SPIS TREŚCI. Wacław Bartoszek, Donata Siatka: Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym (Karpaty Zachodnie)...

Transkrypt

1 SPIS TREŚCI Wacław Bartoszek, Donata Siatka: Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym (Karpaty Zachodnie)... Krystyna Dąbrowska, Ryszard Sawicki, Maria Franszczak-Być: Ocena stanu populacji ożoty zwyczajnej Linosyris vulgaris na Lubelszczyźnie... Stefan Friedrich, Piotr Waloch: Dolina Tywy koło Gryfina ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody... Janina Jasnowska, Mariola Wróbel, Sylwia Jurzyk: Potrzeba aktywnej ochrony siedlisk na przykładzie rezerwatu przyrody Białodrzew Kopicki w województwie zachodniopomorskim... Krzysztof Nowak: Motyle dzienne (Lepidoptera/Rhopalocera) wybranych siedlisk Częstochowy... Arkadiusz Nowak, Sylwia Nowak: Nowe stanowisko mikołajka płaskolistnego Eryngium planum L. na Śląsku Opolskim... Ryszard Plackowski: Nowe stanowisko goździka pysznego Dianthus superbus L. w okolicach Gorzkowic w środkowej Polsce... Krzysztof Spałek: Nowe stanowisko pływacza krótkoostrogowego Utricularia ochroleuca R.W. Hartm. na Śląsku Opolskim... Alicja Suder: Łąki wilgotne z sitem ostrokwiatowym Juncetum acutiflori BR.-BL., 1915 na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego... Andrzej Szczepkowski: Stanowiska ozorka dębowego Fistulina hepatica (Schaeff.) With. w środkowo-wschodniej Polsce

2 I N S T Y T U T O C H R O N Y P R Z Y R O D Y P O L S K I E J A K A D E M I I N A U K Dwumiesiêcznik R. LXIV (64) 2008 Zeszyt 4 (Lipiec Sierpieñ) O R G A N PA Ñ S T W O W E J R A D Y O C H R O N Y P R Z Y R O D Y Member of K R A K Ó W

3 W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą (A. Wodziczko) Redaktor Naczelny: Antoni Amirowicz Sekretarz Redakcji: Agata Skoczylas Zespół redakcyjny: Joanna Korzeniak, Włodzimierz Margielewski, Henryk Okarma, Krystyna Przybylska, Tadeusz Zając Adres Redakcji: Kraków, al. A. Mickiewicza 33 Dofinansowanie ze œrodków Narodowego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej Dofinansowanie ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VIII-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku do bibliotek szkół wszystkich typów Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanych w Zoological Record (W. Brytania) ISSN Drukarnia Kolejowa Kraków Sp. z o.o Kraków, ul. Bosacka 6 Nakład 900 egz.

4 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 3 13, Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym (Karpaty Zachodnie) WACŁAW BARTOSZEK, DONATA SIATKA Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków, ul. M. Kopernika 27 waclaw.bartoszek@uj.edu.pl Podczas badań florystycznych prowadzonych w beskidzkiej części województwa małopolskiego pierwszy z autorów (WB) odnalazł w 2005 r. stanowiska interesujących i rzadkich w polskich Karpatach gatunków roślin na górze Grodzisko k. Wiśniowej w powiecie myślenickim (ok. 8 km na SE od Dobczyc; N, E; kwadrat EF-91 w siatce ATPOL). Góra Grodzisko jest najbardziej na północ wysuniętym szczytem w paśmie Ciecienia (Cietnia), zaliczanym do Beskidu Wyspowego (Czeppe, German 1993). Ma kształt stożka o wysokości 618 m n.p.m. Wzniesienie zaznacza się wybitnie w krajobrazie (ryc. 1), zamykając od północnego wschodu rozległe obniżenie Kotlinę Wiśniowej (Czeppe, German 1993). Stoki południowe i południowo-zachodnie należą administracyjnie do wsi Wiśniowa, natomiast partie szczytowe oraz stoki północno-wschodnie do Poznachowic Górnych. Góra Grodzisko jest od dawna znana archeologom jako ważny punkt osadniczy, gdzie wyróżniono warstwy kulturowe trzech faz osadniczych. Najstarszą z nich datuje się na czasy kultury łużyckiej (okres halsztacki, wczesnolateński, tj. ok. VII VIII w. p.n.e.). Kolejna faza osadnicza pochodzi z okresu późnolateńskiego i początku wpływów rzymskich. Natomiast zachowane na szczycie pozostałości dawnego grodu mają niewątpliwie średniowieczne pochodzenie. Związane są z trzecią, najmłodszą fazą osadniczą z drugiej połowy XII i XIII w. Gród został zniszczony u schyłku XIII w. (Marszałek 1993; por. też: Żaki 1957, 1966). 3

5 W. Bartoszek i D. Siatka Ryc. 1. Widok na Grodzisko z Kotliny Wiśniowej (17.X 2007; fot. W. Bartoszek ). Fig. 1. The Grodzisko hill seen from the Kotlina Wiśniowej dell (17 October 2007; photo by W. Bartoszek). Wyjątkowe położenie Grodziska w strefie występowania utworów płaszczowiny podśląskiej i śląskiej, często zasobnych w węglan wapnia (np. łupki cieszyńskie, warstwy grodziskie; Burtan 1993), powoduje, że miejsce to jest ostoją interesującej flory. Flora wzgórza nie była, jak dotąd, obiektem regularnych badań. Raciborski (1883) podaje stąd zaledwie jeden gatunek pokrzyka wilczą jagodę Atropa belladonna, którego zresztą nie udało się dotąd potwierdzić. W latach 60. i 70. XX w., na odcinku Pogórza między Krzyworzeką a Stradomką, prowadził badania florystyczne Adam Zając z Instytutu Botaniki UJ. Podał on z Grodziska szereg gatunków, m.in. buławnika wielkokwiatowego Cephalanthera damasonium (A. Zając mat. niepubl.). U podnóża i w dolnej części stoki są w większości odlesione. Dominują tu pola uprawne i łąki. Jedynie nad potokami, 4

