Szkice Humanistyczne tom X, nr 4 (vol. 23)

Transkrypt

1 Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego ISSN Kwartalnik Szkice Humanistyczne tom X, nr 4 (vol. 23) Wydawnictwo OSW Olsztyn 2010

2 Recenzenci Andrzej BUCZYŃSKI, Andrzej GA SIOROWSKI, Jan KŁOBUKOWSKI, Irena MANIECKA-BRYŁA, Juliusz PRZYSŁAWSKI, Aleksander RONIKIER, Wanda STRYŁA, Ewa SZCZEPANOWSKA, Jan WASKAN, Ryszard WIADERKIEWICZ Kolegium Redakcyjne prof. Zbigniew HULL (red. naczelny), dr Ewa KUPCEWICZ (zastępca red. naczelnego), dr Małgorzata KUŚMIERCZYK (sekretarz redakcji), mgr Elżbieta BUDNIK Rada Programowa Józef GÓRNIEWICZ (Olsztyn), Stanisław KAWULA (Olsztyn), Jan KUROWICKI (Jelenia Góra), Józef LIPIEC (Kraków), Walery L. OBUCHOW (Sankt Petersburg), Andrzej PAWŁUCKI (Gdańsk), Andrzej RADZIEWICZ-WINNICKI (Katowice), Jacek RA B (Gliwice), Renate SEEBAUER (Wiedeń), Helen SIMONS (Southampton), Maria SZYSZKOWSKA (Warszawa), Włodzimierz TYBURSKI (Toruń), Marat WIERNIKOW (Odessa), Václav ZEMAN (Liberec) Redaktor naukowy tomu Henryk Kostyra Projekt okładki Monika Przeździecka Streszczenia w języku angielskim (tłumaczenie i weryfikacja) Katarzyna Cieplińska Copyright by Olsztyńska Szkoła Wyższa 2010 Adres Redakcji: Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego ul. Bydgoska Olsztyn tel. (fax) (089) redakcja@osw.olsztyn.pl Każdy aktualny zeszyt Szkiców Humanistycznych w całości, a także streszczenie numerów poprzednich można znaleźć na stronie internetowej OSW ( w zakładce wydawnictwo

3 SPIS TREŚCI OD REDAKTORA... 5 OPIEKA ZDROWOTNA Monika Kowalska-Wojtysiak Wykorzystanie bajek terapeutycznych w opiece pielęgniarskiej nad dziećmi przewlekle chorymi (The use therapeutic tales in Care ovwer chronically in chidren) Ewa Kupcewicz, Małgorzata Rzeszowska, Alina Kędzia, Anita Mikołajczyk Wybrane metody badania satysfakcji pacjenta/klienta w zakresie jakości usług medycznych (Selected methods of the examination of patient/client s satisfaction in the area of medical services quality) 19 Joanna Białkowska, Leszek Fra ckowiak Znajomość programu profilaktyki raka szyjki macicy wśród studentek OSW, UWM i kobiet zatrudnionych w placówkach służby zdrowia (The knowledge about the cervix cancer prevention programme among the women students of OSW, UWM and the staff of healthcare institutions) Piotr Kurnatowski, Alina Bielikowicz Człowiek podstawą troski etyki pielęgniarskiej (A human being as the subject of nurses ethics) Joanna Białkowska Borelioza trudny problem kliniczny i diagnostyczny (Borreliosis clinical and diagnostic problem) Leonard Januszko, Barbara Juśkiewicz-Swaczyna Rola i miejsce organizacji pozarządowych (NGO) w budowie społeczeństwa obywatelskiego (The role and the place of non-governmental organizations (NGO) of under construction civil society) ŻYWIENIE I AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA Paulina Sierocka, Bartłomiej Sierocki, Małgorzata Kuśmierczyk Ocena sposobu żywienia studentek III roku zdrowia publicznego ze szczególnym uwzględnieniem spożycia wybranych przeciwutleniaczy (The evaluation of diet of the third year students of Public Health with particular emphasis on consumption of selected antioxidants) Marcin Molski, Damian Mikulski Substancje aktywne czerwonego wina aktualny stan badań (Active components of red wine the current state of research) Katarzyna Socha, Maria H. Borawska, Wioleta J. Charkiewicz Ocena sposobu odżywiania i stanu nawilżenia skóry studentek kierunku kosmetologii i dietetyki Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku (The evaluation of nutritional habits and skin moisture of the students of Cosmetology and Dietetics of the Medical University in Białystok) Aleksandra Maciak, Marek Bryła, Irena Maniecka-Bryła Częstość występowania nadwagi i otyłości wśród uczestników Programu Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Chorób Układu Krążenia (The frequency of overweight and obesity among the participands of the Programme for Proghylaxis and Early Diagnosis of Cardiovascular Disorders)

