albo przeznaczaniem większości czasu na działania konieczne do uzyskania lub picia alkoholu, bądź uwolnienia się od następstw jego działania, (6) uporczywe picie alkoholu, pomimo oczywistych dowodów występowania szkodliwych następstw (fizycznych, psychicznych i społecznych), potwierdzone ciągłym dalszym jego uŝywaniem, choć charakter i rozmiar szkód są juŝ danej osobie znane lub moŝna oczekiwać, ze są znane. 3 Terminy te potocznie uŝywane są zamiennie, choć Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) juŝ dawno temu zalecała zrezygnowanie z terminu alkoholizm i proponowała zastąpienie go określeniem uzaleŝnienie od substancji typu alkoholowego (alcohol - type drug dependence). Amerykański podręcznik diagnostyki DSM IV wyróŝnia dwie formy destrukcyjnego zaŝywania alkoholu, tj. naduŝywanie alkoholu (alcohol abuse) i uzaleŝnienie od alkoholu (alcohol dependence). Od kilkunastu lat postuluje się traktowanie alkoholizmu jako syndromu czy teŝ zespołu uzaleŝnienia od alkoholu (alcohol dependence syndrom). W 1978 r. zespół ekspertów WHO, który opracował IX wersję Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i wprowadził termin zespół uzaleŝnienia od alkoholu. Termin ten ma równieŝ zastosowanie w X wersji Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych i Behawioralnych, którą wprowadzono w 1992 r., jednak w 1997 r. zaproponowano odmienną klasyfikację i określenie zespół uzaleŝnienia od alkoholu (F.1.x.2) umiejscowiono w bloku dziesięciu zespołów zaburzeń, związanych z innymi substancjami psychoaktywnymi pod ogólną nazwą zaburzenia psychiczne i behawioralne związane z uŝywaniem substancji psychoaktywnych (za: Mellibruda, 2006, s ; por. takŝe: Wald, 1988, s ). UzaleŜnienie od alkoholu traktuje się jako chorobę wieloczynnikową, biopsychospołeczną, uszkadzającą funkcjonowanie człowieka w sferze somatycznej, psychologicznej, społecznej i duchowej. Chorobę tę uznaje się takŝe jako chroniczną (przewlekłą), postępującą i potencjalnie śmiertelną. Nie jest moŝliwe całkowite jej wyleczenie, a jedynie zahamowanie narastania jej objawów i szkód z nią związanych (za: Wald, 1986, s ; por. takŝe: Wallace, 1988, s ; Johnson, 1988, s. 2; Woronowicz, 2001, s. 73).

3 funkcjonowanie wszystkich członków rodziny poddawane jest destrukcyjnemu wpływowi osoby uzaleŝnionej (za: Mellibruda, Sobolewska, 2006, s. 27). Osoba pijąca w rodzinie w sposób destrukcyjny dostarcza wszystkim innym członkom rodziny problemów Ŝyciowych, finansowych i uczuciowych, a zatem cała rodzina styka się z szeroko rozumianym problemem alkoholowym (Sztander, 1993, s. 15). Cała rodzina cierpi, jeśli jeden z jej członków jest alkoholikiem. Jeśli jest nim małŝonek, to druga strona moŝe przeŝywać zagroŝenie istoty swej toŝsamości. Dzieci z takich domów mają kłopoty przystosowawcze, mogące trwać jeszcze w wieku dojrzałym. Rodzice alkoholików mogą poznać smak niezwykłego smutku i rozpaczy. Trzeba zatem dostrzegać, uznawać i łagodzić te cierpienia członków rodziny bez względu na to, jak ostatecznie będzie wyglądał los samego alkoholika (Wallace, 1989, s. 62). 2. Rozmiary ryzyka i szkód u osób z problemem alkoholowym Problem alkoholowy moŝe mieć róŝne wymiary i być rozpatrywany na indywidualnym poziomie funkcjonowania jednostki (np. jej problemów zdrowotnych, psychicznych, duchowych, materialnych), jak i na płaszczyźnie społecznego jej funkcjonowania (Ŝycia rodzinnego, towarzyskiego, zawodowego, ekonomicznego). MoŜe on dotyczyć człowieka bezpośrednio, a takŝe wpływać na jego losy w sposób pośredni. Z problemem alkoholowym wiązać moŝna szereg innych problemów, które istotnie wpływają na waŝne obszary funkcjonowania człowieka cenione przez niego wartości, takie na przykład, jak: - trwałość i spójność rodziny (zaburzenia więzi, zdrady, konflikty, znęcanie się, rozwody); - wychowanie dzieci (niewłaściwe postawy rodzicielskie i wzorce osobowe, stwarzanie klimatu zagroŝenia, napięć, dezorientacji, lęków, prowadzących do urazów, zaburzeń zachowania, zaburzeń nerwicowych);

4 - stosunki w miejscu zamieszkania (łamanie norm społecznych, stwarzanie sytuacji konfliktowych, nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktów z osobami z marginesu społecznego); - środowisko pracy (absencje, spadek wydajności i dyscypliny pracy w wyniku picia, utrata pracy, bezrobocie) oraz takie, które mają związek z przestrzeganiem prawa i porządku (przestępstwa, wykroczenia) 4. Szczególną uwagę warto zwrócić na najczęściej występujące konsekwencje, ponoszone przez osoby uzaleŝnione od alkoholu, ich rodziny i dalsze otoczenie. Wraz z rozwojem uzaleŝnienia od alkoholu u osób pijących moŝna zaobserwować postępującą degradację w waŝnych sferach ich funkcjonowania: - w zakresie zdrowia fizycznego (narastające problemy zdrowotne, prowadzące do wyniszczenia somatycznego, inwalidztwa, zgonów 5, organicznych zmian w mózgu), - w zakresie Ŝycia i zdrowia psychicznego (stępienie i zuboŝenia reakcji uczuciowych, przeŝywanie coraz więcej i częściej przykrych stanów emocjonalnych wstydu, poczucia winy, lęku, bólu, utrata szacunku do samego siebie, nierealistyczne myślenie, będące składową mechanizmu iluzji i zaprzeczeń 6, powikłania psychiatryczne w postaci psychoz, stanów depresyjnych wraz myślami i próbami samobójczymi, zaburzenia osobowości), 4 Problemy te omawiają m.in.: Wald, 1986, s ; por. takŝe: Woronowicz, 1993, s Ryzyko zgonów alkoholików oszacowane w badaniach Instytutu Psychiatrii i Neurologii jest 4,8 razy wyŝsze niŝ przeciętne w populacji generalnej. Ryzykowne i szkodliwe picie jest związane z szeregiem chorób. Raport WHO dotyczący zdrowia globalnego (2002) wymienia blisko 60 chorób i uraz, występujących na tle uŝywania alkoholu (m.in. nadciśnienie tętnicze, choroby wątroby marskość, zapalenie, stłuszczenie, wybrane typy nowotworów, zaburzenia psychiczne zwłaszcza o charakterze depresyjnym i lękowym). NaduŜywanie alkoholu jest przyczyną uszkodzeń ciała i śmierci w wyniku wypadków komunikacyjnych, przemocy interpersonalnej, utonięć i samobójstw. Corocznie z przyczyn pośrednio i bezpośrednio, związanych z naduŝywaniem alkoholu umiera w Polsce kilkanaście tysięcy osób, z czego połowa przypada na zgony bezpośrednio spowodowane piciem alkoholu. W całym Regionie Europejskim naduŝywanie alkoholu jest odpowiedzialne za jedną czwartą wszystkich nagłych zgonów młodych osób, pomiędzy 15 a 29 rokiem Ŝycia (za: Narodowy Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata , s ). 6 Termin mechanizm iluzji i zaprzeczeń wprowadzony przez Mellibrudę (2006, s ) tłumaczy się poprzez wskazanie na patologiczny przebieg procesów zachodzących w umyśle osoby uzaleŝnionej, które doprowadzają do wytworzenia się utrwalonego patologicznego systemu regulacji psychicznej w tej sferze.