6 Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym w miejscach trudno dostępnych, zachowały się niewielkie skrawki lasów lub zarośli. Znaleźć tu można rośliny charakterystyczne dla grądów (Tilio-Carpinetum) lasów dębowo-grabowych piętra pogórza, np. gwiazdnicę wielkokwiatową Stellaria holostea. Górne partie Grodziska (od ok m n.p.m. po szczyt) pokrywa zwarty las, tworzący tutaj charakterystyczną czapę. Na samym jego brzegu znaleźć można gatunki charakterystyczne dla mezofilnych, żyznych lasów liściastych z klasy Querco-Fagetea i rzędu Fagetalia, takie jak zawilec gajowy Anemone nemorosa, kłosownica leśna Brachypodium sylvaticum, gajowiec żółty Galeobdolon luteum, turzyca leśna Carex sylvatica, kopytnik pospolity Asarum europaeum, kokoryczka wielokwiatowa Polygonatum multiflorum, szczyr trwały Mercurialis perennis, żankiel zwyczajny Sanicula europaea, turzyca palczasta Carex digitata, czy stosunkowo rzadki w tym rejonie groszek wiosenny Lathyrus vernus. Rosną tu także rośliny grądowe, w tym charakterystyczne dla tzw. ciepłych grądów (Tilio-Carpinetum melittetosum). Nieco wyżej, na stokach południowych i południowo-zachodnich dominuje zespół kwaśnej buczyny Luzulo nemorosae-fagetum. Płaty Luzulo-Fagetum są bardzo ubogie florystycznie. W runie spotkać można kosmatkę gajową Luzula luzuloides, kosmatkę orzęsioną L. pilosa, konwalijkę dwulistną Maianthemum bifolium, borówkę czernicę Vaccinium myrtillus i in. Gleba jest tu bardzo płytka, miejscami kamienista, ze względu na stromość stoków słabo zaopatrzona w wodę. Stoki północno-wschodnie i częściowo partie szczytowe wzgórza pokrywają płaty żyznej buczyny karpackiej Dentario glandulosae-fagetum, z gatunkiem charakterystycznym żywcem gruczołowatym Dentaria glandulosa. Wśród zbiorowisk nieleśnych na szczególną uwagę zasługują fragmenty muraw kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea oraz suchych łąk (związek Arrhenatherion) z interesującymi i rzadkimi w polskich Karpatach gatunkami. Wykształciły się one na stokach południowych oraz południowo-zachodnich. W murawach tych dominują różne gatunki, np. kłosownica rozpierzchła Brachypodium pinnatum, sparceta siewna Onobrychis viciifolia, chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, lucerna sierpowata Medicago falcata. Niekiedy dość duży udział mają takie gatunki, jak szałwia okręgowa Salvia verticillata, lebiodka pospolita Origanum vulgare, dziurawiec zwyczajny Hypericum 5

7 W. Bartoszek i D. Siatka perforatum, krzyżownica czubata, Polygala comosa, koniczyna pagórkowa Trifolium montanum, wyżlina bezbronna Ononis arvensis, jaskier wielokwiatowy Ranunculus polyanthemos, cieciorka pstra Coronilla varia, janowiec barwierski Genista tinctoria, rzepik pospolity Agrimonia eupatoria, czy babka średnia Plantago media. Wiele spośród wymienionych gatunków przechodzi także do zbiorowisk ciepłych zarośli i okrajków (rząd Quercetalia pubescentis, klasa Trifolio-Geranietea sanguinei). Niestety, w związku z zaprzestaniem użytkowania (koszenia i wypasu) wiele płatów opisywanych muraw zarasta. W ciepłych zaroślach (na brzegu kompleksu leśnego pod szczytem) spotyka się tarninę Prunus spinosa, dąb szypułkowy Quercus robur, leszczynę Corylus avellana, różę dziką Rosa canina, dereń świdwa Cornus sanguinea, kruszynę Frangula alnus, kalinę koralową Viburnum opulus oraz szakłak pospolity Rhamnus cathartica (pojedyncze krzewy). Z gatunków zielnych ciepłych okrajków (klasa Trifolio-Geranietea sanguinei): dzwonek brzoskwiniolistny Campanula persicifolia, groszek czerniejący Lathyrus niger, koniczynę pogiętą Trifolium medium, traganka pospolitego Astragalus glycyphyllos, lepnicę zwisłą Silene nutans czy pszeńca gajowego Melampyrum nemorosum. Na szczególną uwagę zasługują gatunki kserotermiczne i niektóre rzadkie w Karpatach gatunki leśne. Wiele spośród nich to rośliny prawnie chronione ( ). Poniżej wymieniamy je w porządku systematycznym, z krótką charakterystyką siedlisk, uwagami o wielkości populacji i lokalnym rozmieszczeniu. W latach badania nad florą były kontynuowane przez drugiego z autorów (DS) w ramach pracy magisterskiej wykonywanej w Instytucie Botaniki UJ. Pozwoli to w przyszłości na zestawienie pełnej listy gatunków roślin naczyniowych występujących na Grodzisku. Paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum (L.) Roth (P. lobatum) W płatach buczyn, np. pod szczytem u podnóża wałów grodziska; pojedyncze okazy. Gatunek górski (reglowy). Paprotka zwyczajna Polypodium vulgare L. Bardzo nielicznie na wałach grodziska na szczycie. Skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia Ehrh. (E. maximum). Wilgotne łąki i zarośla; licznie. Gatunek górski (podgórski). 6

8 Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym Goździk kosmaty Dianthus armeria L. Pojedyncze okazy na suchych łąkach. Lepnica zwisła Silene nutans L. Gatunek stosunkowo rzadki w Beskidach. Na Grodzisku występuje w ciepłych zaroślach na brzegu lasu oraz (masowo) na suchych łąkach od strony południowej. Kopytnik pospolity Asarum europaeum L. Licznie w żyźniejszych partiach lasów i w zaroślach. Jaskier polny Ranunculus arvensis L. Nieliczne okazy na polu. Ustępujący chwast segetalny; archeofit. Kokorycz pusta Corydalis cava Schweigg. & Körte Nielicznie w płacie buczyny karpackiej na stoku północnym. Wiązówka bulwkowa Filipendula vulgaris Moench (F. hexapetala) Licznie w murawach kserotermicznych, na suchych łąkach i ciepłych miedzach. Gatunek lokalnie rzadki w polskich Karpatach. Róża francuska Rosa gallica L. Na miedzy od strony południowej, dość licznie. Gatunek bardzo rzadki w Karpatach, ustępujący (por. Zieliński 2001, Zarzycki, Szeląg 2006). Z okolic Wiśniowej podany już wcześniej przez Bartoszka (1997). Róża rolna Rosa agrestis Savi Pojedyncze krzewy na miedzach i brzegach ciepłych zarośli. Gatunek stosunkowo rzadki w Karpatach. Poziomka twardawa Fragaria viridis Duchesne W murawach kserotermicznych na stokach południowych i południowo-zachodnich. Gatunek rzadki w Beskidach. Przywrotnik kosmaty Alchemilla glaucescens Wallr. Nielicznie na suchej miedzy od strony południowej. Gatunek górski, reglowy. Koniczyna żółtobiała Trifolium ochroleucon Huds. (T. ochroleucum) Nieliczne kępy w murawach na brzegu lasu przy polnej drodze i szlaku niebieskim z Poznachowic. Gatunek rzadki w polskich Karpatach, związany z ciepłymi łąkami; najprawdopodobniej ustępujący. Traganek pęcherzykowaty Astragalus cicer L. Pojedyncze okazy u podnóża wysokiej miedzy od strony Wiśniowej. Gatunek kserotermiczny, rzadko spotykany w Karpatach. Sparceta siewna Onobrychis viciifolia Scop. Status tej rośliny w Polsce jest niejasny. Być może jest antropofitem. Na 7