4 4 Spis treści Dariusz Czaprowski, Łukasz Stoliński, Andrzej Szczygiełł, Agnieszka Kędra Pozaszkolna aktywność fizyczna młodzieży szkolnej w wieku 7-15 lat (After-school physical activenss among young people aged 7-15) Robert Podstawski, Katarzyna Górnik, Agnieszka Paradowska Poziom zdolności szybkościowych dzieci przedszkolnych z placówek publicznych i niepublicznych (The level of speed abilities among children in the age of 6 in public and private kindergartens) Marzena Jurgielewicz-Urniaż, Jerzy Urniaż Uczestnictwo młodzieży szkolnej w sporcie a ich osiągnięcia w nauce na podstawie wymagań programowych na poszczególne stopnie (Participation of students in sports and their school achievements based on the curricular requirements for specific degrees) Jerzy Urniaż Efekty integracyjne współpracy sportowej województwa olsztyńskiego i obwodu kaliningradzkiego w latach (Integrative effects of the cooperation in the field of sport between the Province of Olsztyn and Kaliningrad Oblast in the years ). 161 KOSMETOLOGIA Beata Sperkowska, Grzegorz Bazylak Zawartość rozpuszczalnych szczawianów w wieloskładnikowych ziołowych herbatach odchudzających, witalizujących i upiększających (The soluble oxalates in multicomponent functional herbal teas with slimming, reviving and rejuvenating properties) Aleksandra Oleksik Kosmetyki kontra reaktywne formy tlenu (Cosmetics versus reactive oxygen species) Małgorzata Knaś, Kornelia Hlebowicz, Jolanta Panek Centella asiatica co o niej wiemy? (Centella asiatica what we know about her?) Halina Bojarowicz Składniki aktywne kosmetyków do pielęgnacji cery dojrzałej (Active ingredients of cosmetics for mature skin) Marta Wilkowska-Trojniel, Iwona Ostaszewska-Puchalska, Sylwia Wolińska Ocena wiedzy klientek solarium na temat wpływu promieniowania ultrafioletowego na skórę (The assessment of clients knowledge on the effects of solarium ultraviolet radiation on skin) FIZJOTERAPIA Leonard Januszko, Barbara Juśkiewicz-Swaczyna Co stymuluje rozwój fizjoterapii? (What stimulates the development of physiotherapy?) Tomasz Boraczyński, Michał Boraczyński, Agnieszka Oponowicz, Radosław Koczkodan Ocena równowagi statycznej dorosłych kobiet i mężczyzn (Assessment of static balance of adult men and women) Justyna Leszczewska, Anna Gębicka, Dariusz Czaprowski Możliwości wykorzystania systemu BTS Smart-D jako nowoczesnego narzędzia diagnostycznego w fizjoterapii (The possibility of using the BTS SMART-D as a modern diagnostic tool in physiotherapy) Aleksandra Kolwicz, Anna Afeltowicz-Mich, Dariusz Czaprowski Wykorzystanie współczynnika zgięcie-wyprost mierzonego metodą semg w diagnostyce zaburzeń układu ruchu u dzieci doniesienie wstępne (The use of flexion-extension factor as measured by semg in the diagnosis of movement disorders among children. Preliminary report)

5 5 Spis treści Jacek Aptowicz, Grzegorz Lemiesz, Paweł Ciesiun, Ryszard Biernat, Agnieszka Mrozowska Zastosowanie FMS (Functional Movement Screen) do oceny ruchomości funkcjonalnej na przykładzie zawodników uprawiających taekwondo olimpijskie (The application of the FMS (Functional Movement Screen) for evaluation of functional movement on the example of olympic taekwondo athletes) Sławomir Przewłocki Fizjoterapia w obliczu śmierci. Mowa ciała ludzi umierających (Physiotherapy and death. Body talk of dying people) Agnieszka Mrozowska, Urszula Biernat, Ryszard Biernat, Jacek Aptowicz, Grzegorz Lemiesz, Paweł Ciesiun Postępowanie rehabilitacyjne w przypadku bólu przedniego przedziału kolana (Rehabilitation protokol in case of painful frontal segment of the knee) TOKSYKOLOGIA Marek Kowalczyk Skażenie środowiska a zdrowie człowieka (The environmental contamination and the health of the man) Jakub Jabłoński, Marek Łuczaj Spektrometryczna analiza alkoholu etylowego nielegalnie wprowadzonego do obrotu (Spectrometric analysis of illegally marketed ethanol)

6

7 OD REDAKTORA Aktualny zeszyt SZKICÓW HUMANISTYCZNYCH jest wyjątkowy ze względu na prezentowaną tematykę. Głównym nurtem tej tematyki jest zdrowie człowieka, zarówno w aspekcie profilaktyki jak i terapeutyki. Zdaję sobie sprawę, że ten fakt może rodzić pytanie o celowość kierowania do humanistów problematyki, zdrowia fizycznego człowieka jako swoistego wyzwania intelektualnego, dotyczącego poszukiwania komplementarności między naturą fizyczną a intelektualną człowieka w XXI wieku. Moim zdaniem na to pytanie jest tylko jedna i to pozytywna odpowiedź. Człowiek jest najrozumniejszym wytworem ewolucji życia biologicznego na Ziemi. Geniusz jego rozumu pozwala konstruować takie wytwory materialne, które swą złożonością, funkcjonalnością i szybkością działania przewyższają zdolności manualne i percepcyjne człowieka. W tym aspekcie istotnym staje się problem humanizacji działalności technologicznej człowieka, by wytworzone przez niego dobra materialne wzbogacały jego świat doznań intelektualnych i duchowych a nie redukowały go. Ten fakt wymaga nieustającego poznawania i doskonalenia zdrowia fizycznego człowieka, które w znacznym stopniu determinuje jego zdrowie psychiczne i potencjał intelektualny. Sądzę, że czytelnicy SZKICÓW HUMANISTYCZNYCH z zainteresowaniem przeczytają artykuły, które umieszczono w takich rozdziałach jak: opieka zdrowotna, żywienie i aktywność fizyczna, kosmetologia, fizjoterapia i toksykologia. Mam również nadzieję, że dzięki temu zeszytowi SZKICE HUMANISTYCZNE będą co raz bardziej wkomponowywały się wnowąwizję kształcenia zawartą w idei europejskiego i krajowego systemu kwalifikacji, którego efektem powinien być człowiek nie tylko posiadający perfekcyjne umiejętności zawodowe, ale również rozumiejący nieustającą potrzebę wzbogacania swojego życia w niezbywalne wartości humanistyczne. Henryk Kostyra