5 - w zakresie Ŝycia duchowego (utrata ideałów, celów Ŝyciowych, wartości takich jak: miłość, wiara, nadzieja, dobro i szacunek dla innych, oddalenie się od Boga, Kościoła, religii, narastające rozterki duchowe, wyrzuty sumienia, zagubienie zasad moralnych), - działań i motywacji (postępujące zwiększanie się koncentracji Ŝycia wokół picia, prowadzące do stopniowego zaprzestania zajmowania się innymi, waŝnymi sprawami w Ŝyciu, zaniedbywanie podstawowych obowiązków, dezorganizacja ustalonych planów i w rezultacie utrata kontroli nad swoim Ŝyciem), - w zakresie kontaktów z innymi (coraz bardziej zawęŝają się one do środowiska osób pijących i unikania z czasem dotychczasowych związków z innymi, pojawiają zaburzenia komunikacji w rodzinie, konflikty, agresja, przemoc, manipulacje w celu zapewnienia sobie komfortu picia, utrata wraŝliwości (empatii) na potrzeby innych, w konsekwencji utrata i rozpad więzi z bliskimi, izolacja społeczna, samotność). Posługując się wskaźnikami europejskimi oraz wynikami polskich badań społecznych liczbę osób uzaleŝnionych w Polsce moŝna oszacować na ok. 860 tys. (w tym: ok. 707 tys. to męŝczyźni i ok. 153 tys. to kobiety). W placówkach lecznictwa odwykowego w 2006 r. zarejestrowanych było osób z rozpoznaniem zaburzeń spowodowanych uŝywaniem alkoholu 7. Istotne wydaje się równieŝ spojrzenie na najczęściej występujące konsekwencje u członków rodziny osoby uzaleŝnionej od alkoholu. Rodziny z problemem alkoholowym, czyli takie, w których co najmniej jedna osoba pije w sposób szkodliwy dla niej i dla członków tej rodziny doświadczają wielu przykrych konsekwencji. Wśród nich wyróŝnia się najczęściej następujące szkody: - fizyczne (dotyczą przewlekłych dolegliwości i zaburzeń zdrowia fizycznego oraz róŝnych fizycznych zaniedbań, m.in. zaburzeń snu, łaknienia, przewlekłego zmęczenia i przeciąŝenia nadmiarem obowiązków, zaburzeń 7 Na podstawie sprawozdania Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych z realizacji ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie 2007 r. ( str.9).

6 neurologicznych, ginekologicznych, oznak bycia ofiarą przemocy takich, jak siniaki: zranienia, zadrapania, okaleczenia; naduŝywanie środków nasennych, przeciwbólowych, inne zachowania kompulsywne 8 ), - psychosomatyczne (odnoszą się do róŝnych dolegliwości i schorzeń na tle długotrwałego stresu: m.in. migrenowe bóle głowy, bóle kręgosłupa, kłopoty Ŝołądkowe, zaburzenia krąŝenia, reakcje uczuleniowe, odnawianie się zaleczonych chorób choroby wrzodowej, serca, itp., u dzieci moczenie nocne, jąkanie), - psychologiczne, emocjonalne (m.in. zaburzenia nerwicowe, dezorientacja uczuciowa, nieadekwatne reakcje emocjonalne, rozpacz, myślenie Ŝyczeniowe, trudności z podejmowaniem decyzji, poczucie osamotnienia, zaniŝone poczucie własnej wartości, poczucie krzywdy, niekiedy diagnozowane zaburzenia stresu pourazowego, tzw. PTSD 9, tzw. syndrom DDA 10, współuzaleŝnienie 11 ), 8 Zachowania kompulsywne to działania wywołujące intensywne pobudzenie lub zmniejszenie napięcia emocjonalnego, po których następuje długotrwałe cierpienie lub złe samopoczucie. Mogą to być zachowania wewnętrzne (myślenie, wyobraŝanie sobie, odczuwanie) lub zewnętrzne (praca, zabawa, rozmowa, jedzenie, czynności seksualne itp.) na krótki czas poprawiają samopoczucie, lecz później pogarszają. Ich celem jest zmiana nastroju, wyłączenie myślenia i doraźna ucieczka od rzeczywistości (Gorski, Miller, 1991, s ). Według Szczepańskiej (1992, s. 6-60) tendencje kompulsywne stanowią często podstawowy mechanizm obronny uŝywany do odcinania się od zagraŝających uczuć. 9 PTSD (ang. Posttraumatic Stress Disorder) jako kategorię diagnostyczną oficjalnie przyjęto w 1980 r. w środowisku amerykańskich psychiatrów. Odnosiła się ona wyłącznie do osób dorosłych, którzy doświadczyli skrajnych wydarzeń traumatycznych, jak w przypadku weteranów wojny wietnamskiej, osób uczestniczących w katastrofach przyrodniczych lub będących ofiarami brutalnych napadów, przestępstw, terroru. PTSD jako jednostka chorobowa rozwija się w róŝnym czasie (od kilku godzin do kilku lat, z róŝną ilością i nasileniem objawów. Nie powstaje u wszystkich osób, które doświadczyły urazu - zaleŝy to od podatności na zachorowanie, czynników biopsychospołecznych, stopnia ostrości i chroniczności urazu. Do najczęstszych zaburzeń i objawów, składających się na PTSD zalicza się: ponowne przezywanie urazu, poczucie psychicznego odrętwienia, zaburzenia lękowe i depresyjne, poczucie winy, reakcje unikania (Jona, 1997, s ). 10 C. Black w ksiąŝce pt. It Will Never Happen To Me ( Mnie się to nigdy nie przytrafi ) rozpoznała i opisała syndrom DDA, czyli zespół graniczących z patologią cech Dorosłych Dzieci Alkoholików (Brown, 1995, s.7). Przejawiają się one w destrukcyjnych reakcjach emocjonalnych, postawach, zachowaniach i sposobie Ŝycia oraz determinują psychospołeczne funkcjonowanie człowieka. Szacuje się, ze w Polsce Ŝyje od 5 do 8 mln osób w róŝnym wieku, które wychowują się lub wychowywały w rodzinach zaburzonych naduŝywaniem alkoholu. Szeroki opis zjawiska prezentują w swoich dziełach liczni autorzy: Ryś, 2007, s ; Woititz, 1994, s ; Cermak, 1996, s , Brashaw, 1994, s Zjawisko współuzaleŝnienia potocznie nazywane koalkoholizmem stosowane było przede wszystkim do opisu obserwowanej u Ŝon alkoholików obsesyjnej koncentracji na alkoholizmie męŝa, uniemoŝliwiającej angaŝowanie się w inne sprawy w Ŝyciu i zaniedbywanie własnych potrzeb, Z czasem zauwaŝono, ze zjawisko to moŝe występować teŝ u innych osób, pozostających w ścisłym