9 W. Bartoszek i D. Siatka Grodzisku występuje bardzo obficie na suchych łąkach i w murawach pod lasem (stoki południowe i południowo-zachodnie). Wyka zaroślowa Vicia dumetorum L. Nielicznie w prześwietlonych miejscach w lasach. Gatunek rzadki w Beskidach. Groszek czerniejący Lathyrus niger (L.) Bernh. Ciepłe brzegi lasów i murawy kserotermiczne w ich sąsiedztwie; licznie. Bardzo rzadki w Beskidach Zachodnich. Wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum L. Pojedyncze krzewy w żyźniejszych partiach lasu i na jego brzegu. Bluszcz pospolity Hedera helix L. Rozproszony w lasach. Pierwiosnka wyniosła P. elatior (L.) Hill Licznie w lasach i zaroślach oraz na wilgotnych łąkach. Pierwiosnka lekarska Primula veris L. (P. officinalis) Dość licznie na ciepłych łąkach i w murawach kserotermicznych. Ośmiał mniejszy Cerinthe minor L. Pojedyncze okazy u podnóża wysokiej miedzy od strony Wiśniowej. Rzadki w górach gatunek kserotermiczny. Miodunka miękkowłosa Pulmonaria mollis Wulfen ex A. Kern. (P. mollissima) Murawy kserotermiczne, miedze; dość licznie. Gatunek rzadki w Polsce; stanowisko leży na zachodniej granicy zasięgu (por. Pawłowski 1963). Trędownik skrzydlaty Scrophularia umbrosa Dumort. (S. alata) Licznie w rowie przy dróżce asfaltowej na stoku od strony Wiśniowej. Gatunek rzadki w Beskidach. Przetacznik pagórkowy Veronica teucrium L. Na Grodzisku występuje bardzo licznie w murawach pod lasem od strony południowej i południowo-zachodniej. Bardzo rzadki gatunek kserotermiczny w polskich Karpatach; w Beskidach tylko pojedyncze stanowiska (por. Zając A., Zając M. 2001). Naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora Mill. Zbierana na Grodzisku przez Kazimierza Roupperta w 1913 r. (okazy w Zielniku Instytutu Botaniki PAN w Krakowie), utrzymuje się do dziś. Pojedyncze okazy na wałach grodziska na szczycie. Pszeniec różowy Melampyrum arvense L. Dość licznie w murawce z dziewięćsiłem pospolitym Carlina vulgaris, na ciepłych brzegach lasu i (pojedynczo) na miedzach. Archeofit. Dąbrówka kosmata Ajuga genevensis L. Nieliczne okazy w suchych murawkach od strony Wiśniowej. Ustępujący gatunek kserotermiczny. 8

10 Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym Kocimiętka pannońska Nepeta pannonica L. (N. nuda) Dość licznie na wysokich miedzach śródpolnych od strony Wiśniowej. Gatunek kserotermiczny, rzadki w polskich Karpatach, występujący przede wszystkim w dolinie Dunajca. Ostatnio podany przez Bartoszka (2004) z Ochojna koło Wieliczki. Miodownik melisowaty Melittis melissophyllum L. Ciepłe brzegi lasu i murawy kserotermiczne w ich sąsiedztwie; dość licznie. Szałwia lepka Salvia glutinosa L. W wilgotniejszych płatach zbiorowisk leśnych; licznie. Gatunek górski (reglowy). Centuria pospolita Centaurium erythraea Rafn subsp. erythraea (C. umbellatum) Nielicznie na suchych łąkach. Goryczuszka (goryczka) orzęsiona Gentianella ciliata (L.) Borkh. (Gentiana ciliata) Pojedyncze okazy w suchych murawach. Marzanka wonna Galium odoratum (L.) Scop. (Asperula odorata) Licznie w żyznych lasach liściastych, np. w buczynie pod szczytem. Dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis L. Nielicznie w płacie ze skrzypem olbrzymim (!) na stoku od strony Wiśniowej. Czosnek wężowy Allium scorodoprasum L. Niewielkie skupienia na ciepłych łąkach i miedzach od strony południowej. Gatunek bardzo rzadki w polskich Karpatach. Lilia złotogłów Lilium martagon L. Bardzo licznie w żyznych lasach oraz w murawach kserotermicznych na brzegach lasu. Konwalia majowa Convallaria majalis L. Niewielkie skupienie w kwaśnej buczynie (Luzulo-Fagetum). Mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus L. Pojedyncze okazy na porzuconej, wilgotnej łące powyżej osiedla domków letniskowych w Poznachowicach Górnych. Turzyca pagórkowa Carex montana L. Dość licznie w murawach. Rzadki w górach gatunek kserotermiczny. Turzyca zwisła Carex pendula Huds. Pojedyncze kępy nad małym potoczkiem na stoku północnym. Gatunek podgórski. Perłówka jednokwiatowa Melica uniflora Retz. Gatunek podany przez Guzikową i Kornasia (1969) na podstawie zbioru A. Zająca. Utrzymuje się nadal w runie żyznych lasów bukowych, tworząc skupienia. 9

11 W. Bartoszek i D. Siatka Stokłosa Benekena Bromus benekenii (Lange) Trimen Nielicznie w żyznych, wilgotniejszych partiach lasu (na wypłaszczeniach terenu) od strony południowo-zachodniej. Stokłosa żytnia Bromus secalinus L. Dość licznie jako chwast w uprawach zbożowych; archeofit. Według Zarzyckiego i Szeląga (2006) gatunek zagrożony (kategoria V narażone) w Polsce, ale na badanym terenie i w okolicy jeszcze dość często spotykany. Storczyk męski Orchis mascula (L.) L. subsp. signifera (Vest) Soó Pojedyncze okazy na zarastającej łące pod lasem. Gatunek ustępujący w Polsce; w Beskidach jeszcze dość często spotykany (por. Bernacki 1999). Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis (Rchb.) P.F. Hunt & Summerh. (Orchis latifolia) Nielicznie na mokrej łące (zespół ostrożenia łąkowego Cirsietum rivularis) i przy wysięku wodnym na brzegu lasu. Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine (L.) Crantz (E. latifolia) Pojedyncze okazy w lasach. Buławnik wielkokwiatowy Cephalantera damasonium (Mill.) Druce (C. alba) Pojedyncze okazy w brzeżnych partiach lasu. Duże skupienie w odroślowym (lekko prześwietlonym) lasku grabowym na brzegu kwaśnej buczyny (Luzulo-Fagetum) w pobliżu starej, zarastającej drogi wozowej. W czerwcu 2006 r. obserwowano tu ok. 150 kwitnących pędów buławnika. W runie, o bardzo niewielkim pokryciu (10 15%), współwystępowały: kopytnik Asarum europaeum, lilia złotogłów Lilium martagon, wilczomlecz migdałolistny Euphorbia amygdaloides, miodunka ćma Pulmonaria obscura i gnieźnik leśny Neottia nidus-avis. Lasek grabowy z buławnikiem zajmuje najprawdopodobniej dawno opuszczone pole (widoczne jeszcze ślady miedz) i sąsiaduje od południa z ciepłymi zaroślami tarniny Prunus spinosa, głogów Crataegus sp. div., derenia świdwy Cornus sanguinea, trześni Cerasus avium i dzikiej róży Rosa canina. Jest to jedna z najbogatszych populacji buławnika wielkokwiatowego w polskich Karpatach. Buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia (L.) Fritsch Dość licznie, ale w rozproszeniu; w lasach liściastych (fragmenty grądów i płaty przejściowe do kwaśnych buczyn). 10