8

9 OSW Szkice Humanistyczne Tom X 2010 Nr 4 OPIEKA ZDROWOTNA Monika Kowalska-Wojtysiak Uniwersytet Medyczny w Łodzi Wykorzystanie bajek terapeutycznych w opiece pielęgniarskiej nad dziećmi przewlekle chorymi Choroba przewlekła jako rodzaj sytuacji trudnej Każda choroba dziecka, a przewlekła w szczególności, jest sytuacją trudną i jednocześnie stanowi przykład zjawiska totalnego, gdyż jej konsekwencje obejmują dziecko i jego otoczenie społeczne. Choroba przewlekła definiowana jako długotrwałe zaburzenie zdrowia i dobrego samopoczucia 1 narusza prawidłowy rozwój psychoruchowy dziecka (zgodnie z koncepcją Piageta), utrudnia proces edukacji, a także narusza relacje społeczne chorego z otoczeniem. To zaledwie wierzchołek góry, która przedstawia psychospołeczne obciążenia wynikające z przewlekłego chorowania. Można tu dodać jeszcze: złe samopoczucie i uzależnienie dziecka od innych, czego konsekwencją jest deprywacja potrzeby samodzielności. Ponadto dziecko przewlekle chore (np. na cukrzycę) jest wcześnie zmuszane do nauki permanentnej samokontroli, do czego niezbędne jest wykształcenie dyscypliny, koncentracji uwagi oraz siły woli. To olbrzymie wyzwanie dla młodego człowieka i, jak pokazują doświadczenia rodziców, nie zawsze się to udaje. Chorobom przewlekłym towarzyszyć mogą też ból i stanowiący jego wypadkową- lęk. Lęk jest wyrażeniem wieloznacznym. Na użytek niniejszej pracy możemy przyjąć definicję, że lęk jestgrupąreakcji emocjonalnych wyzwalanych przez bodźce działające bądź zzewnątrz, bądź z wewnątrz organizmu 2. Emocje te charakteryzują się następującymi cechami: Mająspecyficzne, przykre dla każdego z nas, zabarwienie. Większość ludzi czuje się wobec nich bezradna. Sązwiązane lub wyzwalane reakcjami fizjologicznymi organizmu 3. 1 A. Maciarz, Dziecko przewlekle chore. Opieka i wsparcie, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa S. Siek, Wybrane metody badania osobowości, Wyd. ATK, Warszawa 1993, s Ibidem, s. 3.

10 10 Monika Kowalska-Wojtysiak Konsekwencje lęku doświadczanego w chorobie Co dzieje się z młodym człowiekiem, kiedy lęk jest dominującym stanem wśród jego przeżyć? Pojawiają się negatywne konsekwencje, wśród których należy wymienić: zaburzenia snu i łaknienia, nerwicowe zaburzenia różnych organów ciała, czy wreszcie mocno utrudniające proces zdrowienia utrwalone nastawienie lękowe dziecka wobec otoczenia. Lęk związany z chorobą bywa tak wielki, że dzieci nieświadomie podejmują różnorodne zachowania, aby go zredukować 4, przy czym im młodszy pacjent, tym gorzej radzi sobie z sytuacjami budzącymi lęk, gdyż szybciej ulega zaburzeniu jego równowaga emocjonalna. Ujawnia się to pod postacią zachowań obronnych, typu: krzyk, płacz, ucieczka, a nawet agresja. Mniejszy zasób doświadczeń poznawczych, typowy dla młodszego wieku, jest przyczyną postrzegania nowych i niezrozumiałych sytuacji związanych z chorowaniem i hospitalizacją jako zagrażających stresorów. Młody człowiek znajduje się więc w pewnym momencie w sytuacji permanentnego stresu, co, jak dowiodły liczne badania, ma swoje negatywne konsekwencje zdrowotne 5. Czego boją się dzieci przewlekle chore? Lista obiektów i myśli budzących lęk jest długa. Wystarczy wspomnieć lęk przed nieznanym i opuszczeniem przez rodzinę w wyniku hospitalizacji (nie wszystkie dzieci mają zapewniony komfort pod postacią stałej obecności rodziców, czy innych bliskich osób w szpitalu), lęk przed osamotnieniem i utratą znajomych (dzieci hospitalizowane są zmuszane do czasowego przerwania edukacji w szkole na rzecz nauczania indywidualnego lub prowadzonego w szkołach przyszpitalnych); lęk przed bólem i zabiegami (szczególnie w sytuacji, gdy dziecko nie jest do tego przygotowane w sensie poznawczym), czy też lęk przed oszpeceniem (jak w przypadku choroby nowotworowej). Jedną z najbardziej brzemiennych w negatywne konsekwencje sytuacji związanych z hospitalizacją jest rozdzielenie małego dziecka od opiekunów. Najczęściej opisuje się trzy stadia reakcji na oddzielenie, które pojawiają się u tych dzieci. Są to: stadium protestu (złość i płacz ze strony opuszczonych dzieci w odpowiedzi na próby opieki podejmowane przez obcych ludzi), etap rozpaczy, (ze specyficznym zachowaniem dziecka Pacjent zamyka się w sobie i traci zainteresowanie wszystkim, łącznie z jedzeniem) i, jeśli dziecko nadal nie będzie miało kontaktu z osobą znaczącą pozorne przystosowanie. Pojawienie się tego ostatniego stadium procesu opisanego przez Bowlbego jest bardzo niebezpieczne ze względu na jego nieodwracalny charakter 6. Dzieci starsze także przeżywają rozstanie z rodzicami, gdyż izolacja od środowiska rodzinnego pociąga zawsze za sobą zmniejszenie 4 Bąk-Sosnowska M.: Choroba w życiu człowieka, W: Trzecieniecka-Green A. (red.).: Psychologia. Podręcznik dla studentów kierunków medycznych, Kraków 2006, s Heszen-Niejodek H.: Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: Strelau J. (red.).: Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 3; GWP, Gdańsk Obuchowska I. (red.).: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, WSiP, Warszawa 1993.