7 - psychospołeczne (skłonność do wchodzenia w destrukcyjne relacje z innymi, niezdolność do określania norm i ich egzekwowania, np. wobec dzieci, zaniedbania rozwoju dzieci, trudności szkolne, zła atmosfera wychowawcza, trudna, a niekiedy tragiczna sytuacja materialna, złe warunki socjalnobytowe, przemoc w rodzinie 12, kolizje z prawem, przestępczość nieletnich, popadanie w uzaleŝnienia). Z badań wynika, Ŝe 500 tys. dzieci z rodzin alkoholowych znajduje się w dramatycznej sytuacji zagraŝającej ich zdrowiu i Ŝyciu. RóŜne formy agresywnych i represyjnych zachowań rodziców, zaniedbywanie obowiązków opiekuńczych i potrzeb dziecka, wywierają destrukcyjny wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne dzieci oraz na proces rozwoju. Dzieci te są słabsze fizycznie, częściej chorują. Występują u nich zaburzenia emocjonalne, często są ofiarami przemocy i naduŝyć związku z alkoholikiem lub mających doświadczenia z dzieciństwa, w okresie którego dorastano w domu rodzinnym z osobą uzaleŝnioną. Problem współuzaleŝnienia moŝe teŝ występować u osób, które są związane z kimś przewlekle chorym somatycznie, albo mającym teŝ zaburzenia psychiczne. DostrzeŜono je u rodziców dzieci, które stwarzają problemy wychowawcze, a takŝe wśród ludzi, zajmujących się pomaganiem innym, np. wśród pielęgniarek czy pracowników społecznych (Szczepańska, 1992, s. 55). Więcej informacji na temat współuzaleŝnienia moŝna znaleźć w licznych publikacjach: Sztander, 1993, s. 39; Mellody, 1993, s ; Melody, 2003, s ; Wobiz, 2001, s ; Bradshaw, 1994, s ; Sobolewska, 1996, s Termin przemoc w rodzinie określana teŝ przemocą domową w myśl Ustawy z dnia 29 lipca 2005r. o Przeciwdziałaniu Przemocy w Rodzinie rozumie się jako jednorazowe albo powtarzające się umyślnie działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób w rodzinie w szczególności naraŝające te osoby na niebezpieczeństwo utraty Ŝycia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność w tym seksualną, powodując szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a takŝe wywołujące cierpienia, krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą ( Według definicji, przyjętej przez międzyresortowy zespół Bezpieczni w rodzinie przemoc w rodzinie to działanie lub zaniechanie podjęte w obrębie rodziny przez jednego z jej członków przeciwko pozostałym, z wykorzystaniem istniejącej lub stworzonej przez okoliczności przewagi sił lub władzy, godzące w ich prawa i dobra osobiste, a w szczególności Ŝycie i zdrowie, powodujące u nich szkodę lub cierpienie (Sasal, 2005, s ). Badania prowadzone przez Instytut Psychologii Zdrowia PTP ujawniają wyraźny związek między piciem alkoholu a stosowaniem przemocy domowej (Kucińska, Mellibruda, Włodawiec, 1997, s. 28). Badania przeprowadzone w 2002 roku (CBOS) pokazują, Ŝ w niemal co piątej polskiej rodzinie (18%) dochodzi do konfliktów z powodu naduŝywania alkoholu. Z kolei w 2005 roku 8% respondentów akcentowało, Ŝe naduŝywanie alkoholu przez domowników jest przyczyną konfliktów i nieporozumień w rodzinie. Doświadczenie przemocy domowej w dzieciństwie powoduje m.in. zmiany w postrzeganiu i umiejętnościach rozwiązywania problemów, uŝywanie zachowań pasywnych (np. zamykanie się w sobie, uległość) albo agresywnych (np. ataki werbalne i/lub fizyczne). Dzieci wychowujące się w rodzinach z problemem alkoholowym często wymagają specjalistycznej terapii (takŝe w Ŝyciu dorosłym) z powodu zaburzeń przystosowania i problemów psychologicznych.

8 seksualnych ze strony najbliŝszych członków rodziny lub otoczenia bliŝszego i dalszego rodzinie 13. Według danych 14 zgromadzonych w bazie lecznictwa odwykowego PARPA liczba osób współuzaleŝnionych korzystających z profesjonalnej pomocy terapeutycznej w 2007 roku wynosiła członków rodzin, w tym to kobiety (co stanowiło 88,7% wszystkich osób współuzaleŝnionych). Szacuje się, Ŝe w rodzinach z problemem alkoholowym Ŝyje ok. 3 4 mln osób, w tym 1,5 2 mln dzieci, 2,5 mln osób naduŝywających alkoholu. Kilka milionów dorosłych Polaków Ŝyje z syndromem DDA (Dorosłego Dziecka Alkoholika). Bardzo niepokojącym zjawiskiem, wymagającym szczególnej uwagi jest to, Ŝe wśród osób spoŝywających alkohol są równieŝ kobiety w ciąŝy, często takŝe uzaleŝnione od alkoholu. UŜywanie alkoholu w ciąŝy grozi powaŝnym uszkodzeniom płodu w postaci płodowego zespołu alkoholowego (PZA, ang. FAS 15 ). Szacuje się, Ŝe kaŝdego roku rodzi się w Polsce ok. 900 dzieci z pełnoobjawowym FAS oraz dziesięć razy więcej dzieci z innym uszkodzeniami spowodowanymi działaniem alkoholu na płód. Niezwykle powaŝną sprawą, która budzi wiele niepokoju są rozmiary picia wśród osób młodych, często nieletnich. Prawdopodobnie z czasem wielu z nich zasili szeregi osób uzaleŝnionych. Z badań PARPA (2007) wynika, iŝ kontakt z alkoholem ma za sobą 90,2% gimnazjalistów z klas III i 94,8% uczniów klas II szkół ponadgimnazjalnych. W czasie 12 miesięcy przed badaniem 78,9% młodszych uczniów i 92% uczniów starszych piło róŝnego typu napoje alkoholowe. Rozpowszechnienie picia napojów alkoholowych jest porównywalne w grupach chłopców i dziewcząt zarówno młodszych, jak i starszych. 13 TamŜe Termin FAS (ang. Fetal Alcohol Syndrome), czyli alkoholowy zespół płodowy stworzyli Jones i Smith w 1973 r. na określanie nieprawidłowości obserwowanych u dzieci urodzonych przez kobiety alkoholiczki. Pierwotnie sądzono, Ŝe powodem ujawniających się u noworodków defektów jest niedoŝywienie, jednakŝe niedługo stwierdzono, ze za powstałe deformacje odpowiada toksyczne działanie alkoholu na płód. Kryteria rozpoznawania FAS ustalono w 1980 r. Dotyczą one: zahamowania wzrostu w okresie przed lub/i poporodowym, zaburzeń neurologicznych, opóźnienia rozwoju, dysfunkcjonalnych zachowań, upośledzenia umysłowego oraz rozwojowych wad czaszki lub mózgu (za; Biuletyn Alkohol i nauka, 2000 r., s. 1-2)