12 Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym Gnieźnik leśny Neottia nidus-avis (L.) Rich. Rozproszony w żyźniejszych płatach lasów liściastych (przy brzegu) z udziałem gatunków grądowych. Wysokie walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe (stanowisko archeologiczne) wzgórza Grodzisko przemawiają za jego włączeniem do projektowanego Parku Krajobrazowego Beskidu Myślenickiego (Dyląg 2006). Prowadzone od kilkunastu lat badania terenowe (W. Bartoszek, mat. niepubl.) wskazują, że w granicach Parku powinny się znaleźć także sąsiadujące z Grodziskiem obszary Pogórza i Beskidów (pasmo Ostrysza, Kotlina Wiśniowej, pasmo Lubomira i Łysiny, pozostała część pasma Ciecienia), posiadające również duże walory przyrodnicze. SUMMARY Bartoszek W., Siatka D. Interesting flora of the Grodzisko hill in the Beskid Wyspowy mountain range (Western Carpathians, S Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 3 13, The Grodzisko hill near Wiśniowa, in the Beskid Wyspowy range (ca. 8 km to SE of Dobczyce; lat N, long E; square EF-91 of the ATPOL grid) is a well-known settlement site in the Polish Carpathians (traces of the Lusatian culture, remnants of a stronghold dating from the second half of the 12th or the 13th century). The unique situation of the hill between the Beskidy Mountains and the Pogórze Karpackie foothills as well as the favourable conditions, both orographic (vast areas exposed towards the S and SW) and geological (calcium carbonate-rich formations), has resulted in the occurrence of rare and interesting vascular plant species. The most interesting among the species found in the area in include: Allium scorodoprasum, Astragalus cicer, Carex montana, Cephalanthera damasonium (very abundant population), Melittis melissophyllum, Nepeta pannonica, Pulmonaria mollis, Rosa gallica, Trifolium ochroleucon and Veronica teucrium. The total number of species discovered to date stands at 25 protected species, 9 species vulnerable in Poland (according to the Red List compiled by Zarzycki and Szeląg, 2006, and the Red Data Book, Kaźmierczakowa and Zarzycki, 2001). The 11

13 W. Bartoszek i D. Siatka authors postulate that protection should be extended to include the unique nature, landscape and cultural values of the hill by adding it, together with the adjacent areas, to the area of the designed Beskid Myślenicki Landscape Park. PIŚMIENNICTWO Bartoszek W Stanowisko Rosa gallica (Rosaceae) w okolicach Wiśniowej na Pogórzu Wielickim. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 4: Bartoszek W Notatki florystyczne z Pogórza Wielickiego (Karpaty Zachodnie). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 11: Bernacki L Storczyki zachodniej części polskich Beskidów. Colgraf-Press, Zespół Zachodniobeskidzkich Parków Krajobrazowych, Poznań. Burtan J Budowa geologiczna Ziemi Myślenickiej. W: German K. (red.). Monografia Ziemi Myślenickiej 3. Universitas, Kraków: Czeppe Z., German K Regiony fizycznogeograficzne i typy środowiska przyrodniczego Ziemi Myślenickiej. W: German K. (red.). Monografia Ziemi Myślenickiej 3. Universitas, Kraków: Dyląg D Park Krajobrazowy Beskidu Myślenickiego szansą na zrównoważony rozwój dorzecza górnej Raby i regionu. Ochr. Beskidów Zach. 1: Guzikowa M., Kornaś J Materiały do atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Karpatach polskich. 2. Melica uniflora Retz. Fragm. Flor. Geobot. 15(2): Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera i Instytut Ochrony Przyrody PAN. Kraków. Marszałek J Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach. Wydawnictwo Stanisław Kryciński, Warszawa: Pawłowski B Pulmonaria. W: Pawłowski B. (red.). Flora Polska. Rośliny naczyniowe Polski i Ziem Ościennych. X. PWN, Warszawa Kraków: Raciborski M Przyczynek do flory roślin naczyniowych wadowickiego i myślenickiego obwodu. Spraw. Kom. Fizj. 17:

14 Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym Zając A., Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp., Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z Red list of the vascular plants in Poland [Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce]. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland: Zieliński J Rosa gallica. W: Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. Instytutu Botaniki im. W. Szafera i Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków: Żaki A Zespół osadniczy Poznachowice Grn., pow. Myślenice w świetle badań wstępnych. Sprawozdania Archeologiczne 4: Żaki A Starożytne i średniowieczne warownie karpackie. Acta Archaeologica Carpathica 8:

15 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 14 23, Ocena stanu populacji ożoty zwyczajnej Linosyris vulgaris na Lubelszczyźnie KRYSTYNA DĄBROWSKA, RYSZARD SAWICKI, MARIA FRANSZCZAK-BYĆ Ogród Botaniczny UMCS Lublin, ul. Sławinkowska 3 dabk@poczta.onet.pl W Polsce ożota zwyczajna Linosyris vulgaris objęta jest ochroną prawną (Rozporządzenie 2004), została też wpisana na listę zagrożonych roślin naczyniowych na Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu i Polesiu Lubelskim jako gatunek narażony na wyginięcie VU (Kucharczyk, Wójciak 1995). Jest to bylina osiągająca 70 cm wysokości. Jej liście są równowąskie, przylegające lub ukośnie odstające od łodyg. Na szczycie łodyg późnym latem pojawiają się koszyczki z obupłciowymi kwiatami żółtej barwy. Koszyczki zebrane są w wielokoszyczkowe niby-baldachogrona. Dojrzałe owocki są przylegająco owłosionie (Pawłowski, Jasiewicz 1971). Zasięg ożoty obejmuje prawie całą Europę, występuje ona też w Turcji, na Kaukazie oraz w Algierii (Erhardt i in. 2000). W naszym kraju gatunek notowany jest na Pomorzu, Kujawach, w Wielkopolsce, na Wyżynie Małopolskiej, w okolicach Sandomierza, na Podgórzu Rzeszowskim oraz na Wyżynie Lubelskiej (Pawłowski, Jasiewicz 1971). Na Lubelszczyźnie rośnie na suchych, mezotroficznych glebach zasobnych w węglan wapnia, wytworzonych na glinach oraz ubogich w humus lessach (Fijałkowski 1994). Od dawna nie odnaleziony na Śląsku (Zając A., Zając M. 2001). W latach nasze wyprawy terenowe w miejsca, gdzie wcześniej gatunek był notowany (Parchatka, Kazimierz Dolny nad Wisłą, Stara Wieś koło Krasnegostawu, Opoczka koło Annopola, Wirkowice koło Zamościa, Broczówka koło 14

16 Ocena stanu populacji ożoty zwyczajnej na Lubelszczyźnie A B C D 0 50 km 2 1 Lublin Ryc. 1. Ożota zwyczajna w województwie Lubelskim: A stanowiska niepotwierdzone w latach (1 Parchatka, 2 Kazimierz Dolny, 3 Stara Wieś, 4 Opoczka, 5 Wirkowice, 6 Broczówka, 7 Gródek, 8 Dzierążnia Kościelna), B stanowisko naturalne w Tarnogórze potwierdzone w latach , C granica województwa, D granica państwa. Fig. 1. Occurrence of Linosyris vulgaris in the Lublin Province: A localities not confirmed in (1 8 localities as above), B natural locality in Tarnogóra confirmed in , C voivodeship border, D state border. Skierbieszowa, Gródek koło Hrubieszowa, Dzierążnia Kościelna koło Tomaszowa Lubelskiego; Pawłowski, Jasiewicz 1971) nie potwierdziły jego występowania. Jedyne potwierdzone przez autorów artykułu stanowisko znajduje się w pobliżu wsi Tarnogóra koło Izbicy ( N, E; ryc. 1, 2). Omawiany gatunek obserwowany jest tam od 1989 r. Odnaleziono go w 15