11 Wykorzystanie bajek terapeutycznych w opiece pielęgniarskiej możliwości korzystania ze wsparcia osób bliskich, na które istnieje wzmożone zapotrzebowanie w warunkach zagrożenia spowodowanego przez chorobę 7.Na szczęście w przypadku tych pacjentów możliwości łagodzenia bólu emocjonalnego wynikającego z rozstania w wyniku działań podjętych przez personel medyczny są większe. Jedną z możliwości, poza unikaniem błędów jatrogennych i udzielaniem wparcia, stanowią bajki terapeutyczne, którym poświęcony jest niniejszy artykuł. Wybrane metody zapobiegania błędom jatrogennym Błędy jatrogenne to wszelkie błędy wynikające z zachowania osób uczestniczących w procesie leczenia chorego cechujące się biologicznym podejściem do niego i przedmiotowym traktowaniem jego osoby np. nieprzygotowanie psychiczne dziecka do czekającego je zabiegu i lekceważenie jego lęków, brak zajęć terapeutycznych, które mogłyby wpłynąć łagodząco na napięcie; rygorystyczne przełamywanie oporu dziecka; zawstydzanie i zastraszanie go w celu zdyscyplinowania; lekceważenie potrzeb poznawczych pacjenta; obojętność emocjonalna wobec chorego etc. Błędy te wynikają z nieuwzględniania potrzeb psychicznych pacjenta i braku zainteresowania tym, jak dziecko spostrzega chorobę 8. Rozmawiając z pacjentem o jego sytuacji, czy czekających zabiegach, udzielamy mu wsparcia, a ono może (...) dostarczyć środków zaradczych, służących przezwyciężeniu negatywnych konsekwencji tych wydarzeń 9. Wykorzystanie bajki terapeutycznej do redukcji lęku Można też udzielić wsparcia potrzebnego do redukcji lęku opowiadając dziecku o świecie. Jest to metoda, którą może stosować każdy, gdyż jest prosta w wykonaniu i nic nie kosztuje. Jednak, mimo swej prostoty i rosnącej popularności w środowisku szkolnym, jest mniej powszechna w środowisku medycznym i nie cieszy się tu szczególnym uznaniem. Być może wynika to z przeświadczenia, że choroba potrzebuje lekarstw ; a być może wynika to z małego dostępu do wiedzy na temat zasad bajek terapeutycznych? Niniejszy artykuł jest więc przyczynkiem do rozpowszechnienia tej metody terapii dzieci przewlekle chorych, gdyż, jak już zostało to powiedziane wcześniej, jest to grupa, która wymaga szczególnego psychologicznego podejścia ze strony personelu medycznego. 7 I. Heszen, Kliniczna psychologia zdrowia, w: H. Sęk (red.), Psychologia kliniczna, PWN, Warszawa 2008, s A. Maciarz, Dziecko przewlekle chore. Opieka i wsparcie, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa R. Poprawa, Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem, w: G. Dolińska-Zygmunt (red.), Podstawy psychologii zdrowia, Wyd. UW, Wrocław 2001.

12 12 Monika Kowalska-Wojtysiak Bajki dla terapii odkrył Bruno Bettelheim, gdyż to on powiedział: (bajki) mówią (dzieciom) o dręczących je konfliktach wewnętrznych tak, że dziecko nieświadomie je rozumie, oraz nie bagatelizując niezwykle poważnych zmagań wewnętrznych towarzyszących wzrastaniu- podają przykłady zarówno chwilowego, jak trwałego wyjścia z opresji wewnętrznych 10. Ponadto, jak pisze Doris Brett (...) kiedy rozmawiacie z dziećmi poprzez opowiadania, rozmawiacie z nimi w języku, który świetnie rozumieją i który najlepiej do nich przemawia- w języku fantazji i wyobraźni 11. Jak głosi legenda baśnie i opowiadania Szeherezady powstały na zamówienie sułtana, gdy ten był przygnębiony i poszukiwał lekarstwa na poprawę swego nastroju. Tak więc już w odległych czasach zauważano zbawienny wpływ opowiadań na psychikę człowieka. Nasi rodzice, dziadkowie, a przed nimi wiele innych pokoleń opowiadało baśnie najmłodszym, dzięki czemu świat mógł być oswojony, a bohaterowie uczyli, jak żyć i jak radzić sobie z trudnościami czyhającymi na każdego z nas. I tak: Kopciuszek, przebierając na oczach słuchacza mak, pokazał, że każdy z nas musi samodzielnie dorosnąć; Kot w butach, a raczej jego pan, że najważniejsze w życiu jest być sobą i nie udawać kogoś, kim się nie jest, a bohaterka Dzikich łabędzi przestrzega, że nie wolno rezygnować z ważnych dla siebie celów, nawet jeśli po drodze będą pojawiały się pokusy lekkiego i przyjemnego, ale też pozbawionego wartości, życia 12. Czy można takie prawdy o życiu przekazać w piękniejszy sposób? Rodzaje bajek terapeutycznych W literaturze przedmiotu wyróżnia się, ze względu na przeznaczenie, kilka rodzajów bajek ogólnie określanych terminem bajka terapeutyczna. Są to: 1. Bajki relaksacyjne, które mają na celu wspieranie dziecka w rozwoju oraz wizualizowanie pozytywnych obrazów pomagających w wyciszeniu i uspokojeniu 13. Wizualizacja jest procesem polegającym na aktywizowaniu doświadczeń zmysłowych i emocjonalnych w celu wykorzystania posiadanych przez jednostkę zasobów osobistych do radzenia sobie z rzeczywistością 14. Bajki relaksacyjne wykorzystują w dużej mierze wyobraźnię, co jest jedną z podstawowych technik 10 B. Bettelheim, Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, t. 1, PIW, Warszawa 1985, s D. Brett, Opowiadania dla twojego nieco starszego dziecka. Koja, lecza, rozwia zuja problemy, GWP, Gdańsk 2000 s K. Miller, T. Cichocka, Bajki rozebrane, Wyd. Feeria, Łódź M. Molicka, Bajki terapeutyczne, w:życie Szkoły 2004/2, s L. Grzesiuk, Wizualizacja, w: L. Grzesiuk (red.), Psychoterapia. Teoria, Wyd. Psychologii i Kultury Eneteia, Warszawa 2005.

