Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym (Karpaty Zachodnie)

Transkrypt

1 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 3 13, Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym (Karpaty Zachodnie) WACŁAW BARTOSZEK, DONATA SIATKA Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków, ul. M. Kopernika 27 waclaw.bartoszek@uj.edu.pl Podczas badań florystycznych prowadzonych w beskidzkiej części województwa małopolskiego pierwszy z autorów (WB) odnalazł w 2005 r. stanowiska interesujących i rzadkich w polskich Karpatach gatunków roślin na górze Grodzisko k. Wiśniowej w powiecie myślenickim (ok. 8 km na SE od Dobczyc; N, E; kwadrat EF-91 w siatce ATPOL). Góra Grodzisko jest najbardziej na północ wysuniętym szczytem w paśmie Ciecienia (Cietnia), zaliczanym do Beskidu Wyspowego (Czeppe, German 1993). Ma kształt stożka o wysokości 618 m n.p.m. Wzniesienie zaznacza się wybitnie w krajobrazie (ryc. 1), zamykając od północnego wschodu rozległe obniżenie Kotlinę Wiśniowej (Czeppe, German 1993). Stoki południowe i południowo-zachodnie należą administracyjnie do wsi Wiśniowa, natomiast partie szczytowe oraz stoki północno-wschodnie do Poznachowic Górnych. Góra Grodzisko jest od dawna znana archeologom jako ważny punkt osadniczy, gdzie wyróżniono warstwy kulturowe trzech faz osadniczych. Najstarszą z nich datuje się na czasy kultury łużyckiej (okres halsztacki, wczesnolateński, tj. ok. VII VIII w. p.n.e.). Kolejna faza osadnicza pochodzi z okresu późnolateńskiego i początku wpływów rzymskich. Natomiast zachowane na szczycie pozostałości dawnego grodu mają niewątpliwie średniowieczne pochodzenie. Związane są z trzecią, najmłodszą fazą osadniczą z drugiej połowy XII i XIII w. Gród został zniszczony u schyłku XIII w. (Marszałek 1993; por. też: Żaki 1957, 1966). 3

2 W. Bartoszek i D. Siatka Ryc. 1. Widok na Grodzisko z Kotliny Wiśniowej (17.X 2007; fot. W. Bartoszek ). Fig. 1. The Grodzisko hill seen from the Kotlina Wiśniowej dell (17 October 2007; photo by W. Bartoszek). Wyjątkowe położenie Grodziska w strefie występowania utworów płaszczowiny podśląskiej i śląskiej, często zasobnych w węglan wapnia (np. łupki cieszyńskie, warstwy grodziskie; Burtan 1993), powoduje, że miejsce to jest ostoją interesującej flory. Flora wzgórza nie była, jak dotąd, obiektem regularnych badań. Raciborski (1883) podaje stąd zaledwie jeden gatunek pokrzyka wilczą jagodę Atropa belladonna, którego zresztą nie udało się dotąd potwierdzić. W latach 60. i 70. XX w., na odcinku Pogórza między Krzyworzeką a Stradomką, prowadził badania florystyczne Adam Zając z Instytutu Botaniki UJ. Podał on z Grodziska szereg gatunków, m.in. buławnika wielkokwiatowego Cephalanthera damasonium (A. Zając mat. niepubl.). U podnóża i w dolnej części stoki są w większości odlesione. Dominują tu pola uprawne i łąki. Jedynie nad potokami, 4