17 K. Dąbrowska i in. Ryc. 2. Ożota zwyczajna w Tarnogórze (25.IX 2006; fot. M. Franszczak- Być). Fig. 2. Linosyris vulgaris found in Tarnogóra (25 September 2006; photo M. Franszczak-Być). kilkunastu bardzo dużych skupieniach na dobrze nasłonecznionych, różnej wysokości, rozległych, poprzecinanych głębokimi jarami, lessowych zboczach doliny Wieprza ciągnących się na długości około 1 km wzdłuż drogi Tarnogóra Wirkowice. Występuje licznie zarówno na przejściu między zbiorowiskami leśnymi i murawami kserotermicznymi; w zespołach Peucedano cervariae-coryletum oraz Peucedano cervariae-prunetum fruticosae, Koelerio-Festucetum sulcatae i Thalictro-Salvietum pratensis (Sawicki i in. 2006). Liczebność ożoty w poszczególnych skupieniach jest mocno zróżnicowana. W czterech znacznie oddalonych od siebie ( m) płatach wybrano losowo po 5 kęp i przeliczono liczbę pędów w poszczególnych kępach, z uwzględnieniem pędów kwitnących oraz liczbę koszyczków kwiatowych. W miejscach obserwacji dokonano również spisu gatunków porastających zbocza razem z ożotą (tab. 1). 16

18 Ocena stanu populacji ożoty zwyczajnej na Lubelszczyźnie Obfite kwitnienie oraz odnotowane rośliny młodociane świadczą o dobrej kondycji i żywotności populacji. W pobliżu występowania ożoty nie zauważono, aby rolnicy w nadmiernych ilościach stosowali środki chemiczne (nawozy sztuczne czy herbicydy). Opisane murawy kserotermiczne oddalone są od siedzib ludzkich, a ruch turystyczny jest znikomy. Gatunek nie jest wykopywany do przydomowych ogródków, co czynione jest regularnie w przypadku rosnącego tam kosaćca bezlistnego Iris aphylla (Dąbrowska i in. 1998). Trafiające się w tym miejscu wypalanie zboczy wczesną wiosną ma najwyraźniej pozytywny wpływ na kondycję roślin. Sprzyjającym czynnikiem dla populacji jest też fakt objęcia części skarpy, gdzie głównie występuje ożota, ochroną prawną w formie pomnika przyrody (Zarządzenie 1989). Tak więc w najbliższych latach to stanowisko ożoty zwyczajnej nie powinno być zagrożone. Z przeprowadzonych badań terenowych wynika, że na Lubelszczyźnie populacje tego gatunku w ostatnich latach zanikają (z ośmiu stanowisk notowanych jeszcze pod koniec ubiegłego wieku, udało się potwierdzić tylko jedno). W miejscach poszukiwań obserwowano często zaśmiecanie odpadami organicznymi i technicznymi oraz wkraczanie roślinności ruderalnej bądź zarastanie krzewami i drzewami. W takiej sytuacji, w 2003 r. Ogród Botaniczny UMCS w Lublinie otrzymał zgodę od Ministra Środowiska na pobranie 200 nasion Linosyris vulgaris w Tarnogórze. Tym sposóbem wzbogaciliśmy istniejącą kolekcję roślin chronionych o kolejny gatunek. W przyszłości, w przypadku niekorzystnych rokowań zachowania opisanej populacji można będzie użyć tego materiału do utrzymania lub odtworzenia stanowiska. 17

19 K. Dąbrowska i in. Tabela 1. Liczba pędów (w nawiasach pędy z kwiatostanami) i koszyczków kwiatowych oraz gatunki towarzyszące odnotowane w 2007 r. w pięciu kępach ożoty zwyczajnej losowo wybranych w czterech płatach tego gatunku na stanowisku w pobliżu wsi Tarnogóra koło Izbicy. Table 1. Number of sprouts (in the brackets sprouts with inflorescens) and of heads and list of species recorded in five clumps Linosyris vulgaris randomly chosen in four areas of this species at the locality near Tarnogóra village in Gatunki towarzyszące Accompanying species Płaty Areas A B C D Pędy Sprouts 51 (17) 76 (36) 336 (191) 29 (14) Koszyczki Heads Pajęcznica gałęzista Anthericum ramosum + Czosnek zielonawy Allium oleraceum + Kokoryczka wonna Polygonatum odoratum + Konwalia majowa Convallaria majalis + Kosaciec bezlistny Iris aphylla Turzyca wczesna Carex praecox + + Tymotka Boehmera Phleum phleoides Mietlica pospolita Agrostis vulgaris + Stokłosa bezostna Bromus inermis + Kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum

20 Ocena stanu populacji ożoty zwyczajnej na Lubelszczyźnie Perz siny Elymus hispidus subsp. hispidus Leszczyna Corylus avellana + Topola osika Populus tremula + + Leniec pospolity Thesium linophyllon Goździk kartuzek Dianthus carthusianorum Wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias Wilczomlecz lancetowaty Euphorbia esula + + Pluskwica europejska Cimicifuga europaea + Zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris + + Rutewka mniejsza Thalictrum minus subsp. minus Dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum Rozchodnik wielki Sedum maximum Wiązówka bulwkowa Filipendula vulgaris Jeżyna popielica Rubus caesius Śliwa tarnina Prunus spinosa + Wisienka karłowata Cerasus fruticosa Szczodrzeniec rozesłany Cytisus ratisbonensis + Lucerna sierpowata Medicago falcata Koniczyna pagórkowa Trifolium montanum + + Koniczyna dwukłosowa Trifolium alpestre + Cieciorka pstra Coronilla varia

21 K. Dąbrowska i in. Tab. 1 c.d Wyka ptasia Vicia cracca Ślazówka turyngska Lavatera thuringiaca + Bodziszek czerwony Geranium sanguineum + Trzmielina pospolita Euonymus europaeus + Szakłak pospolity Rhamnus catharticus + + Kruszyna pospolita Frangula alnus + Sierpnica pospolita Falcaria vulgaris Oleśnik górski Libanotis pyrenaica + Gorysz siny Peucedanum cervaria + + Pierwiosnek lekarski Primula veris + + Dziewanna kutnerowata Verbascum phlomoides + + Dziewanna fioletowa Verbascum phoeniceum + + Przetacznik ząbkowany Veronica austriaca Przetacznik klosowy Veronica spicata Dąbrówka kosmata Ajuga genevensis + Czyściec prosty Stachys recta Szałwia łąkowa Salvia pratensis Lebiodka pospolita Origanum vulgare

22 Ocena stanu populacji ożoty zwyczajnej na Lubelszczyźnie Macierzanka zwyczajna Thymus pulegioides + Ciemiężyk białokwiatowy Vincetoxicum hirundinaria Marzanka pagórkowa Asperula cynanchica + Przytulia właściwa Galium verum Przytulia pospolita Galium molugo + Dzwonek syberyjski Campanula sibirica + Dzwonek boloński Campanula bononiensis Nawłoć polspolita Solidago virgaurea + Aster gawędka Aster amellus Krwawnik pannoński Achillea pannonica Bylica pospolita Artemisia vulgaris + Chaber driakiewnik Centaurea scabiosa Chaber nadreński Centaurea stoebe + + Jastrzębiec baldaszkowy Hieracium umbellatum