9 Z badań przeprowadzonych przez Instytut Psychiatrii i Neurologii (ESPAD 2005, Badania Mokotowskie 2004) wynika, Ŝe około 30% nastolatków w naszym kraju przyznaje się do regularnego spoŝywania alkoholu, a tylko 4% to abstynenci. Tymczasem spoŝywanie alkoholu przez osoby niepełnoletnie upośledza czynności poznawcze koncentrację uwagi, zapamiętywanie, uczenie się, rozwój kontroli emocjonalnej, powoduje podejmowanie zachowań ryzykownych, groźnych dla Ŝycia i zdrowia, zakłóca proces rozwojowy, moŝe powodować spowolnienie wzrostu i zaburzenia hormonalne. Z uŝywaniem alkoholu przez młodocianych wiąŝe się między innymi obniŝenie wieku inicjacji seksualnej, niechciane ciąŝe i ryzyko zaraŝenia wirusem HIV Działania pomocowe skierowane do osób zagroŝonych i dotkniętych problemem alkoholowym Wobec tak ogromnej liczby osób dotkniętych bardzo powaŝnymi skutkami picia alkoholu nie moŝna przejść obojętnie. DuŜą rolę w zmniejszaniu rozmiarów szkód powstających u młodych ludzi odgrywają działania profilaktyczne i interwencyjne, a w przypadku osób dorosłych - profesjonalne programy terapeutyczne wspierane działaniami środowisk (wspólnot) wzajemnej pomocy (samopomocowych), takich jak: ruch AA (Anonimowych Alkoholików 17 ), Al-Anon (dla Ŝon i innych dorosłych członków rodzin osób uzaleŝnionych), Duszpasterstwo Trzeźwości, itp. 16 Narodowy Program dz. cyt.( ) 17 Anonimowi Alkoholicy są wspólnotą męŝczyzn i kobiet, którzy dzielą się nawzajem doświadczeniem, siłą i nadzieją, aby rozwiązać swój problem i innym pomagać w wyzdrowieniu z alkoholizmu. Jedynym warunkiem uczestnictwa jest chęć zaprzestania picia. Ruch AA w Polsce zaczął rozwijać się od 1957 r., najpierw w Poznaniu, a potem w Warszawie. W 1963 r. została zarejestrowana pierwsza grupa AA w Polsce. W latach istniało u nas około pięciuset grup AA, a obecnie w samej Warszawie istnieje 180 grup AA, a w całym kraju jest ich około dwóch tysięcy. Program AA jest programem zmiany osobistej, moŝliwej dzięki pomocy innych ludzi i rozbudzeniu wewnętrznego Ŝycia duchowego. Uczestnicy grup spotkaniowych zwanych potocznie z j. angielskiego mitingami dzielą się własnym doświadczeniem, uczą się akceptacji własnej bezsilności wobec picia alkoholu i kierowania własnym Ŝyciem, pracują nad doskonaleniem charakterów i poprawą swoich stosunków ze światem.

10 3.1. Działania profilaktyczne Profilaktyka to całokształt oddziaływań wychowawczych, które mają na celu ochronę przed wszelkimi rodzajami zagroŝeń zewnętrznych i wewnętrznych. Ochrona ta dokonuje się zarówno poprzez pomaganie danej osobie, by przeciwstawiała się negatywnym naciskom czy tendencjom, jak teŝ poprzez ułatwienie jej nabywania pozytywnych umiejętności Ŝyciowych. W odniesieniu do grup dziecięcych i młodzieŝowych najbardziej popularne są cztery strategie działania: 1. programy informacyjne, które zakładają, Ŝe dostarczenie rzetelnej wiedzy prowadzi do zmiany postaw. Działania te są najskuteczniejsze u dzieci, jednak ich skuteczność zmniejsza się wraz z wiekiem. Obserwuje się zjawisko, Ŝe młodzieŝ zna informacje, ma negatywne postawy wobec uzaleŝnienia, a mimo to uŝywa środki psychoaktywne. 2. program afektywnej edukacji opiera się na załoŝeniu, Ŝe wspomaganie osobowego rozwoju wiąŝe się z osłabieniem ryzyka uŝywania środków odurzających. Łączy się to z przekonaniem, ze główna przyczyna odurzania się tkwi w dziecku, poniewaŝ ma niską samoocenę, brakuje mu umiejętności podejmowania racjonalnych decyzji. Działania w tym modelu zmierzają do lepszego poznania siebie i do rozwoju. W ramach tych działań dziecko ma moŝliwość mówienia o sobie, a takŝe doświadczania swojej niepowtarzalności. W trakcie zajęć mogą się ujawniać osobiste problemy poszczególnych uczestników. Działania te są znacznie skuteczniejsze niŝ działania informacyjne. Efekty są widoczne we wzroście samooceny i nabywania nowych umiejętności. Nie zawsze jednak działania tego typu wiąŝą się ze spadkiem ryzyka uzaleŝnienia. 3. program kompetencji społecznych koncentruje się na wykształceniu i rozwijaniu umiejętności funkcjonowania w sytuacjach społecznych, aby dziecko potrafiło przeciwstawić się negatywnym presjom społecznym. Działania te mają na celu wykształcenie takich umiejętności, jak: asertywność, mówienie nie w sytuacji zachęty do spróbowania alkoholu, czy narkotyków, obrona własnego zdania, wyraŝanie Ŝyczeń i oczekiwań,