13 Wykorzystanie bajek terapeutycznych w opiece pielęgniarskiej wykorzystywanych w psychoterapii 15. Ten rodzaj bajki terapeutycznej jest szczególnie przydatny w kontakcie z pacjentami, którzy przeżywają trudności związane z przystosowaniem do choroby, jej konsekwencji i leczenia, które najczęściej mają charakter silnych stanów emocjonalnych (lęku, depresji) i znacznie dezorganizują funkcjonowanie. Powodują psychiczne cierpienie, zakłócają relacje z innymi (personelem medycznym, rodziną) oraz wpływają na przebieg i skuteczność leczenia choroby 16. Przykładem takiej bajki jest opowieść o zmęczonym misiu, który wspólnie ze słuchaczami (...)kładzie główkę na poduszce z pachnącego, zielonego mchu (...) i po serii wyobrażeń wizualizujących uczucie zmęczenia i ciężkości dochodzi do rozluźnienia Bajki psychoedukacyjne mają na celu redukcję nieprzyjemnego napięcia emocjonalnego spowodowanego sytuacjami trudnymi, którego dziecko doświadcza w życiu realnym (.i.); wspierają rozwój dziecka głównie w aspekcie poznawczym 18, albowiem baśnie pomagają dziecku w rozpoznawaniu własnych trudności i od razu podają sposoby rozwiązywania nękających je problemów. Tym samym porządkują chaotyczne emocje dziecka i19. Bajki psychoedukacyjne pokazują wzory pozytywnego (bo nastawionego na działanie) myślenia i zachęcają do rozmawiania o doświadczanych trudnościach, a także do poszukiwania różnych rozwiązań. Bajki psychoedukacyjne dostarczają wsparcia. Wsparcie społeczne to rodzaj interakcji społecznej, w trakcie której następuje wymiana informacji i wymiana emocjonalna, której celem jest pomoc osobie potrzebującej w przezwyciężenia trudnej sytuacji 20. Ten rodzaj bajki spełnia funkcję wsparcia instrumentalnego, będącego wszelkiego rodzaju instruktażami ( receptami ) dotyczącymi sposobów postępowania w konkretnych sytuacjach 21 oraz pełniącego funkcję informacyjną (poznawczą), ponieważ dostarcza konkretnej wiedzy i informacji służącej pacjentowi do lepszego zrozumienia sytuacji, w jakiej aktualnie się znajduje Bajki psychoterapeutyczne ten rodzaj bajek ma przekazać dziecku potrzebną wiedzę, jak radzić sobie z sytuacjami trudnymi, a także dostarczyć 15 A. Lazarus, Wyobraźnia w psychoterapii, GWP, Gdańsk D. Włodarczyk, A. Jakubowska-Winecka, Podstawowe zasady pomocy psychologicznej dla chorych somatycznie, w: A. Jakubowska-Winecka, D. Włodarczyk (red.), Psychologia w praktyce medycznej, Wyd. lekarskie PZWL, Warszawa 2007, s M. Bogdanowicz, Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa M. Molicka, Bajki terapeutyczne, Życie Szkoły 2004/2, s G. Walczewska-Klimczak, Co baśnie moga dać współczesnemu dziecku? 20 H. Sęk, Wsparcie społeczne co zrobić, aby stało się pojęciem naukowym?, Przegląd Psychologiczny, 1986/3, s B. Skuza, Czynniki psychospołeczne a zdrowie, w: A. Jakubowska-Winecka, D. Włodarczyk (red.), Psychologia w praktyce medycznej, Wyd. lekarskie PZWL, Warszawa 2007, s Ibidem.