3 Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym w miejscach trudno dostępnych, zachowały się niewielkie skrawki lasów lub zarośli. Znaleźć tu można rośliny charakterystyczne dla grądów (Tilio-Carpinetum) lasów dębowo-grabowych piętra pogórza, np. gwiazdnicę wielkokwiatową Stellaria holostea. Górne partie Grodziska (od ok m n.p.m. po szczyt) pokrywa zwarty las, tworzący tutaj charakterystyczną czapę. Na samym jego brzegu znaleźć można gatunki charakterystyczne dla mezofilnych, żyznych lasów liściastych z klasy Querco-Fagetea i rzędu Fagetalia, takie jak zawilec gajowy Anemone nemorosa, kłosownica leśna Brachypodium sylvaticum, gajowiec żółty Galeobdolon luteum, turzyca leśna Carex sylvatica, kopytnik pospolity Asarum europaeum, kokoryczka wielokwiatowa Polygonatum multiflorum, szczyr trwały Mercurialis perennis, żankiel zwyczajny Sanicula europaea, turzyca palczasta Carex digitata, czy stosunkowo rzadki w tym rejonie groszek wiosenny Lathyrus vernus. Rosną tu także rośliny grądowe, w tym charakterystyczne dla tzw. ciepłych grądów (Tilio-Carpinetum melittetosum). Nieco wyżej, na stokach południowych i południowo-zachodnich dominuje zespół kwaśnej buczyny Luzulo nemorosae-fagetum. Płaty Luzulo-Fagetum są bardzo ubogie florystycznie. W runie spotkać można kosmatkę gajową Luzula luzuloides, kosmatkę orzęsioną L. pilosa, konwalijkę dwulistną Maianthemum bifolium, borówkę czernicę Vaccinium myrtillus i in. Gleba jest tu bardzo płytka, miejscami kamienista, ze względu na stromość stoków słabo zaopatrzona w wodę. Stoki północno-wschodnie i częściowo partie szczytowe wzgórza pokrywają płaty żyznej buczyny karpackiej Dentario glandulosae-fagetum, z gatunkiem charakterystycznym żywcem gruczołowatym Dentaria glandulosa. Wśród zbiorowisk nieleśnych na szczególną uwagę zasługują fragmenty muraw kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea oraz suchych łąk (związek Arrhenatherion) z interesującymi i rzadkimi w polskich Karpatach gatunkami. Wykształciły się one na stokach południowych oraz południowo-zachodnich. W murawach tych dominują różne gatunki, np. kłosownica rozpierzchła Brachypodium pinnatum, sparceta siewna Onobrychis viciifolia, chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, lucerna sierpowata Medicago falcata. Niekiedy dość duży udział mają takie gatunki, jak szałwia okręgowa Salvia verticillata, lebiodka pospolita Origanum vulgare, dziurawiec zwyczajny Hypericum 5

4 W. Bartoszek i D. Siatka perforatum, krzyżownica czubata, Polygala comosa, koniczyna pagórkowa Trifolium montanum, wyżlina bezbronna Ononis arvensis, jaskier wielokwiatowy Ranunculus polyanthemos, cieciorka pstra Coronilla varia, janowiec barwierski Genista tinctoria, rzepik pospolity Agrimonia eupatoria, czy babka średnia Plantago media. Wiele spośród wymienionych gatunków przechodzi także do zbiorowisk ciepłych zarośli i okrajków (rząd Quercetalia pubescentis, klasa Trifolio-Geranietea sanguinei). Niestety, w związku z zaprzestaniem użytkowania (koszenia i wypasu) wiele płatów opisywanych muraw zarasta. W ciepłych zaroślach (na brzegu kompleksu leśnego pod szczytem) spotyka się tarninę Prunus spinosa, dąb szypułkowy Quercus robur, leszczynę Corylus avellana, różę dziką Rosa canina, dereń świdwa Cornus sanguinea, kruszynę Frangula alnus, kalinę koralową Viburnum opulus oraz szakłak pospolity Rhamnus cathartica (pojedyncze krzewy). Z gatunków zielnych ciepłych okrajków (klasa Trifolio-Geranietea sanguinei): dzwonek brzoskwiniolistny Campanula persicifolia, groszek czerniejący Lathyrus niger, koniczynę pogiętą Trifolium medium, traganka pospolitego Astragalus glycyphyllos, lepnicę zwisłą Silene nutans czy pszeńca gajowego Melampyrum nemorosum. Na szczególną uwagę zasługują gatunki kserotermiczne i niektóre rzadkie w Karpatach gatunki leśne. Wiele spośród nich to rośliny prawnie chronione ( ). Poniżej wymieniamy je w porządku systematycznym, z krótką charakterystyką siedlisk, uwagami o wielkości populacji i lokalnym rozmieszczeniu. W latach badania nad florą były kontynuowane przez drugiego z autorów (DS) w ramach pracy magisterskiej wykonywanej w Instytucie Botaniki UJ. Pozwoli to w przyszłości na zestawienie pełnej listy gatunków roślin naczyniowych występujących na Grodzisku. Paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum (L.) Roth (P. lobatum) W płatach buczyn, np. pod szczytem u podnóża wałów grodziska; pojedyncze okazy. Gatunek górski (reglowy). Paprotka zwyczajna Polypodium vulgare L. Bardzo nielicznie na wałach grodziska na szczycie. Skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia Ehrh. (E. maximum). Wilgotne łąki i zarośla; licznie. Gatunek górski (podgórski). 6