23 K. Dąbrowska i in. SUMMARY Dąbrowska M., Sawicki R., Franszczak-Być M. Estimation of present conditions of populations of goldilocks, Linosyris vulgaris in Lublin region (E Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 14 23, Linosyris vulgaris has been included in the list of species threatened in Lublin region (VU). Within the last six years ( ) field surveys at sites where the plant had previously been reported (Parchatka, Kazimierz Dolny, Stara Wieś, Opoczka, Wirkowice, Broczówka, Gródek and Dzierążnia Kościelna) did not confirm its occurrence. The only confirmed site is situated near the village Tarnogóra near Izbica ( N, E). L. vulgaris grows there abundantly in patches of xerothermic vegetation on the loess slopes of the Wieprz River valley, intersected with deep ravines. Generous blooming and presence of young plants imply good condition and remarkable viability of this population. In the authors opinion, this site of L. vulgaris will not be endangered in the next years. PIŚMIENNICTWO Dąbrowska K., Franszczak-Być M., Sawicki R Kosaciec bezlistny Iris aphylla na Lubelszczyźnie. Chrońmy Przyr. Ojcz. 54, 3: Erhardt W., Götz E., Bödeker N., Seybold S Zander. Handwörterbuch der Pflanzennamen. Eugen Ulmer Verlag, Stuttgart. Fijałkowski D Flora Roślin Naczyniowych Lubelszczyzny. T. I: 222, 316. LTN, Lublin. Kucharczyk M., Wójciak J Ginące i zagrożone gatunki roślin naczyniowych Wyżyny Lubelskiej, Roztocza, Wołynia Zachodniego i Polesia Lubelskiego. Ochr. Przyr. 52: Pawłowski B., Jasiewicz A. (red.) Flora polska. PWN, Warszawa Kraków, T. XII:

24 Ocena stanu populacji ożoty zwyczajnej na Lubelszczyźnie Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz. U. Nr 92 (2004), poz Sawicki R., Dąbrowska K., Franszczak-Być M Interesujące gatunki roślin w obrębie pomnika przyrody w Tarnogórze (gmina Izbica). Chrońmy Przyr. Ojcz. 62, 2: Zając A., Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenie roślin naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków. Zarządzenie Zarządzenie Nr 35 Wojewody Zamojskiego z dnia 10.XI 1989 r. w sprawie uznania za pomnik przyrody. Dz. Urzędowy Woj. Zamojskiego Nr 18 (1989), poz

25 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 24 44, Dolina Tywy koło Gryfina ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody STEFAN FRIEDRICH, PIOTR WALOCH Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Akademia Rolnicza Szczecin, ul. Słowackiego 17 stefan.friedrich@agro.ar.szczecin.pl, piotr.waloch@agro.ar.szczecin.pl 1. Wstęp Dolina dolnego odcinka rzeki Tywy należy do najbardziej malowniczych i cennych przyrodniczo miejsc Pomorza Zachodniego. Charakteryzuje się ona bogatą w rzadkie i chronione gatunki florą oraz fauną, dobrze zachowanymi fitocenozami, nagromadzeniem okazałych i sędziwych drzew, wąwozową formą doliny, czystą wodą i bystrym nurtem rzeki. Znaleźć tu można także pamiątki o wartościach historycznej i kulturowej ruiny młyna w jednym z najbardziej malowniczych fragmentów doliny oraz nieczynną linię kolejową na krawędzi doliny. Walory te dostrzeżono już podczas inwentaryzacji florystycznej gminy Gryfino (Jasnowska i in. 1997). Zaproponowano wówczas utworzenie rezerwatu krajobrazowo-biocenotycznego Skarpa Tywy, obejmującego fragment doliny między Szczawnem i Żórawkami, oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu na całej długości rzeki. W Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Gryfino proponuje się utworzenie Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego na kilkukilometrowym dolnym odcinku rzeki. Jednak jak dotąd żaden z projektów i propozycji ochrony nie doczekał się realizacji. Mamy nadzieję, że wykonana w latach szczegółowa inwentaryzacja flory i fitocenoz (Waloch 2004), oraz badania uzupełniające prowadzone w latach (Friedrich, Waloch 2006) przyczynią się do urzeczywistnienia powyższych zamierzeń. 24

26 Dolina Tywy koło Gryfina ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody Tematem niniejszego artykułu jest syntetyczne przedstawienie wyników badań inwentaryzacyjnych i waloryzacyjnych flory oraz fitocenoz dolnego odcinka rzeki Tywy, określenie ich zagrożeń oraz sposobów ochrony. 2. Ogólna charakterystyka obszaru Tywa płynie w zachodniej części województwa zachodniopomorskiego, biorąc swój początek w okolicach Trzcińska Zdroju i uchodząc do Odry Wschodniej (Regalicy) na wysokości Gryfina. Ma 44,6 km długości i leży w całości na terenie powiatu gryfińskiego w województwie zachodniopomorskim. Górny i środkowy odcinek Tywy o przebiegu południkowym ma charakter typowej rzeki niżowej. W dolnym odcinku rzeka skręca i płynie na zachód, początkowo w płaskiej dolinie (Wirówek Szczawno), następnie w głębokiej dolinie o stromych zboczach (Szczawno Żórawki), a krótki, ujściowy odcinek (Żórawki Gryfino) biegnący przez płaski teren jest przebudowany i wykorzystywany jako kanał odprowadzający wody chłodnicze elektrowni Dolna Odra. Badania prowadzono w latach w dolinie Tywy na odcinku od miejscowości Wirówek do przepustu pod drogą krajową nr 31 (Szczecin Kostrzyn) koło miejscowości Żórawki (ryc. 1). Jest to obszar o długości około 4 km i szerokości oscylującej od 20 do 300 m oraz powierzchni blisko 40 ha. Badany teren położony jest w obrębie mezoregionu Równiny Wełtyńskiej, makroregionu Pobrzeże Szczecińskie (Kondracki 2002). Młodoglacjalny krajobraz morenowy Tywa przecina krętą i głęboką doliną o wysokości zboczy dochodzących do 20 m i nachyleniu do 40. Dolinę budują przede wszystkim gleby brunatne (właściwe i wyługowane) wytworzone z piasków naglinowych i glin zwałowych lekkich. Mniejszy udział mają gleby rdzawe i bielicowe wytworzone z piasków luźnych różnej genezy oraz różnego typu gleby bagienne (w tym gleby torfowisk niskich). Wśród typów siedliskowych lasów dominują tu siedliska lasowe (las wilgotny, las świeży, las mieszany świeży). Zaznacza się także niemały udział siedlisk borowych oraz olsów (POPM 1964, WBGUR 1969, Operat 1995). Rzeczywista roślinność doliny Tywy w dużej mierze pokrywa się z roślinnością 25