14 14 Monika Kowalska-Wojtysiak wsparcia emocjonalnego i kompensować braki w zaspokajaniu podstawowych potrzeb psychicznych 23. Bajki psychoterapeutyczne racjonalizując problem i przedstawiając lękotwórczą sytuację w kontekście związków przyczynowo- skutkowych (zdarzenie-emocje) powodują, że staje się ona (owa sytuacja) dla dziecka zrozumiała. Bajki te poprzez oswajanie z sytuacją zagrożenia oddziałują na procesy poznawcze pacjenta. To, co odróżnia bajki psychoterapeutyczne od psychoedukacyjnych, to obecny w nich wątek wsparcia wzbogaconego elementami emocjonalnymi. Wsparcie emocjonalne to wyrażanie pozytywnego ustosunkowania i troski wobec osoby wspieranej, mające na celu stworzenie poczucia bezpieczeństwa, wzmocnienie samooceny, podtrzymanie i uspokojenie 24. Syntetyczny zbiór informacji na temat bajek terapeutycznych przedstawia tabela 1. Budowa bajki terapeutycznej Jak może wyglądać spotkanie z bajką terapeutyczną? 1. Zastanów się, jakie lęki przeżywa w konkretnej chwili dziecko. Czy jest pacjentem na oddziale po raz kolejny, i doskonale wie, co je czeka, czy też znalazło się tu po raz pierwszy i wszystko je przeraża? Wybierz bajkę dopasowaną do trudności, jaką aktualnie przeżywa dziecko. 2. Jeśli zdecydujesz się na bajkę znajdź czas, bowiem nie można opowiedzieć bajki spiesząc się. Czytając czy opowiadając, daj dziecku czas na refleksję, ponieważ tylko wtedy twoja pomoc przyczyni się do zwiększenia potencjału w kierunku radzenia sobie z sytuacją lękową. Pamiętaj, aby czytać wolno, wyraźnie, modulując głos. Jeśli w bajce brakuje opisów przyrody dodaj je od siebie, przypominając sobie własne, przyjemne doświadczenia. Ciesz się, kiedy dziecko będzie zadawać wiele pytań to znak, że bajka je zainteresowała i, że, jak twierdzą terapeuci, metafory zawarte w opowiadaniu zaczynają swoją pracę. Jeśli pacjent poprosi, przeczytaj dany fragment jeszcze raz. Nie martw się, jeśli w trakcie opowiadania dziecko zwróci ci uwagę na pomyłkę- oznacza to, że pacjent dokładnie cię słucha i możesz wykorzystać to do wspólnego budowania dalszej fabuły. Zadaj pytanie Jak myślisz, co było dalej? Jeśli zdecydujesz się na samodzielne ułożenie bajki, pamiętaj, aby opowiadanie składało się z następujących elementów 26 : 23 M. Molicka, Bajka jako metoda redukcji lęku u dzieci, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 2001/1. 24 B. Skuza, Czynniki psychospołeczne a zdrowie, w: A. Jakubowska-Winecka, D. Włodarczyk (red.), Psychologia w praktyce medycznej, Wyd. lekarskie PZWL, Warszawa 2007, s D. Brett, Opowiadania dla twojego nieco starszego dziecka. Koja, lecza, rozwia zuja problemy, GWP, Gdańsk M. Molicka, Bajki terapeutyczne dla dzieci, Media Rodzina, Poznań 2001.

15 Cele, struktura, zastosowanie oraz przykłady bajek terapeutycznych Tabela 1 Kryterium Bajka terapeutyczna Bajka relaksacyjna Bajka psychoedukacyjna Bajka psychoterapeutyczna Cel Odprężenie, relaksacja, regeneracja zasobów osobistych poprzez: wizualizację pozytywnych obrazów i wyzwolenie określonych stanów emocjonalnych Struktura I część elementy uzasadniające zmęczenie bohatera II część elementy rozluźniające (z wykorzystaniem elementów treningu relaksacyjnego Schultza) poprzez opis stanu bezpieczeństwa i spokoju III część h opis sytuacji z przypływem energii; radość życia, poczucie, że świat jest piękny Kto powinien opowiadać Zastosowanie Redukcja lęku poprzez zmianę sposobu myślenia, co ma prowadzić do zmian w zachowaniu. Nauka myślenia pozytywnego nastawionego na działanie Udzielenia wsparcia poznawczego Przedstawienie sytuacji zagrażającej tak, aby stała się zrozumiała Racjonalizacja problemu poprzez pokazanie wzorów skutecznego radzenia sobie i innych sposobów myślenia o trudnej sytuacji Osoba wyciszona, zrelaksowana Osoba, która ma dostęp do gotowego opowiadania lub pomysł, jak bohater poradził sobie z określonym problemem. W profilaktyce W terapii Przykład Opowieść o zmęczonym misiu Bogdanowicz M.: Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1991 Źródło: Opracowanie własne. W profilaktyce, jako przygotowanie do nowej, nieznanej i budzącej lęk sytuacji np. przygotowanie do hospitalizacji, zabiegu. Opowiadania, które uczą, jak radzić sobie z nieprzyjemnymi emocjami, np. Brett D.: Opowiadania dla twojego dziecka. Koja, lecza, rozwia zuja problemy, GWP, Gdańsk 1998 Kompensacja niezaspokojonych potrzeb (bezpieczeństwa, przynależności, miłości, akceptacji) i redukcja lęków wynikających z owych niezaspokojonych potrzeb poprzez: wykorzystanie wsparcia społecznego i emocjonalnego, budowanie nadziei, pozwolenie na ekspresję uczuć Bajki te wspierają poznawczo, zawierają zatem elementy bajki psychoedukacyjnej isą poszerzone o wsparcie emocjonalne. Osoba, która zna przyczyny lęku dziecka i jego poznawcze, emocjonalne oraz behawioralne wskaźniki. Zawsze, gdy dziecko doświadczyło, bądź aktualnie przeżywa trudną emocjonalnie sytuację np. choroba własna, lub choroba kogoś bliskiego W profilaktyce Bajki, które konkretyzują i racjonalizują lęki dziecka, np. Molicka M.: Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Poznań 2002 Wykorzystanie bajek terapeutycznych w opiece pielęgniarskiej... 15