5 Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym Goździk kosmaty Dianthus armeria L. Pojedyncze okazy na suchych łąkach. Lepnica zwisła Silene nutans L. Gatunek stosunkowo rzadki w Beskidach. Na Grodzisku występuje w ciepłych zaroślach na brzegu lasu oraz (masowo) na suchych łąkach od strony południowej. Kopytnik pospolity Asarum europaeum L. Licznie w żyźniejszych partiach lasów i w zaroślach. Jaskier polny Ranunculus arvensis L. Nieliczne okazy na polu. Ustępujący chwast segetalny; archeofit. Kokorycz pusta Corydalis cava Schweigg. & Körte Nielicznie w płacie buczyny karpackiej na stoku północnym. Wiązówka bulwkowa Filipendula vulgaris Moench (F. hexapetala) Licznie w murawach kserotermicznych, na suchych łąkach i ciepłych miedzach. Gatunek lokalnie rzadki w polskich Karpatach. Róża francuska Rosa gallica L. Na miedzy od strony południowej, dość licznie. Gatunek bardzo rzadki w Karpatach, ustępujący (por. Zieliński 2001, Zarzycki, Szeląg 2006). Z okolic Wiśniowej podany już wcześniej przez Bartoszka (1997). Róża rolna Rosa agrestis Savi Pojedyncze krzewy na miedzach i brzegach ciepłych zarośli. Gatunek stosunkowo rzadki w Karpatach. Poziomka twardawa Fragaria viridis Duchesne W murawach kserotermicznych na stokach południowych i południowo-zachodnich. Gatunek rzadki w Beskidach. Przywrotnik kosmaty Alchemilla glaucescens Wallr. Nielicznie na suchej miedzy od strony południowej. Gatunek górski, reglowy. Koniczyna żółtobiała Trifolium ochroleucon Huds. (T. ochroleucum) Nieliczne kępy w murawach na brzegu lasu przy polnej drodze i szlaku niebieskim z Poznachowic. Gatunek rzadki w polskich Karpatach, związany z ciepłymi łąkami; najprawdopodobniej ustępujący. Traganek pęcherzykowaty Astragalus cicer L. Pojedyncze okazy u podnóża wysokiej miedzy od strony Wiśniowej. Gatunek kserotermiczny, rzadko spotykany w Karpatach. Sparceta siewna Onobrychis viciifolia Scop. Status tej rośliny w Polsce jest niejasny. Być może jest antropofitem. Na 7