27 S. Friedrich i P. Waloch A B C D E 54 Gryfino órawki Szczawno Ty w a 500 m Wirówek Ryc. 1. Lokalizacja terenu badań w dolinie Tywy: A obszar badań, B proponowany rezerwat, C lasy, D zabudowania, E droga krajowa nr 31. Fig. 1. Location of the study area in the Tywa River valley: A investigated area, B proposed nature reserve, C forest, D build-up area, E main road no. 31. potencjalną tego obszaru (IGPZ 1995). Znajduje to swoje odzwierciedlenie szczególnie w dużym udziale łęgów, grądów oraz buczyn. 3. Flora i roślinność 3.1. Flora Na badanym obszarze stwierdzono 241 gatunków roślin naczyniowych. Najliczniej reprezentowane są rośliny dwuliścienne (Magnoliopsida), a wśród nich przedstawiciele rodziny astrowate (Asteraceae). Dominują taksony rodzimego pochodzenia (spontaneofity), stanowiące około 90% flory badanego obiektu. Wśród nich przeważają gatunki rodzime naturalne (spontaneofity niesynantropijne), stanowiące przeszło 50% flory; nieco mniej jest apofitów (spontaneofitów synantropijnych) blisko 40%. Pozostałe taksony to gatunki obcego pochodzenia (antropofity) tak więc wskaźnik antropofizacji wynosi poniżej 10%. 26

28 Dolina Tywy koło Gryfina ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody W spektrum biologicznym flory wyraźnie przeważają hemikryptofity (46,7%). Pozostałe grupy biologiczne mają następujący udział: kryptofity 23,3%, fanerofity 18,3%, terofity 9,6%, chamefity 2,1%. Wśród stwierdzonych gatunków, 28 to gatunki przyrodniczo cenne (tab. 1) ze względu na: status ochronny (Rozporządzenie 2004), zagrożenie w Polsce i na Pomorzu Zachodnim (Żukowski, Jackowiak 1995, Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001), lub rzadkość występowania (Kujawa-Pawlaczyk 2001). Gatunki te mają na badanym odcinku doliny od jednego do kilku stanowisk, a ich populacje w chwili obecnej wydają się niezagrożone. Większość tych taksonów rośnie w żyznych lasach liściastych z rzędu Fagetalia. Najcenniejszym gatunkiem, znajdującym się we wszystkich uwzględnionych w tabeli kategoriach waloryzacyjnych, jest buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium (ryc. 2) występujący począwszy od znalezienia stanowiska w 2003 roku do 2008 roku na stanowisku liczącym rokrocznie kwitnących i owocujących osobników. Jest to nowe stanowisko w kraju ( N, E; kwadrat ATPOL AC-03; oddział 80b leśnictwa Wełtyń), a najbliższe znane stanowisko buławnika znajduje się w Puszczy Bukowej pod Szczecinem (Ziarnek 2002). W Polsce jest to gatunek rzadki, występujący na rozproszonych stanowiskach, częściej na południu (Mirek, Piękoś-Mirkowa 2006). Bardzo cennymi taksonami są również gatunki narażone na wyginięcie na Pomorzu (V): czerniec gronkowy Actaea spicata, gnieźnik leśny Neottia nidus-avis (ryc. 3) i jastrzębiec żmijowcowaty Hieracium echioides Roślinność Na badanym odcinku doliny Tywy dominują zbiorowiska leśne, a wśród nich żyzne lasy liściaste z klasy Querco-Fagetea. Ponadto występują sztuczne bory sosnowe oraz olsy wraz z będącymi w ich dynamicznym kręgu zbiorowisk zaroślami wierzbowymi. Stwierdzono specyficzną strefowość w układzie zbiorowisk leśnych świadczącą o dużej naturalności tego obszaru. Na terasie zalewowej wykształciły się fitocenozy łęgu jesionowo- -olszowego. Nieco wyżej, w dolnych partiach zboczy dominują żyzne grądy dębowo-grabowe z przytulią leśną. W najwyższych 27

29 S. Friedrich i P. Waloch Tabela 1. Chronione, zagrożone i rzadkie gatunki roślin naczyniowych dolnego odcinka doliny Tywy: PL gatunki chronione (Rozporządzenie 2004; ochrona ścisła, ochrona częściowa; RDB Polska Czerwona Księga Roślin (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001); PZ-W Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995; E gatunki skrajnie zagrożone wymarciem, V gatunki narażone, stopniowo zanikające, R gatunki rzadkie i przez to potencjalnie zagrożone, I gatunki o nieokreślonym zagrożeniu); PZ rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (Kujawa-Pawlaczyk 2001). Table 1. Protected, threatened, and rare vascular plant species occurring in the Tywa River valley: PL protected species (Rozporządzenie 2004; strict protection, partial protection; RDB Polish Red Data Book of Plants (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001); PZ-W threatened vascular plants of the Western Pomerania and Wielkopolska regions (Żukowski, Jackowiak 1995; E species in danger of extinction, V vulnerable species, continuously declinig, R rare and therefore potentially threatened species, I species of undetermined threat category); PZ species to which attention should be paid in Western Pomerania (Kujawa-Pawlaczyk 2001). Gatunek Species PL RDB PZ-W PZ Paprotka zwyczajna Polypodium vulgare L. + Cis pospolity Taxus baccata L. R + Grążel żółty Nuphar lutea (L.) SIBTH. & SM. + Czerniec gronkowy Actaea spicata L. V + Przylaszczka pospolita Hepatica nobilis SCHREB. + Kokorycz wątła Corydalis intermedia (L.) MÉRAT R + Fiołek przedziwny Viola mirabilis L. R + Tojeść gajowa Lysimachia nemorum L. + 28

30 Dolina Tywy koło Gryfina ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody Porzeczka czarna Ribes nigrum L. Bluszcz pospolity Hedera helix L. + Kruszyna pospolita Frangula alnus MILL. Barwinek pospolity Vinca minor L. + Marzanka wonna Galium odoratum (L.) SCOP. Przytulia leśna Galium sylvaticum L. + Kalina koralowa Viburnum opulus L. Wiciokrzew pomorski Lonicera periclymenum L. + Zerwa kłosowa Phyteuma spicatum L. + Jastrzębiec żmijowcowaty Hieracium echioides LUMN. V Kocanki piaskowe Helichrysum arenarium (L.) MOENCH Konwalia majowa Convallaria majalis L. Śniedek baldaszkowaty Ornithogalum umbellatum L. Śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis L. I + Buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium (MILL.) DRUCE + E + Gnieźnik leśny Neottia nidus-avis (L.) RICH. V + Turzyca piaskowa Carex arenaria L. + Kostrzewa leśna Festuca altissima ALL. + Manna gajowa Glyceria nemoralis R. UECHTR. & KÖRN. R + Perłówka jednokwiatowa Melica uniflora RETZ. + 29

31 S. Friedrich i P. Waloch Ryc. 2. Kwitnący buławnik wielkokwiatowy w dolinie Tywy (25.V 2007 r.; fot. P. Waloch). Fig. 2. Blooming Cephalanthera damasonium in the Tywa River valley (25 May 2007; photo by P. Waloch). partiach zboczy dominującym typem zbiorowiska leśnego są kwaśne buczyny o bardzo ubogim runie. Zbocza doliny obfitują ponadto w liczne wysięki i źródliska. W ich obrębie spotkać można takie rośliny, jak: rzeżucha gorzka Cardamine amara, szczyr trwały Mercurialis perennis czy turzyca rzadkokłosa Carex remota. W zbiorowiskach roślinnych dolnego odcinka doliny Tywy występuje 61 gatunków, tj. prawie 40%, uznanych za wskaźnikowe starych lasów liściastych w Polsce (Dzwonko 2007). Biorąc pod uwagę niewielki obszar oraz jego lokalizację i izolację przestrzenną, a także brak zbiorowisk borowych, można uznać, że ten 40% udział świadczy o naturalnym pochodzeniu lasów na badanym odcinku doliny. Roślinność nieleśna (wodna, szuwarowa i ziołoroślowa) pokrywa niewielkie powierzchnie. Część zbiorowisk roślinnych doliny Tywy znajduje się na liście chronionych siedlisk przyrodniczych wymagających ochro- 30

32 Dolina Tywy koło Gryfina ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody Ryc. 3. Kwitnący gnieźnik leśny w dolinie Tywy (25.V 2007 r.; fot. P. Waloch). Fig. 3. Blooming Neottia nidus-avis in the Tywa River valley (25 May 2007; photo by P. Waloch). 31

33 S. Friedrich i P. Waloch ny w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 (Dyrektywa 1992, Rozporządzenie 2005). Są to: ziołorośla nadrzeczne Convolvuletalia sepium, kwaśne buczyny Luzulo-Fagetum, żyzne buczyny Galio odorati-fagetum, grądy środkowoeuropejskie Galio-Carpinetum, łęgi olszowe i jesionowe Alnenion glutinoso- -incanae. Siedliska te na badanym obszarze zajmują ponad 50% powierzchni Roślinność leśna i zaroślowa Łęgi, czyli lasy nadrzeczne są ze swej natury ekosystemami wyróżniającymi się szczególnym bogactwem flory. Tak jest również nad Tywą, gdzie łącznie we wszystkich zdjęciach fitosocjologicznych lasów łęgowych stwierdzono 114 taksonów (średnio 26 w jednym zdjęciu). Wpływa na to przede wszystkim szerokie spektrum ekologiczne siedliska lasu łęgowego na tym obszarze. Łęgi występują głównie na terasie zalewowej doliny z ustabilizowanym poziomem wody przepływowej bez tendencji do stagnacji. Występują tutaj typowe dla dolin małych rzek nizinnych fitocenozy łęgu jesionowo-olszowego Fraxino-Alnetum ze związku Alno-Ulmion (ryc. 4) z gatunkami charakterystycznymi i wyróżniającymi, takimi jak: olsza czarna Alnus glutinosa, olsza szara A. incana, śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium, pępawa błotna Crepis paludosa, szczawik zajęczy Oxalis acetosella, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, dereń świdwa Cornus sanguinea, ziarnopłon wiosenny Ficaria verna, czeremcha zwyczajna Padus avium, kostrzewa olbrzymia Festuca gigantea oraz mech merzyk falisty Plagiomnium undulatum. Ważną grupą są występujące w domieszce gatunki olsowe będące gatunkami wyróżniającymi zespół (kosaciec żółty Iris pseudacorus, karbieniec pospolity Lycopus europaeus, porzeczka czarna Ribes nigrum, tarczyca pospolita Scutellaria galericulata). Płaty zbiorowisk łęgowych występują również na siedliskach częściowo zabagnionych, skupionych przy wysiękach i źródłach. Charakterystyczny dla nich jest wiosenny aspekt kwitnącej łanowo rzeżuchy gorzkiej Cardamine amara. W łęgach wykształconych w strefie ekotonowej z grądami lub buczynami występuje niekiedy pełny zestaw taksonów z kilku fitocenoz, jednakże z ilościową przewagą gatunków łęgowych. 32

34 Dolina Tywy koło Gryfina ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody Ryc. 4. Łęg jesionowo-olszowy w dolinie Tywy (3.V 2007 r.; fot. P. Waloch). Fig. 4. Alluvial forest Fraxino-Alnetum in the Tywa River valley (3 May 2007; photo by P. Waloch). Łęgi nad Tywą cechują się zazwyczaj wielopiętrowym drzewostanem. Jego warstwę główną tworzy olsza czarna Alnus glutinosa, czasem z domieszką jesionu Fraxinus excelsior. W niższych warstwach drzewostanu często ważną rolę pełnią klon zwyczajny Acer platanoides i jawor A. pseudoplatanus. O dużym stopniu naturalności roślinności łęgowej świadczy fakt, że niektóre płaty pozbawione są zupełnie gatunków obcych ekologicznie. Na siedliskach łęgowych zaobserwowano jednak również zjawiska negatywne, do których należą: protegowanie świerka Picea abies, częsta dominacja w runie obcego w naszej florze niecierpka drobnokwiatowego Impatiens parviflora, a w miejscach o niewielkim zwarciu koron drzew z powodu nadmiernego prześwietlenia drzewostanu dominacja gatunków nitrofilnych z klasy Artemisietea objawiająca się ich łanowym 33

35 S. Friedrich i P. Waloch występowaniem. W latach prowadzenia badań obserwowano niezmienny stan dominacji tych gatunków. Na uwagę zasługują interesujące płaty łęgów ze skrzypem zimowym Equisetum hyemale, oraz większe skupienia śnieżyczki przebiśnieg Galanthus nivalis, najprawdopodobniej pochodzenia antropogenicznego, o czym świadczą znajdujące się opodal ślady osad ludzkich (ruiny młyna). Grądy, czyli świeże lub lekko wilgotne wielogatunkowe lasy liściaste siedlisk mezo- lub eutroficznych, występują na obszarze omawianego odcinka doliny Tywy także powszechnie. Podczas badań fitosocjologicznych zidentyfikowano w zbiorowiskach lasów grądowych łącznie 79 taksonów (średnio 22 w jednym zdjęciu). Grądy występują przeważnie na zboczach pokrywając je na całej wysokości bądź stanowiąc wąską i niewyraźną strefę między łęgami i buczynami. Dominuje zespół grądu środkowoeuropejskiego Galio sylvatici-carpinetum (ryc. 5) z licznymi taksonami charakterystycznymi i wyróżniającymi dla wyższych syntaksonów (grab zwyczajny Carpinus betulus, lipa drobnolistna Tilia cordata, leszczyna pospolita Corylus avellana, przytulia leśna Galium sylvaticum). Zespół ten wyróżniono przede wszystkim na podstawie licznego występowania w runie Galium sylvaticum i całkowitego braku gwiazdnicy wielkokwiatowej Stellaria holostea. Podobnie jak w łęgach, tak i w grądzie zaznacza się wyraźnie wielowarstwowa budowa zbiorowiska. Główną warstwę drzewostanu tworzą grab Carpinus betulus oraz lipa Tilia cordata. Spory udział miejscami mają także: buk Fagus sylvatica, jawor Acer pseudoplatanus oraz dąb Quercus robur. Te same gatunki budują również niższe warstwy drzewostanu. W płatach tego zespołu znajduje się bogate stanowisko chronionego gnieźnika leśnego Neottia nidus-avis oraz przylaszczki pospolitej Hepatica nobilis. Innym godnym podkreślenia walorem tej fitocenozy jest aspekt wiosenny tworzony przez barwny kobierzec kwitnących geofitów, takich jak: ziarnopłon wiosenny Ficaria verna, zawilec żółty Anemone ranunculoides, złoć żółta Gagea lutea i kokorycz wątła Corydalis intermedia. Niezwykle interesujący jest płat zboczowego lasu grądowego jaworowo-lipowego, w którego runie zupełnie brak gatunków charakterystycznych dla grądu, a dominuje w nim skrzyp zimowy Equisetum hyemale. Negatywnym zjawiskiem obserwowanym 34