11 nawiązywanie relacji, dobieranie przyjaciół. Jest to jeden z najskuteczniejszych modeli w zapobieganiu uzaleŝnieniom. 4. program alternatyw opiera się na załoŝeniu, Ŝe uzaleŝnienie jest wynikiem współwystępowania czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Aby skutecznie zapobiegać uzaleŝnieniom naleŝy młodzieŝy stworzyć moŝliwości podejmowania działań alternatywnych, dających zadowolenie i sprzyjających rozwojowi psychospołecznemu (Gaś, 1993, s ). Z badań PARPA wynika, Ŝe w 2007 r. w programach i działaniach profilaktycznych uczestniczyło ponad blisko 2,5 mln dzieci, czyli o ponad pół miliona więcej niŝ w roku ubiegłym. Liczba ta równieŝ wzrosła o kolejne 10% w porównaniu z rokiem poprzednim. Zgodnie ze standardami skutecznej profilaktyki w działania te powinni być włączani takŝe rodzice. W 2007 roku w realizacji programów profilaktycznych uczestniczyło rodziców. W tej grupie odbiorców równieŝ zaobserwowano wzrost. Szczególne znaczenie w profilaktyce uzaleŝnień mają programy profilaktyczne i interwencyjne skierowane do dzieci alkoholików. Mogą być one realizowane w szkołach podczas zajęć z innymi dziećmi, w świetlicach socjoterapeutycznych, w domach przyparafialnych czy innych placówkach pomocowych dla dzieci i młodzieŝy. Dzieci alkoholików stanowią grupę podwyŝszonego ryzyka z powodu występowania u nich problemów behawioralnych i emocjonalnych, depresji, leku, niepowodzeń szkolnych. Badania naukowe pomogły w opracowaniu programów prewencyjnych i interwencyjnych, mających na celu redukcję tego ryzyka. Jeśli dziecko nie sprawia trudności wychowawczych to jego problemy pozostają często niezauwaŝalne. Czasami jest dla nich organizowana jakaś pomoc, ale nie odpowiada ona ani rozmiarom zjawiska, ani potrzebom dzieci. Muszą one mieć swój własny, odrębny program pomocy, bez względu na to, czy ich rodzice walczą z uzaleŝnieniem czy nie. Dzieci Ŝyjące wśród czynnych alkoholików mogą się nauczyć, iŝ nie są w stanie ani kontrolować, ani leczyć choroby alkoholowej osób uzaleŝnionych. Muszą zrozumieć, ze alkoholizm jest chorobą, nad którą pijacy ojciec czy matka nie panują. Gdy dziecko przyswoi sobie i zrozumie koncepcję choroby

12 łatwiej mu będzie uwolnić się od bólu i lęku związanego z poczuciem braku miłości ze strony pijącego rodzica. Dzieci bowiem często myślą, Ŝe skoro alkohol jest waŝniejszy dla rodzica to ten po prostu ich nie kocha. Stąd waŝne dla dzieci przeświadczenie, ze rodzice je kochają, nawet jeśli symptomy choroby nasuwają co do tego wątpliwości. Potrzebne jest teŝ dostarczenie im słownictwa i kontekstów niezbędnych do zrozumienia i wyraŝenia własnych doświadczeń (myśli, uczuć) w tej dziedzinie oraz intelektualnych narzędzi pozwalających na rozwiązywanie problemów i radzenia sobie z alkoholizmem rodziców takŝe w przyszłości. Poszczególni członkowie rodziny kreują róŝne role, aby sobie poradzić z sytuację i przetrwać (np. rola bohatera rodzinnego, dziecka zagubionego, kozła ofiarnego, maskotki). Role te maskują niską samoocenę, niepokój, smutek i wiele innych stanów emocjonalnych. Powstrzymują równieŝ dzieci przed wyraŝaniem swoich prawdziwych uczuć i nawiązywaniem bliŝszych kontaktów z innymi. Ogromną ulgę dzieciom alkoholików w pracy grupowej przynosi teŝ świadomość, iŝ nie są w swym nieszczęściu odosobnione Odkrywają, ze w podobnej sytuacji znajduje się wiele innych dzieci. Dzielenie się swoimi doświadczeniami z innymi dziećmi daje poczucie wspólnoty i większej siły do przetrwania. WaŜnym aspektem realizowanych programów jest uwalnianie dziecka od nieadekwatnego poczucia winy i odpowiedzialności za alkoholizm rodzica. Dziecko alkoholika trzeba równieŝ nauczyć jak moŝe zajmować się sobą, gdy ojciec czy matka piją i do kogo w razie potrzeby ma się zwrócić po pomoc. Dziecko musi poznać swoje zalety i wzmocnić się, poprzez naukę, jak polubić siebie. Dzieci dowiadują się, Ŝe wiele z ich przeŝywanych uczuć stanowi powszechną reakcję, gdy rodzice zbyt duŝo piją. Odkrywają, Ŝe poznawanie tych uczuć i wyraŝanie ich we właściwy sposób poprawia ich samopoczucie i zwiększa sympatię do samych siebie. W końcowym etapie realizacji danego programu dla dzieci zalecane jest poinformowanie, gdzie dalej mają szukać wsparcia w swoim codziennym Ŝyciu, zachęca się dzieci do przystąpienia (jeśli jest taka moŝliwość) do Alateenu (grup samopomocowych dla nastolatków) lub Alatotu (specjalnych grup dla młodszych dzieci alkoholików) (Robinson, Rhoden, 2000, s ).

13 Psychoedukatorzy, socjoterapeuci, nauczyciele, katecheci oraz wszystkie inne osoby, zainteresowane udzielaniem wsparcia i pomocy dzieciom alkoholików powinni umieć ustanawiać z dziećmi relację opartą na bezpieczeństwie i zaufaniu. Muszą posiadać umiejętności wysłuchiwania i okazywania zrozumienia dziecku, zapewnić mu indywidualną uwagę i troskę, dobrze teŝ rozumieć róŝnice indywidualne dzieci. Istotne w pracy z dziećmi jest wykorzystywanie środków twórczych, takich jak malowanie, muzyka, kukiełki, odgrywanie ról, psychodramy, gry zespołowe, biblioterapia, bajkoterapia, prezentacja i omawianie filmów. KaŜda praca wykonywana z dzieckiem powinna być przemyślana i wspierana wiarą w powodzenie prowadzonych oddziaływań. W przypadkach podejrzeń tzw. zespołu dziecka krzywdzonego 18 związanych z niejasnym dla osób, prowadzących zajęcia obrazem funkcjonowania dziecka, waŝne jest skonsultowanie się ze specjalistą i skierowanie dziecka do instytucji, zajmujących się pomaganiem dzieciom krzywdzonym i/lub wykorzystywanym seksualnie 19. Programy psychoedukacyjne (prewencyjne, interwencyjne) dla dzieci są równieŝ waŝnymi punktami w pracy niektórych ośrodków terapeutycznych dla osób uzaleŝnionych i współuzaleŝnionych. Z systemowego punktu widzenia zasadne i celowe wydaje się czasem łączenie pracy terapeutycznej z dzieckiem i rodzicem(mi) równocześnie, np. w ramach prowadzonych treningów czy warsztatów umiejętności rodzicielskich z terapią więzi. Prowadzenie tego typu oddziaływań dla rodziców i dzieci powinno odbywać się tylko w ramach programów poleczniczych typu after 18 WyróŜnia się cztery kategorie krzywdzenia dzieci: krzywdzenie fizyczne, naduŝycie seksualne, krzywdzenie emocjonalne i zaniedbanie, czyli zaniechanie obowiązku dbania o dziecko (Margolis, 1998, s. 3-4) 19 Według WHO wykorzystywanie seksualne dziecka to włączenie dziecka w aktywność seksualną, której nie jest ono w stanie w pełni zrozumieć i udzielić na nią świadomej zgody i/lub na którą nie jest dojrzałe rozwojowo i nie moŝe zgodzić się w waŝny sposób i/lub która jest niezgodna z normami prawnymi lub obyczajowymi danego społeczeństwa. Z wykorzystywaniem seksualnym mamy do czynienia, gdy taka aktywność wystąpi pomiędzy dzieckiem a dorosłym lub dzieckiem a innym dzieckiem, jeśli te osoby ze względu na wiek bądź stopień rozwoju pozostają w relacji opieki, zaleŝności, władzy. Celem takiej aktywności jest zaspokojenie potrzeb innej osoby. Aktywność taka moŝe dotyczyć: 1. namawiania lub zmuszania dziecka do angaŝowania się w prawnie zabronione czynności seksualne, 2. wykorzystywanie dziecka do prostytucji lub innych prawnie zakazanych praktyk o charakterze seksualnym, 3.wykorzystywanie dziecka do produkcji materiałów lub przedstawień o charakterze pornograficznym (za: Sajkowska, 2002, s. 7).

14 care, tzn. rodzice powinni wcześniej przejść podstawowy program terapii uzaleŝnienia/współuzaleŝnienia Pomaganie osobom dorosłym z problemem alkoholowym Profesjonalne pomaganie dorosłym osobom uzaleŝnionym od alkoholu i ich rodzinom wymaga rzetelnej wiedzy na temat: - działania mechanizmów choroby alkoholowej w jej bio-psycho-społecznych aspektach, - współuzaleŝnienia i specyficznych dla funkcjonowania rodzin z problemem alkoholowym zjawisk i problemów, - funkcjonowania osobowości ludzi uzaleŝnionych i współuzaleŝnionych, - procedur medycznych i psychologicznych stosowanych w toku terapii, - dynamiki nawrotów choroby i skutecznego im zapobiegania, - zjawisk i procesów zachodzących podczas indywidualnej i grupowej terapii. Jednak sama wiedza nie wystarcza do prowadzenia efektywnych oddziaływań wobec osób z problemem alkoholowym. Potrzebne są jeszcze konkretne umiejętności, dotyczące: - nawiązywania kontaktu, w tym aktywnego słuchania, zadawania odpowiednich pytań, wyraŝania empatii oraz określenia zasad, obowiązujących w trakcie realizacji programu terapeutycznego (tzw. kontraktu); - diagnozowania, zbierania i porządkowania informacji o pacjencie i jego Ŝyciu; - edukowania pacjenta poprzez dostarczanie mu informacji, wiedzy; - określania wiodących problemów i celów terapeutycznych oraz planowania właściwych strategii działania terapeutycznego; - posługiwania się podstawowymi metodami pomocy psychologicznej i technikami terapeutycznymi (indywidualną rozmową, stosowaniem zajęć i rozmów grupowych, posługiwanie się ćwiczeniami i scenariuszami zajęć); - sprawowania opieki nad przebiegiem terapii i powracaniem do zdrowia; - prowadzania interwencji kryzysowej;

15 - współpracy z zespołem terapeutycznym, innymi specjalistami; - analizowania swojej pracy pod tzw. superwizją, - współpracy z grupami samopomocowymi. Wiedza i konkretne umiejętności zawodowe nabyte w drodze długotrwałego szkolenia przygotowującego do wykonywania pracy terapeuty - to podstawowe, ale niewystarczające warunki do bycia dobrym i skutecznym terapeutą. Dobry i odpowiedzialny terapeuta uzaleŝnień musi w swojej praktyce kierować się pewnymi wartościami i zasadami, które nie tylko wyznaczają mu kodeks etyczny, ale sprawiają, Ŝe jest on zdolny kształtować te wartości i zasady poprzez własny rozwój osobowy, poprzez wsłuchiwanie się w głos własnego sumienia, poprzez troskę o Ŝycie duchowe i rozwijanie wraŝliwości na ludzkie cierpienie. Twórczy terapeuta powinien mieć zdolność do refleksyjnego słuchania i myślenia, rozwijania własnej intuicji i rozumienia samego siebie na głębszych poziomach własnej podświadomości. Ponadto powinien umieć kierować się racjonalnym myśleniem, świadomym oglądem rzeczywistości, opierać swoje sądy na faktach a nie przypuszczeniach i domysłach. Wreszcie powinien poszukiwać prawdy i dobra oraz mieć wiarę, dzięki której mógłby głębiej dostrzegać oraz rozumieć sens cierpienia, a takŝe bolesne zniewolenie przez alkohol i proces wyzwalania z destrukcji. Szczególnym darem, jaki posiadają konstruktywni terapeuci jest niebywała zdolność do budowania relacji osobowej ze swoimi pacjentami, w której naczelną wartością staje się drugi człowiek jako podmiot posiadający własną godność i wartość osobową. Terapeuta z powołaniem ceni wolność pacjenta i szanuje jego prawo do własnych decyzji, do samostanowienia. Okazuje mu wsparcie, wyraŝa siebie przez postawę akceptacji, Ŝyczliwości, szacunku, zaufania i cierpliwości. Terapeuci egzystencjalni i humanistyczni kładą główny nacisk na to, by związek z pacjentem (którego nazywają raczej klientem) był wspomagający, autentyczny, pielęgnujący, nacechowany troską zaufaniem, pełen akceptacji i uczciwości. Wszyscy pozostali klinicyści - niezaleŝnie od wyznawanych poglądów czy przynaleŝności do poszczególnych szkół psychoterapeutycznych - równieŝ

16 poświęcają czas na zbudowanie z pacjentem konstruktywnej relacji, którą uwaŝają za niezbędną podstawę wszelkich działań (Kottler, 2005, s ). Według Rogersa (1991, s. 8-22), głównego przedstawiciela terapii humanistycznej, powodzenie terapii zaleŝy od jakości relacji terapeutycznej, w której zasadniczą rolę odgrywają trzy czynniki: - autentyczność czy teŝ kongruencja (wewnętrzna zgodność, harmonia) terapeuty, - pełna akceptacja albo bezwarunkowo pozytywne nastawienie wobec pacjenta, - wraŝliwe, precyzyjne i empatyczne zrozumienie tego, co pacjent odczuwa i tego, o co mu naprawdę chodzi. Yalom (2003, s. 6-12) twierdzi, Ŝe w terapii nie naleŝy kierować się teorią, lecz relacją. Jak sam opisuje: wolę myśleć, Ŝe ja i moi pacjenci jesteśmy towarzyszami podróŝy. Pomoc terapeutyczna według niego polega na umoŝliwieniu doświadczenia bliskiej relacji z terapeutą. Yalom uwaŝa jednak, Ŝe wielu pacjentów przeŝywa konflikty związane z bliskością. Niektórzy boją się bliskości, bo są przekonani, ze mają w sobie coś zasadniczo nie do zaakceptowania, coś odrzucającego i niewybaczalnego. Przy takim załoŝeniu, gdy ktoś się w pełni odsłoni i mimo braków zostanie zaakceptowanym, akceptacja moŝe być potęŝnym narzędziem pomocy terapeutycznej. Inni unikają bliskości ze strachu przed wykorzystaniem, podporządkowaniem lub odrzuceniem. Dla nich równieŝ bliska i troskliwa relacja terapeutyczna, która nie prowadzi do przewidywanej katastrofy, staje się korygującym doświadczeniem emocjonalnym. NajwaŜniejsza co podkreśla - jest dbałość o utrzymanie relacji z pacjentem. Spośród innych czynników wpływających na powstawanie konstruktywnych zmian w terapii Yalom wymienia: wyraŝanie pozytywnych opinii wobec pacjentów i ich najrozmaitszych cech udzielanie wsparcia pacjentom, empatia, uznawanie pacjenta jako kogoś waŝnego, umiejętność przyznawania się do błędów, podejście tu i teraz, świadome podąŝanie za swoimi uczuciami i ich ujawnianie przed pacjentem.

17 W terapii grupowej bardzo waŝnym czynnikiem leczącym jest poczucie podobieństwa do innych. Pacjent zazwyczaj rozpoczyna terapię z poczuciem osamotnienia w swej niedoli: ma poczucie, Ŝe tylko on jeden ma zakazane, objęte tabu, sadystyczne, samolubne i perwersyjne myśli i fantazje. Gdy inni uczestnicy grupy zwierzają się z podobnych myśli, ktoś taki odczuwa wielką ulgą, jakby wreszcie został przyjęty do rasy ludzkiej (tamŝe, s. 90). Czabała (1997) analizując czynniki leczące w procesie psychoterapii uznaje jako najwaŝniejsze: relację terapeutyczną, odreagowanie emocjonalne, zmniejszenie napięcia, analizę doświadczeń Ŝyciowych pacjenta, przekształcenie schematów poznawczych, uzyskiwanie wglądu, poszukiwanie nowych wzorców, wypróbowywanie potencjalnych zachowań, uczenie się nowych umiejętności, utrwalanie i rozszerzanie zmian. Bez względu na etap prowadzonej terapii najbardziej istotny jest przede wszystkim rodzaj relacji terapeutycznej. Na początku budowanie relacji słuŝy przede wszystkim angaŝowaniu pacjenta, wzbudzaniu jego zaufania do terapeuty i motywacji do współpracy z nim, wzmacnianiu jego nadziei na osiągnięcie zmiany. Z czasem, wraz z budzącym się zaufaniem do terapeuty i dzięki coraz bardziej stabilnej relacji, stwarza się pacjentowi okazję do korektywnych doświadczeń emocjonalnych, ujawniania prawdziwych uczuć i ich akceptacji. DuŜą rolę odgrywa teŝ z czasem zwiększana aktywność i dyrektywność terapeuty przy jednoczesnym okazywaniu wraŝliwości na reakcje pacjenta. Wzmacnianie aktywności poszukiwań pacjenta nowych umiejętności, wzorców, zachowań sprzyja budowaniu odpowiedzialności za rezultaty swojego działania, co czyni go to bardziej dojrzałym (tamŝe). Często pacjenci pragną się rozwijać i być takimi jak ich terapeuci. Chcą osiągnąć spokój, zdobyć wiedzę, samokontrolę i pewność siebie, które obserwują u swoich terapeutów (lub im to przypisują). Pragną wiedzieć to, co potrafi zrozumieć ich terapeuta i robić to, co on. Podświadomie niekiedy przejmują sposób mówienia, manieryzmy i styl swojego terapeuty. Podstawowe dla nich wartości zmieniają się, zbliŝając się do tych, które reprezentuje prowadząca ich osoba.

18 Przeprowadzane wśród pacjentów badania dotyczące spostrzegania skuteczności terapeutów ujawniły, iŝ skuteczny terapeuta: 1) ma atrakcyjną osobowość, 2) pomaga do pewnego stopnia w zrozumieniu samego siebie, 3) okazuje zrozumienie, 4) jest przekonany o skuteczności tego co robi, 5) ma odpowiednie kwalifikacje, 6) pomaga pacjentom stopniowo uzyskać większą wiarę w siebie (Kottler, 2005, s ). Biorąc pod uwagę wszystkie powyŝej wymienione cechy, wartości dobrego i skutecznego terapeuty naleŝy podkreślić ogromne znaczenie pracy nad sobą, jaka spoczywa na dojrzałym i odpowiedzialnym za siebie i innych terapeucie. Terapeuta, aby móc utrzymać pewien optymalny standard funkcjonowania, dzieki któremu moŝe przeprowadzać swoich pacjentów przez pewną drogę ku konstruktywnym zmianom i celom, (najczęściej określonym na początku terapii), musi dbać o wewnętrzną integrację, pracować nad swoim rozwojem wewnętrznym, wzmacniać siłę i pogodę ducha, troszczyć się swoją kondycję psychiczną i fizyczną oraz zapewniać sobie właściwe wsparcie społeczne, polegające m.in. na dobrych stosunkach z ludźmi, szczególnie z przyjaciółmi. Wiele jest dowodów na to, Ŝe ludzie utrzymujący dobre i bliskie stosunki z innymi potrafią chociaŝby lepiej radzić sobie ze stresem i chorobą. Prawdą jest, iŝ praca terapeuty, związana z pomaganiem innym, choć moŝe być bardzo inspirującym i rozwojowym zajęciem zawodowym w Ŝyciu, to jednak często męczy, a z czasem niektórych pomagaczy doprowadza nawet do zespołu wypalenia zawodowego Wypalenie zawodowe, syndrom wypalenia zawodowego, syndrom Burnout - występuje, gdy praca przestaje dawać satysfakcję, pracownik przestaje się rozwijać zawodowo, czuje się przepracowany i niezadowolony z wykonywanego zajęcia, które niegdyś sprawiało mu przyjemność. Jest to wynik wypalania się czyli stresu występującego na skutek przepracowania. Występuje najczęściej w zawodach wymagających intensywnych kontaktów z ludźmi, wśród psychologów, pedagogów, lekarzy, nauczycieli, pielęgniarek i innych. Według Christiny Maslach istnieją 3 składniki zawodowego wypalania się: 1) emocjonalne wyczerpanie - uczucie pustki i odpływu sił wywołane nadmiernymi wymaganiami psychologicznymi i emocjonalnymi jakie stawiała przed pracownikiem praca (bądź sam stawiał sobie takie nierealistyczne wymagania wobec własnych moŝliwości); 2)depersonalizacja - poczucie bezduszności, bezosobowości, cyniczne patrzenie na innych ludzi, obniŝenie wraŝliwości wobec innych, 3) obniŝenie oceny własnych dokonań - poczucie marnowania czasu i wysiłku na swoim stanowisku pracy (za: Wikipedia,

19 Pomaganie ludziom w ich problemach jest nie tylko źródłem satysfakcji, sukcesu czy potwierdzeniem własnej skuteczności, często jest to teŝ bardzo trudna i kosztowna psychicznie droga, która wiedzie przez kryzysy, chwile zwątpienia, pokusy ucieczki, doświadczenia poraŝek i rozczarowania własną osobą i brakiem wpływu na tak upragnioną czy oczekiwaną zmianę. MoŜna by niekiedy nazwać taki stan za Św. Janem od KrzyŜa ciemną nocą miłości. Dobrze tę sytuację ilustrują zwierzenia jednego z amerykańskich psychoterapeutów M. A. Adamse, który w swojej ksiąŝce pt. Psychiatra Boga (2008, s.10-11) pisze w następujący sposób: Aby zostać wytrawnym przewodnikiem nie wystarczy edukacja oraz doświadczenie w pracy z pacjentami. To czego nauczyłem się o innych, w duŝej mierze opierało się na głębszym zrozumieniu siebie samego. Zmagałem się jak inni z własnym wyzwaniami i dramatami. Wpatrywałem się w lustro i analizowałem wszystko z kaŝdej strony, niekiedy z pomocą mojego terapeuty.. Ludzie zgłaszają się na terapię z wielu powodów. Przychodzą do mnie po odpowiedzi, szukając przyczyny tego, co ich trapi, często spodziewają się, Ŝe w ciągu godziny zdołam odmienić ich Ŝycie. Niekiedy nie udaje mi się to nawet po stu godzinach. Tymczasem pacjenci chcą epifanii. Czekają na moment oświecenia, gdy wszystko złoŝy się w jednej chwili w całość. Oczekują ten nanosekundy, kiedy zamęt, wątpliwości i pytania znikną, a ich świat stanie się nagle zrozumiały Pacjenci mają nadzieję, ze przestaną czuć się samotni i w końcu osiągną to, co w ich mniemaniu posiadają wszyscy dookoła. Oczekują, Ŝe nie będą juŝ dłuŝej widzami, którzy stoją na zewnątrz i tylko przez szyby zaglądają do środka. Mają nadzieję, Ŝe ich ciało, umysł i dusza złączą się w jednej chwili dramatycznego zrozumienia, które sięga daleko głębiej niŝ intelekt i emocje.w przypadku większości z nas nic takiego nie nastąpi. Spędzamy Ŝycie na próbie ułoŝenia wszystkich puzzli, przesuwając klocki, które tylko czasem do siebie pasują. W końcu być moŝe dotrze do nas, Ŝe zabawa tymi małymi kawałkami tak naprawdę była sposobem, by zająć czymś umysł. Wśród róŝnych terapeutów, w tym terapeutów uzaleŝnień, moŝna spotkać ludzi mniej lub bardziej kompetentnych, z róŝnym dorobkiem Ŝyciowym i zawodowym oraz mniejszymi lub większymi umiejętnościami terapeutycznymi. Wszyscy oni mają teŝ własne, indywidualne style radzenia sobie z niepowodzeniami i poraŝkami zawodowymi. Jedni bardzo emocjonalnie przeŝywają wypadnięcia pacjentów z terapii (tzw. drop-out`y), które modą być spowodowane powrotem do

20 picia lub innymi czynnikami, niekiedy przypisując sobie część odpowiedzialności za to, inni z kolei bez większych emocji łatwiej godzą się z taką sytuacją. Są wśród terapeutów uzaleŝnień są teŝ tacy, którzy przy prowadzonych działaniach terapeutycznych polegają zwłaszcza na własnych kompetencjach i rozwadze, nawet jeśli czasem popełniają jakieś błędy, do których łatwiej lub trudniej jest im się przyznać przed innymi. Są teŝ tacy, którzy oprócz ufności w warsztat swojej pracy, doświadczenie i zdrowy rozsądek przyznają, Ŝe istotną rolę w pracy z pacjentami odgrywa ich wiara i ufność w Opatrzność. Często im właśnie łatwiej jest mobilizować energię, podtrzymywać dobrą formę psychiczną i duchową oraz godzić się z tym czego nie mogą zmienić w Ŝyciu swojego pacjenta. Przez pryzmat swojej wiary łatwiej teŝ zrozumieć im tajemnicę pomagania oraz problemy pacjentów dotyczące natury duchowej. Nie wszystkie programy terapeutyczne dla osób z problemem alkoholowym podejmują tę problematykę. DuŜa część programów bazuje tylko na psychologicznej obróbce pacjenta. Są jednak teŝ programy, które wspierają się w swojej treści i budowie merytorycznej doświadczeniami ruchu Anonimowych Alkoholików (np. programy według modelu Minnesota), a zwłaszcza ich filozofią 12 Kroków. Ruch Anonimowych Alkoholików (AA) od samego początku istnienia, czyli od 1935 r. podkreślał, iŝ - aby wyrwać się z alkoholowego nałogu - alkoholikowi potrzebny jest drugi człowiek, który go zrozumie, zaakceptuje i wzbudzi w nim wiarę nawrócenia. AA ogromną siłę znaleźli teŝ tworząc wspólnoty ludzi z tym samym problemem, którzy chcą zaprzestać pić. Mimo braków dowodów empirycznych ruch AA uwaŝał, Ŝe alkoholizm jest chorobą, która polega na obsesji umysłu i alergii ciała, w związku z czym alkoholik pije wbrew swojej woli i interesom oraz musi umrzeć lub oszaleć, jeśli nie zaprzestanie pić. Twierdzili oni, Ŝe alkoholizm jest chorobą postępującą, z której nigdy nie moŝna się wyleczyć, ale którą moŝna powstrzymać. Dostrzegli takŝe, Ŝe nasilający się dramat choroby alkoholowej polega na niemoŝności zrozumienia samego siebie oraz chorobliwym samozakłamaniu. Nazwali więc alkoholizm chorobą zaprzeczania i zakłamania, dodając, Ŝe alkoholikowi trudno rozstać się ze swoim alkoholowym, pijanym myśleniem, nawet wtedy, gdy juŝ nie pije oraz trudno uznać fakt własnego