6 W. Bartoszek i D. Siatka Grodzisku występuje bardzo obficie na suchych łąkach i w murawach pod lasem (stoki południowe i południowo-zachodnie). Wyka zaroślowa Vicia dumetorum L. Nielicznie w prześwietlonych miejscach w lasach. Gatunek rzadki w Beskidach. Groszek czerniejący Lathyrus niger (L.) Bernh. Ciepłe brzegi lasów i murawy kserotermiczne w ich sąsiedztwie; licznie. Bardzo rzadki w Beskidach Zachodnich. Wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum L. Pojedyncze krzewy w żyźniejszych partiach lasu i na jego brzegu. Bluszcz pospolity Hedera helix L. Rozproszony w lasach. Pierwiosnka wyniosła P. elatior (L.) Hill Licznie w lasach i zaroślach oraz na wilgotnych łąkach. Pierwiosnka lekarska Primula veris L. (P. officinalis) Dość licznie na ciepłych łąkach i w murawach kserotermicznych. Ośmiał mniejszy Cerinthe minor L. Pojedyncze okazy u podnóża wysokiej miedzy od strony Wiśniowej. Rzadki w górach gatunek kserotermiczny. Miodunka miękkowłosa Pulmonaria mollis Wulfen ex A. Kern. (P. mollissima) Murawy kserotermiczne, miedze; dość licznie. Gatunek rzadki w Polsce; stanowisko leży na zachodniej granicy zasięgu (por. Pawłowski 1963). Trędownik skrzydlaty Scrophularia umbrosa Dumort. (S. alata) Licznie w rowie przy dróżce asfaltowej na stoku od strony Wiśniowej. Gatunek rzadki w Beskidach. Przetacznik pagórkowy Veronica teucrium L. Na Grodzisku występuje bardzo licznie w murawach pod lasem od strony południowej i południowo-zachodniej. Bardzo rzadki gatunek kserotermiczny w polskich Karpatach; w Beskidach tylko pojedyncze stanowiska (por. Zając A., Zając M. 2001). Naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora Mill. Zbierana na Grodzisku przez Kazimierza Roupperta w 1913 r. (okazy w Zielniku Instytutu Botaniki PAN w Krakowie), utrzymuje się do dziś. Pojedyncze okazy na wałach grodziska na szczycie. Pszeniec różowy Melampyrum arvense L. Dość licznie w murawce z dziewięćsiłem pospolitym Carlina vulgaris, na ciepłych brzegach lasu i (pojedynczo) na miedzach. Archeofit. Dąbrówka kosmata Ajuga genevensis L. Nieliczne okazy w suchych murawkach od strony Wiśniowej. Ustępujący gatunek kserotermiczny. 8

7 Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym Kocimiętka pannońska Nepeta pannonica L. (N. nuda) Dość licznie na wysokich miedzach śródpolnych od strony Wiśniowej. Gatunek kserotermiczny, rzadki w polskich Karpatach, występujący przede wszystkim w dolinie Dunajca. Ostatnio podany przez Bartoszka (2004) z Ochojna koło Wieliczki. Miodownik melisowaty Melittis melissophyllum L. Ciepłe brzegi lasu i murawy kserotermiczne w ich sąsiedztwie; dość licznie. Szałwia lepka Salvia glutinosa L. W wilgotniejszych płatach zbiorowisk leśnych; licznie. Gatunek górski (reglowy). Centuria pospolita Centaurium erythraea Rafn subsp. erythraea (C. umbellatum) Nielicznie na suchych łąkach. Goryczuszka (goryczka) orzęsiona Gentianella ciliata (L.) Borkh. (Gentiana ciliata) Pojedyncze okazy w suchych murawach. Marzanka wonna Galium odoratum (L.) Scop. (Asperula odorata) Licznie w żyznych lasach liściastych, np. w buczynie pod szczytem. Dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis L. Nielicznie w płacie ze skrzypem olbrzymim (!) na stoku od strony Wiśniowej. Czosnek wężowy Allium scorodoprasum L. Niewielkie skupienia na ciepłych łąkach i miedzach od strony południowej. Gatunek bardzo rzadki w polskich Karpatach. Lilia złotogłów Lilium martagon L. Bardzo licznie w żyznych lasach oraz w murawach kserotermicznych na brzegach lasu. Konwalia majowa Convallaria majalis L. Niewielkie skupienie w kwaśnej buczynie (Luzulo-Fagetum). Mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus L. Pojedyncze okazy na porzuconej, wilgotnej łące powyżej osiedla domków letniskowych w Poznachowicach Górnych. Turzyca pagórkowa Carex montana L. Dość licznie w murawach. Rzadki w górach gatunek kserotermiczny. Turzyca zwisła Carex pendula Huds. Pojedyncze kępy nad małym potoczkiem na stoku północnym. Gatunek podgórski. Perłówka jednokwiatowa Melica uniflora Retz. Gatunek podany przez Guzikową i Kornasia (1969) na podstawie zbioru A. Zająca. Utrzymuje się nadal w runie żyznych lasów bukowych, tworząc skupienia. 9