16 16 Monika Kowalska-Wojtysiak Główny temat trudna, konkretna sytuacja emocjonalna, wywołująca lęk, niepokój, strach, którą zaobserwowałaś u pacjenta. Być może dziecko będzie mówiło o niej wprost; może się jednak zdarzyć, że bardziej będziesz musiała się jej domyślić na przykładzie sygnałów niewerbalnych. Potrzebna jest więc ze strony personelu czujność poparta empatycznymi umiejętnościami. Główny bohater powinien być podobny do dziecka, któremu opowiadasz bajkę. Tylko wtedy istnieje szansa na identyfikację dziecka z bohaterem, który pokazuje, jak pokonać konkretną trudność. Pamiętaj, że bajka daje słuchaczowi wybór może skorzystać z proponowanego rozwiązania w całości, ale może też wykorzystać tylko wybrane przez siebie elementy. Ważne jest, aby bohater miał ten sam problem, co pacjent w ten sposób udzielasz mu wsparcia emocjonalnego, poznawczego i tworzysz literacką grupę wsparcia. Bohater powinien też posiadać zalety, którymi dysponuje nasz pacjent może pięknie się uśmiecha?, rysuje?, a może ładnie śpiewa? Ważne, aby odkryć w dziecku jak najwięcej zasobów osobistych. One staną się podstawą do wzmacniania swojego pozytywnego wizerunku i jednocześnie będą bazą do radzenia sobie z problemem 27. Inne postacie, które pomagają zredukować lęk, rozwiązać problem i pomagają bohaterowi w radzeniu sobie z sytuacją budzącą lęk powinny to być osoby, które dziecko może spotkać w danym, realnym momencie swojego życia (życzliwa pielęgniarka, inny pacjent, który ma za sobą podobny zabieg, na który czeka nasze dziecko etc.). Tło bajki akcja bajki powinna zawsze rozgrywać się w miejscach znanych dziecku może to być miejsce jego zamieszkania, lub szpital, jeżeli właśnie tutaj aktualnie się znajduje. Poświęć czas, na opis tego miejsca, odwołując się do wszystkich modalności zmysłowych ważne jest, aby dziecko zobaczyło, usłyszało i poczuło opisywaną przestrzeń wszelkimi zmysłami. Szczęśliwe zakończenie czyli rozwiązanie trudnej sytuacji. Pamiętaj, aby unikać w zakończeniu udziału czarodziejskich różdżek i innych baśniowych atrybutów (wróżki, czary mary). Opowiadając bajkę mamy przekazać pacjentowi konkretny, możliwy do zastosowania sposób poradzenia sobie z trudnością. Dlatego rysując sylwetkę bohatera podkreślamy jego zalety, bo prawdopodobnie w bajce bohater właśnie dzięki tym walorom poradził sobie z określoną trudnością, która na początku wydawała mu się nie do pokonania np. dziecko nieśmiałe, czekające z obawą na zabieg, ale pięknie rysujące narysowało swój lęk i symbolicznie go zniszczyło, a następnie poprosiło o pomoc w skontaktowaniu się z osobą, które już jest po zabiegu. 4. Po zakończeniu obserwuj dziecko na pewno da ci sygnały mówiące o tym, że chce, bądź nie chce rozmawiać na temat bajki. Możesz zaproponować narysowanie, bądź powrót do tematu na kolejnym spotkaniu. 27 Ibidem.

17 Wykorzystanie bajek terapeutycznych w opiece pielęgniarskiej Podsumowanie Do zastosowania terapii z wykorzystaniem bajek nie jest potrzebne wykształcenie psychologiczne czy pedagogiczne, mogą po nie sięgnąć osoby, które mają ochotę i czas, aby pomóc dzieciom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej. Korzystając z tej formy pracy z dzieckiem można sięgnąć po zbiory opowiadań dostępne na rynku księgarskim lub, jeszcze lepiej stworzyć bajkę dopasowaną do potrzeb konkretnego dziecka. Pamiętać należy wtedy o przestrzeganiu zasad budowania bajek. Bajki terapeutyczne to wyjątkowa metoda wzbogacenia osobowości dziecka, wzmacniająca jego samoocenę i poczucie własnej skuteczności. To także doskonały środek, aby pomóc pacjentowi w różnego rodzaju trudnościach wynikających z lęku, którego doświadcza młoda osoba przewlekle chora. Wykorzystanie bajek terapeutycznych w opiece pielęgniarskiej nad dziećmi przewlekle chorymi Streszczenie W niniejszym artykule przedstawiono zalety szeroko rozumianych bajek terapeutycznych. Opisano typy bajek, ich cechy charakterystyczne, zasady budowania i możliwości wykorzystania. Artykuł zachęca personel medyczny pracujący z najmłodszymi pacjentami przewlekle chorymi, bądź hospitalizowanymi do ich wykorzystywania w celu redukcji lęku towarzyszącego chorobie. Słowa kluczowe: choroba przewlekła; lęk; wsparcie; bajka terapeutyczna; bajka relaksacyjna, bajka psychoedukacyjna. The use therapeutic tales in Care ovwer chronically in chidren Summary The following paper describes the advantages of therapeutic tale in the broad sense. Hallmarks, rules for building and opportunities for usage of the therapeutic tale are given. The following paper encourages medical staff working with the youngest chronically in or hospitalized patients to use the tales in order to reduce fear. Key words: chronic disease; fear; support; psychotherapeutic tale; relax tale, psychoeducational tale.

18

19 OSW Szkice Humanistyczne Tom X 2010 Nr 4 Ewa Kupcewicz 1, Małgorzata Rzeszowska 1, Alina Kędzia 2, Anita Mikołajczyk 2 1 Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego 2 Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wybrane metody badania satysfakcji pacjenta/klienta w zakresie jakości usług medycznych Wstęp Nadanie zakładom opieki zdrowotnej statusu podmiotu gospodarczego funkcjonującego na rynku usług medycznych, uruchomiło rynkowe prawa konkurencji w sektorze ochrony zdrowia. Wszystkie placówki zaczęły podlegać prawom wolnego rynku: podaży i popytu. Potencjalni odbiorcy usługi medycznej pacjenci/klienci stali się stroną popytową, zaś podmioty oferujące usługi medyczne stroną podażową. Spośród wielu podmiotów oferujących usługi medyczne pacjent wybiera te placówki, które świadczą usługi na najwyższym poziomie. W 1999 roku weszła w życie ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U. nr 91, poz. 408 z póź. zm.), która spowodowała wzrost znaczenia efektywności działań zakładów opieki zdrowotnej, oraz roli pacjentów/ klientów. Jedną z przyczyn pojawienia się konkurencji na rynku usług medycznych upatruje się w ustawie o zakładach opieki zdrowotnej z dnia 30 sierpnia 1991 roku (Dz.U. nr 91, poz. 408 z póź. zm), na mocy której mogą być tworzone publiczne i niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej [17]. Zapewnienie jak najwyższej jakości świadczeń, stało się dla zakładów opieki zdrowotnej wartością priorytetową. Dobra jakość usługi medycznej to przede wszystkim bezpieczeństwo, zdrowie i życie pacjenta. Usługa medyczna jest produktem dość specyficznym a przede wszystkim trudnym do zinterpretowania i porównania z innymi usługami. Konsumentem usługi medycznej jest pacjent/klient, który postrzega usługę na płaszczyźnie głęboko emocjonalnej subiektywnej. Przejawia się ona w stopniu satysfakcji z przebytego procesu leczenia, na które składają się takie czynniki jak: dostępność świadczeń, poprawa stanu zdrowia, kompetencje personelu, stosunek pracowników do pacjenta itd. To pacjent poprzez wyrażanie swoich opinii i oczekiwań kształtuje współczesny rynek usług medycznych [9]. Dlatego też świadczeniodawcy podążają w kierunku nieustannej ewolucji usług medycznych, poprzez doskonalenie oraz dostosowywa-

20 20 Ewa Kupcewicz i in. nie się do oczekiwań pacjentów. Wprowadzenie do obszaru ochrony zdrowia elementów gospodarki rynkowej, marketingu świadczeń zdrowotnych, zarządzania strategicznego a przede wszystkim dostrzeżenie roli samych pacjentów w utrzymaniu i przywracaniu zdrowia, wywołało duże zainteresowanie placówek ochrony zdrowia, badaniem satysfakcji pacjenta/klienta. Człowiek stał się dominującą postacią systemu ochrony zdrowia, jako aktywny uczestnik procesu opieki zdrowotnej i odbiorca świadczeń (pacjent) [12]. Z tego też powodu, żadna ocena jakości opieki nie może być traktowana jako całościowa, jeśli nie zawiera oceny dokonanej z perspektywy pacjenta. Jest on najlepszym źródłem informacji o organizacji. Pacjent/klient przebywając w placówce ochrony zdrowia wnikliwie obserwuje, zapamiętuje wiele szczegółów, reakcji i zachowań z jakimi się spotyka [1, 11]. Ocena sytuacji i zdarzeń przez pacjenta jest bardzo subiektywna. Jak podaje piśmiennictwo satysfakcja jest uczuciem przyjemności i zadowolenia. Jest nią coś, co tworzy się w świadomości pacjenta, w sferze psychiki, w oparciu o jego pozytywne doznania wytworzone po kontakcie z konkretną placówką podczas korzystania z jej usług. Satysfakcja pojawia się lub nie, po konfrontacji oczekiwań, wymagań i wyobrażeń z rzeczywistością. Istnieją dwa poziomy satysfakcji. Satysfakcja elementarna, dotycząca obszarów funkcjonalnych produktu lub usługi, jego cech materialnych, fizycznych i satysfakcja psychologiczna, na którą składają się korzyści niematerialne [8]. W usługach medycznych satysfakcja elementarna ma związek z wykorzystaniem sprzętu medycznego, zastosowaniem odpowiednich metod (technik) leczenia, diagnostyką. Natomiast satysfakcja psychologiczna, dotyczy doznań emocjonalnych związanych z zapewnionym bezpieczeństwem, poczuciem prawidłowego kontaktu z personelem, całościową opieką. Do najczęstszych czynników, które kształtują zadowolenie świadczeniobiorcy z usługi zdrowotnej, zalicza się głównie: poprawę stanu zdrowia, dostępność do świadczeń medycznych, przebieg wizyty lekarskiej [8]. Często występuje sytuacja, w której opinia pacjenta jest nie adekwatna do zaistniałej sytuacji. Jest to najczęściej spowodowane spotęgowaniem odczuć negatywnych, wywołanych przez zły stan zdrowia, posługiwanie się przez personel w kontaktach z pacjentem językiem fachowym nie zrozumiałym dla pacjenta, lękiem spowodowanym wyglądem sprzętu medycznego [1, 11]. Punktem wyjścia dla wszelkiej działalności w ochronie zdrowia jest pacjent. Jego opinia ma duże znaczenie marketingowe, ponieważ coraz częściej pacjent a nie świadczeniodawca decyduje, w którym zakładzie opieki zdrowotnej będzie się leczył [1, 10, 15]. Badanie potrzeb preferencji i satysfakcji pacjentów w zakresie usług medycznych stało się podstawą uruchomienia procesu doskonalenia jakości. Zainteresowanie pomiarem satysfakcji pacjenta doprowadziło do opracowania wielu metod i kryteriów pomiaru, które miały pomóc w ustaleniu obszarów wymagających ulepszenia. Do oceny satysfakcji pacjenta z usług medycznych potrzebne są niezawodne narzędzia pomiaru, uwzględniające istotne czynniki wpływające na tę satysfakcję.