8 W. Bartoszek i D. Siatka Stokłosa Benekena Bromus benekenii (Lange) Trimen Nielicznie w żyznych, wilgotniejszych partiach lasu (na wypłaszczeniach terenu) od strony południowo-zachodniej. Stokłosa żytnia Bromus secalinus L. Dość licznie jako chwast w uprawach zbożowych; archeofit. Według Zarzyckiego i Szeląga (2006) gatunek zagrożony (kategoria V narażone) w Polsce, ale na badanym terenie i w okolicy jeszcze dość często spotykany. Storczyk męski Orchis mascula (L.) L. subsp. signifera (Vest) Soó Pojedyncze okazy na zarastającej łące pod lasem. Gatunek ustępujący w Polsce; w Beskidach jeszcze dość często spotykany (por. Bernacki 1999). Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis (Rchb.) P.F. Hunt & Summerh. (Orchis latifolia) Nielicznie na mokrej łące (zespół ostrożenia łąkowego Cirsietum rivularis) i przy wysięku wodnym na brzegu lasu. Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine (L.) Crantz (E. latifolia) Pojedyncze okazy w lasach. Buławnik wielkokwiatowy Cephalantera damasonium (Mill.) Druce (C. alba) Pojedyncze okazy w brzeżnych partiach lasu. Duże skupienie w odroślowym (lekko prześwietlonym) lasku grabowym na brzegu kwaśnej buczyny (Luzulo-Fagetum) w pobliżu starej, zarastającej drogi wozowej. W czerwcu 2006 r. obserwowano tu ok. 150 kwitnących pędów buławnika. W runie, o bardzo niewielkim pokryciu (10 15%), współwystępowały: kopytnik Asarum europaeum, lilia złotogłów Lilium martagon, wilczomlecz migdałolistny Euphorbia amygdaloides, miodunka ćma Pulmonaria obscura i gnieźnik leśny Neottia nidus-avis. Lasek grabowy z buławnikiem zajmuje najprawdopodobniej dawno opuszczone pole (widoczne jeszcze ślady miedz) i sąsiaduje od południa z ciepłymi zaroślami tarniny Prunus spinosa, głogów Crataegus sp. div., derenia świdwy Cornus sanguinea, trześni Cerasus avium i dzikiej róży Rosa canina. Jest to jedna z najbogatszych populacji buławnika wielkokwiatowego w polskich Karpatach. Buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia (L.) Fritsch Dość licznie, ale w rozproszeniu; w lasach liściastych (fragmenty grądów i płaty przejściowe do kwaśnych buczyn). 10

9 Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym Gnieźnik leśny Neottia nidus-avis (L.) Rich. Rozproszony w żyźniejszych płatach lasów liściastych (przy brzegu) z udziałem gatunków grądowych. Wysokie walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe (stanowisko archeologiczne) wzgórza Grodzisko przemawiają za jego włączeniem do projektowanego Parku Krajobrazowego Beskidu Myślenickiego (Dyląg 2006). Prowadzone od kilkunastu lat badania terenowe (W. Bartoszek, mat. niepubl.) wskazują, że w granicach Parku powinny się znaleźć także sąsiadujące z Grodziskiem obszary Pogórza i Beskidów (pasmo Ostrysza, Kotlina Wiśniowej, pasmo Lubomira i Łysiny, pozostała część pasma Ciecienia), posiadające również duże walory przyrodnicze. SUMMARY Bartoszek W., Siatka D. Interesting flora of the Grodzisko hill in the Beskid Wyspowy mountain range (Western Carpathians, S Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 3 13, The Grodzisko hill near Wiśniowa, in the Beskid Wyspowy range (ca. 8 km to SE of Dobczyce; lat N, long E; square EF-91 of the ATPOL grid) is a well-known settlement site in the Polish Carpathians (traces of the Lusatian culture, remnants of a stronghold dating from the second half of the 12th or the 13th century). The unique situation of the hill between the Beskidy Mountains and the Pogórze Karpackie foothills as well as the favourable conditions, both orographic (vast areas exposed towards the S and SW) and geological (calcium carbonate-rich formations), has resulted in the occurrence of rare and interesting vascular plant species. The most interesting among the species found in the area in include: Allium scorodoprasum, Astragalus cicer, Carex montana, Cephalanthera damasonium (very abundant population), Melittis melissophyllum, Nepeta pannonica, Pulmonaria mollis, Rosa gallica, Trifolium ochroleucon and Veronica teucrium. The total number of species discovered to date stands at 25 protected species, 9 species vulnerable in Poland (according to the Red List compiled by Zarzycki and Szeląg, 2006, and the Red Data Book, Kaźmierczakowa and Zarzycki, 2001). The 11

10 W. Bartoszek i D. Siatka authors postulate that protection should be extended to include the unique nature, landscape and cultural values of the hill by adding it, together with the adjacent areas, to the area of the designed Beskid Myślenicki Landscape Park. PIŚMIENNICTWO Bartoszek W Stanowisko Rosa gallica (Rosaceae) w okolicach Wiśniowej na Pogórzu Wielickim. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 4: Bartoszek W Notatki florystyczne z Pogórza Wielickiego (Karpaty Zachodnie). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 11: Bernacki L Storczyki zachodniej części polskich Beskidów. Colgraf-Press, Zespół Zachodniobeskidzkich Parków Krajobrazowych, Poznań. Burtan J Budowa geologiczna Ziemi Myślenickiej. W: German K. (red.). Monografia Ziemi Myślenickiej 3. Universitas, Kraków: Czeppe Z., German K Regiony fizycznogeograficzne i typy środowiska przyrodniczego Ziemi Myślenickiej. W: German K. (red.). Monografia Ziemi Myślenickiej 3. Universitas, Kraków: Dyląg D Park Krajobrazowy Beskidu Myślenickiego szansą na zrównoważony rozwój dorzecza górnej Raby i regionu. Ochr. Beskidów Zach. 1: Guzikowa M., Kornaś J Materiały do atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Karpatach polskich. 2. Melica uniflora Retz. Fragm. Flor. Geobot. 15(2): Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera i Instytut Ochrony Przyrody PAN. Kraków. Marszałek J Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach. Wydawnictwo Stanisław Kryciński, Warszawa: Pawłowski B Pulmonaria. W: Pawłowski B. (red.). Flora Polska. Rośliny naczyniowe Polski i Ziem Ościennych. X. PWN, Warszawa Kraków: Raciborski M Przyczynek do flory roślin naczyniowych wadowickiego i myślenickiego obwodu. Spraw. Kom. Fizj. 17:

11 Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym Zając A., Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp., Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z Red list of the vascular plants in Poland [Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce]. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland: Zieliński J Rosa gallica. W: Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. Instytutu Botaniki im. W. Szafera i Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków: Żaki A Zespół osadniczy Poznachowice Grn., pow. Myślenice w świetle badań wstępnych. Sprawozdania Archeologiczne 4: Żaki A Starożytne i średniowieczne warownie karpackie. Acta Archaeologica Carpathica 8: