SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA RADY I PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO

Transkrypt

1 KOMISJA EUROPEJSKA Bruksela, dnia r. COM(2017) 113 final SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA RADY I PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO Sprawozdanie z oceny ex post programu szczegółowego Profilaktyka narkotykowa i informacja o narkotykach ( ) PL PL

2 SPIS TREŚCI 1 WPROWADZENIE CEL SPRAWOZDANIA METODYKA I ŹRÓDŁA INFORMACJI PRZEGLĄD PROGRAMU WYNIKI OCENY ADEKWATNOŚĆ PROGRAMU SPÓJNOŚĆ I KOMPLEMENTARNOŚĆ SKUTECZNOŚĆ TRWAŁOŚĆ I MOŻLIWOŚĆ PRZENOSZENIA EFEKTYWNOŚĆ I MOŻLIWOŚĆ UPROSZCZENIA EUROPEJSKA WARTOŚĆ DODANA WNIOSKI

3 1 WPROWADZENIE 1.1 CEL SPRAWOZDANIA W decyzji ustanawiającej program szczegółowy Profilaktyka narkotykowa i informacja o narkotykach (program szczegółowy) zobowiązuje się Komisję do przedstawienia oceny ex post za lata Przedmiotowa ocena 2 została przeprowadzona przez niezależny zewnętrzny podmiot oceniający przy wsparciu ze strony służb Komisji. Niniejsze sprawozdanie jest oparte na przedmiotowej ocenie. Struktura sprawozdania jest zgodna z głównymi kryteriami oceny i odpowiadającymi im pytaniami. Kryteria te obejmują adekwatność, spójność i komplementarność, skuteczność, wpływ i trwałość, efektywność i możliwość uproszczenia oraz europejską wartość dodaną. 1.2 METODYKA I ŹRÓDŁA INFORMACJI Niniejszą końcową ocenę programu szczegółowego opracowano na podstawie następujących informacji: szeroko zakrojonego przeglądu dostępnej dokumentacji dotyczącej wszystkich 51 dotacji na działania i dotacji na działalność finansowanych w ramach programu w latach ; przeglądu dokumentacji programu, takiej jak: decyzja ustanawiająca program, roczne programy prac oraz zaproszenia do składania wniosków dotyczące zarówno dotacji, jak i zamówień publicznych; przeglądu innych informacji dostępnych w internecie, na przykład dokumentów programowych UE, stron internetowych, decyzji ustanawiających powiązane programy UE; analizy ilościowej 51 projektów i działań sfinansowanych w ramach programu szczegółowego; analizy 23 odpowiedzi na badanie internetowe przeprowadzone wśród beneficjentów dotacji w ramach programu szczegółowego; omówienia pięciu uzupełniających wywiadów z koordynatorami projektów/organizacjami, które otrzymały dotacje w ramach programu szczegółowego w latach PRZEGLĄD PROGRAMU Program szczegółowy został ustanowiony decyzją nr 1150/2007/WE Parlamentu Europejskiego i Rady jako część programu ogólnego Prawa podstawowe i sprawiedliwość. Program był realizowany przez siedem lat od 2007 r. do 2013 r. Program jest przywołany w strategii antynarkotykowej Unii Europejskiej (na lata ) oraz w planie działania UE w zakresie narkotyków (na lata oraz ). Trzy cele ogólne programu, wymienione w art. 2 decyzji, są następujące: zapobieganie zażywaniu narkotyków, uzależnieniu od narkotyków oraz szkodliwym skutkom narkotyków i ograniczanie tych zjawisk; przyczynianie się do poprawy informacji na temat zażywania narkotyków; wspieranie wdrożenia strategii antynarkotykowej UE. Cele szczegółowe programu (określone w art. 3 decyzji nr 1150/2007/WE) są następujące: propagowanie działań ponadnarodowych mających na celu: 1 Art. 15 ust. 3 lit. d), decyzja nr 1150/2007/WE z dnia 25 września 2007 r. ustanawiająca na lata program szczegółowy Profilaktyka narkotykowa i informacja o narkotykach jako część programu ogólnego Prawa podstawowe i sprawiedliwość. 2 Sprawozdanie z oceny ex post sporządzone przez zewnętrzny podmiot oceniający opublikowano na stronie internetowej: sprawozdanie główne: załączniki: Sprawozdanie z oceny śródokresowej sporządzone przez zewnętrzny podmiot oceniający opublikowano na stronie internetowej: 3

4 tworzenie multidyscyplinarnych sieci; zapewnienie poszerzania bazy wiedzy, wymiany informacji oraz identyfikacji i rozpowszechniania dobrych praktyk, również poprzez szkolenia, wizyty studyjne oraz wymiany personelu; podnoszenie świadomości w zakresie problemów zdrowotnych i społecznych powodowanych przez zażywanie narkotyków; wspieranie środków mających na celu zapobieganie zażywaniu narkotyków, między innymi poprzez zajęcie się kwestią zmniejszenia szkodliwych skutków narkotyków i kwestią metod leczenia, z uwzględnieniem aktualnego stanu wiedzy naukowej; angażowanie społeczeństwa obywatelskiego w realizację i rozwój strategii UE i planów działania UE w zakresie narkotyków; oraz monitorowanie, realizację i ocenę realizacji poszczególnych zadań w ramach planów działania w zakresie narkotyków (na lata oraz ). Aby osiągnąć te cele, w ramach programu sfinansowano działania za pośrednictwem trzech różnych rodzajów instrumentów finansowych 3 : dotacji na działania, dotacji na działalność i zamówień publicznych. Dotacje na działania przyznawano na konkretne projekty ponadnarodowe o znaczeniu dla całej UE lub na projekty krajowe przygotowujące grunt pod realizację projektów ponadnarodowych lub wdrażanie środków Unii lub je uzupełniające, lub pomagające w rozwoju innowacyjnych metod lub technologii, których wyniki można przenosić. Dotacje na działalność przyznawano organizacjom pozarządowym albo innym podmiotom działającym w ogólnym interesie europejskim w dziedzinie polityki antynarkotykowej. Środki finansowe były również dostępne na realizację konkretnych projektów przedstawionych przez Komisję (inicjatywy Komisji), takich jak: studia wykonalności, badania dotyczące konkretnych zagadnień, organizowanie konferencji lub tworzenie systemów informatycznych 4. Całkowity planowany budżet programu szczegółowego na okres od stycznia 2007 r. do grudnia 2013 r. wyniósł 22,332 mln EUR 5 (zob. Tabela 1-1 Planowany podział środków budżetowych przeznaczonych na realizację programu szczegółowego ( )). Całkowita kwota przekazana w tym okresie wyniosła 20,738 mln EUR. Tabela 1-1 Planowany podział środków budżetowych przeznaczonych na realizację programu szczegółowego ( ) Dostępny budżet na dotacje (dotacje na działania i dotacje na działalność) i zamówienia publiczne Rok Projekty (dotacje na działania) Wartość (w EUR) Dotacje działalność % Wartość (w EUR) na Inicjatywy Komisji Budżet roczny ogółem % Wartość (w EUR) % Wartość (w EUR) % % Nie dotyczy % % % % % % % Nie dotyczy % % 3 Art. 8, decyzja nr 1150/2007/WE z dnia 25 września 2007 r. ustanawiająca na lata program szczegółowy Profilaktyka narkotykowa i informacja o narkotykach jako część programu ogólnego Prawa podstawowe i sprawiedliwość. 4 Ex post evaluation of five programmes implemented under the financial perspective. Specific programme evaluation: Drug Prevention and Information Programme (DPIP), ICF, 28 lipca 2015 r., s Art. 12, decyzja nr 1150/2007/WE z dnia 25 września 2007 r. ustanawiająca na lata program szczegółowy Profilaktyka narkotykowa i informacja o narkotykach jako część programu ogólnego Prawa podstawowe i sprawiedliwość. 4

5 % % % % % % % % % % % % % Nie dotyczy % % Ogółem % % % % Źródło: program szczegółowy roczne programy prac (na lata ) Logikę interwencji programu szczegółowego przedstawiono na Rys. 1-1 poniżej. 5

6 Rys. 1-1 Logika interwencji programu Profilaktyka narkotykowa i informacja o narkotykach ( ) 6

7 W Tabeli 1-2 podsumowano liczbę różnych inicjatyw sfinansowanych w poszczególnych latach, w których realizowano program. Zaproszenia do składania wniosków o dotacje na działania zostały rozłożone na lata i Tabela 1-2 Liczba działań sfinansowanych w poszczególnych latach OGÓŁEM Dotacje na działania Nie dotyczy Nie uwzględniono 6 36 Dotacje na działalność Nie dotyczy Nie uwzględniono 15 Zamówienia publiczne 1 1 Nie dotyczy Nie dotyczy Projekty i działania w ramach programu szczegółowego prowadzone były głównie przez organizacje pozarządowe/sieci krajowe (33 % wszystkich organizacji prowadzących), a w dalszej kolejności przez uczelnie (23 %), instytuty badawcze (22 %) oraz sieci/platformy/fora europejskie (14 %) 7. Na Rys. 1-2 przedstawiono główne działania finansowane z dotacji na działania (po lewej) i dotacji na działalność (po prawej) w ramach programu szczegółowego. Projekty objęte dotacjami na działania najczęściej koncentrowały się na podnoszeniu świadomości oraz udzielaniu i rozpowszechnianiu informacji (31 %), na działaniach analitycznych (31 %), a w dalszej kolejności na wzajemnym uczeniu się, wymianie dobrych praktyk i współpracy (18 %). Czwarty najczęściej występujący rodzaj działań realizowanych w ramach projektów objętych dotacjami na działania stanowiły działania szkoleniowe (12 %). Dotacje na działalność również koncentrowały się na podnoszeniu świadomości oraz udzielaniu i rozpowszechnianiu informacji (27 %), a w dalszej kolejności na wzajemnym uczeniu się, wymianie dobrych praktyk i współpracy (20 %). Trzeci i czwarty rodzaj inicjatyw najczęściej realizowanych przy użyciu dotacji na działalność stanowiły działania analityczne (16 %) oraz wsparcie dla kluczowych podmiotów (16 %). Zamówienia publiczne dotyczyły przede wszystkim trzech głównych działań: badań oraz organizacji wydarzeń i spotkań 8. 6 Nie uwzględniono w zakresie niniejszej oceny, ponieważ sprawozdania końcowe nie zostały złożone w trakcie opracowywania tej oceny. 7 Ex post evaluation of five programmes implemented under the financial perspective. Specific programme evaluation: Drug Prevention and Information Programme (DPIP), ICF, 28 lipca 2015 r., s Tamże, s. 2. 7

8 Rys. 1-2 Dotacje na działania (wykres po lewej) i dotacje na działalność (wykres po prawej) w ramach programu szczegółowego według głównych działań 8

9 2 WYNIKI OCENY 2.1 ADEKWATNOŚĆ PROGRAMU Adekwatność programu szczegółowego ocenia się pod względem stopnia, w jakim działania realizowane w jego ramach logicznie uwzględniają jego cele, szerzej rozumiane potrzeby polityczne UE i potrzeby docelowych odbiorców Priorytety określone w zaproszeniach do składania wniosków i wybrane działaniach oraz ich adekwatność względem polityki W latach miały miejsce trzy ważne wydarzenia w zakresie polityki i prawodawstwa na poziomie UE w dziedzinach istotnych dla programu szczegółowego: przyjęto decyzję ramową Rady 2004/757/WSiSW, rozpoczęto realizację strategii antynarkotykowej UE i związanych z nią planów działania oraz podjęto pewne działania dotyczące nowych środków odurzających takich jak nowe substancje psychoaktywne. Począwszy od zaproszeń do składania wniosków w latach , wprowadzono nowe priorytety 9 nie tylko w celu odzwierciedlenia tych zmian w polityce i prawodawstwie, lecz także aby uwzględnić aktualną wiedzę naukową. Ta elastyczność spowodowała, że program stał się bardziej adekwatny do warunków, w jakich był realizowany. Jeśli chodzi o poziom projektów stwierdzono, że wybrane inicjatywy w odpowiedni sposób przyczyniły się do rozwoju polityki zarówno ze względu na to, że taki był ich główny cel projektu, jak i dlatego, że w ramach wielu inicjatyw ich wyniki zostały rozpowszechnione wśród osób odpowiedzialnych za wyznaczanie kierunków polityki lub włączone do procesów kształtowania polityki na poziomie UE/krajowym 10. Oprócz projektów zamówienia publiczne finansowane w ramach programu były konkretnie ukierunkowane na rozwój i wdrażanie polityki i przepisów w dziedzinie profilaktyki narkotykowej. Dowody wskazują na to, że niektóre zamówienia w sposób szczególny przyczyniły się do rozwoju polityki/przepisów w tej dziedzinie (na przykład ocena skutków prowadząca do opracowania nowego wniosku ustawodawczego dotyczącego nowych substancji psychoaktywnych) Adekwatność programu względem potrzeb grup docelowych Ogólnie rzecz biorąc, program szczegółowy był ukierunkowany na potrzeby beneficjentów dotacji. Po pierwsze, program był dostosowany do przedmiotowego obszaru polityki. Po drugie, program likwidował lukę w finansowaniu na poziomie krajowym w odniesieniu do inicjatyw związanych ze środkami odurzającymi. Ponadto zarówno ramy koncepcyjne programu, jak i jego priorytety odpowiadały potrzebom podmiotów pracujących nad ograniczaniem popytu na środki odurzające 12. W ramach większości projektów zrealizowanych w ramach programu szczegółowego przeprowadzono ocenę potrzeb 13 w celu zapewnienia znaczenia adekwatności prowadzonych działań względem grupy docelowej. Ogółem 16 spośród 23 respondentów uczestniczących w badaniu internetowym (67 %) Ex post evaluation of five programmes implemented under the financial perspective. Specific programme evaluation: Drug Prevention and Information Programme (DPIP), ICF, 28 lipca 2015 r., s Tamże. 12 Tamże, s Oceny potrzeb powinny obejmować istotne i wiarygodne dane oraz powinny zawierać szczegółową analizę wyraźnie wskazującą na potrzebę działania. Wnioskodawca może przywoływać istniejące badania, analizy, wcześniejsze projekty, w ramach których już zidentyfikowano daną potrzebę. Ocena potrzeb musi jasno wykazywać, w jakim stopniu przedmiotowe działanie zaspokoi daną potrzebę, przy czym stopień ten powinien być określony ilościowo. Wnioskodawca powinien podawać konkretne dane i skupiać się na faktycznych potrzebach, których zaspokojenie będzie celem projektu, a nie ograniczać analizę do ogólnych stwierdzeń i informacji na temat problemów i potrzeb grupy docelowej w ujęciu ogólnym. 9

10 wskazało, że zrealizowane projekty lub działania opracowano na podstawie oceny potrzeb. Dziewięciu spośród tych respondentów stwierdziło, że te oceny potrzeb przeprowadzono w roku rozpoczęcia realizacji projektu lub w roku poprzedzającym ten rok, co dowodzi, że w ocenie uwzględniono najbardziej aktualne dane SPÓJNOŚĆ I KOMPLEMENTARNOŚĆ Komplementarność z innymi programami UE W decyzji Rady nr 1150/2007/WE 15 ustanawiającej program szczegółowy na lata stwierdzono, że UE może wnieść wartość dodaną do działań podejmowanych przez państwa członkowskie w zakresie profilaktyki narkotykowej i informacji o narkotykach, w tym do leczenia i zmniejszenia szkodliwych skutków narkotyków, uzupełniając te działania oraz dążąc do uzyskania synergii. W art. 11 decyzji podkreślono, że należy dążyć do osiągnięcia synergii i komplementarności względem innych instrumentów Wspólnoty, w szczególności względem: ogólnego programu w sprawie bezpieczeństwa i ochrony wolności; siódmego programu ramowego w dziedzinie badań i rozwoju; oraz drugiego wspólnotowego programu działań w dziedzinie zdrowia ( ). W decyzji wspomniano również, że należy zapewnić komplementarność programu szczegółowego względem prac Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (EMCDDA) poprzez wykorzystanie wiedzy fachowej, metodologii i najlepszych praktyk opracowanych przez Centrum, w szczególności w odniesieniu do statystycznego wymiaru informacji na temat narkotyków. Oprócz instrumentów wskazanych w decyzji Rady istniała możliwość osiągnięcia komplementarności i synergii między programem szczegółowym a innymi programami DG ds. Sprawiedliwości, takimi jak: Wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych, Wymiar sprawiedliwości w sprawach cywilnych, Prawa podstawowe i obywatelstwo oraz program Daphne III. Ponadto w odniesieniu do ryzyka pokrywania się programów roczne programy prac dotyczące programu szczegółowego zawierały zabezpieczenie formalne służące uniknięciu powielania się działań między projektami finansowanymi w ramach innych programów. Program szczegółowy miał cechy wspólne ze szczegółowym programem Zapobieganie i walka z przestępczością w ramach ogólnego programu w sprawie bezpieczeństwa i ochrony wolności, gdyż oba te programy skupiały się na inicjatywach związanych ze środkami odurzającymi. Program szczegółowy miał jednak na celu ograniczenie popytu na środki odurzające, natomiast szczegółowy program Zapobieganie i walka z przestępczością był ukierunkowany na ograniczenie podaży środków odurzających, w szczególności dzięki działaniom służącym ograniczeniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi. Drugi wspólnotowy program działań w dziedzinie zdrowia ( ), którym DG SANTE zarządzała poprzez swoje zintegrowane podejście do zdrowia, obejmował również politykę antynarkotykową i profilaktykę narkotykową z perspektywy zdrowia publicznego polegające na propagowaniu zdrowego stylu życia. Działania finansowane w ramach tego programu były skupione wyłącznie na kwestii używania środków odurzających, w tym w przypadkach związanych z używaniem różnego rodzaju środków odurzających jednocześnie, z zastosowaniem bardziej bezpośredniego podejścia niż w programie szczegółowym. Inicjatywy informacyjne w dziedzinie zdrowia obejmują wysoce techniczne/naukowe informacje lub środki mające na celu poprawę dostępu do informacji zarówno w przypadku pacjentów, jak i lekarzy. Siódmy program ramowy w zakresie badań, rozwoju technologicznego i demonstracji (7PR) ( ) służył finansowaniu projektów, które miały na celu rozbudowę bazy dowodów naukowych 14 Tamże, s. 11. Na podstawie analizy 23 odpowiedzi na badanie internetowe przeprowadzone wśród beneficjentów dotacji w ramach programu szczegółowego oraz omówienia pięciu uzupełniających wywiadów z koordynatorami projektów/organizacjami, które otrzymały dotacje w ramach programu szczegółowego w latach DECYZJA NR 1150/2007/WE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY z dnia 25 września 2007 r. ustanawiająca na lata program szczegółowy Profilaktyka narkotykowa i informacja o narkotykach jako część programu ogólnego Prawa podstawowe i sprawiedliwość. 10

11 dotyczących skutków używania środków odurzających w dziedzinach zdrowia publicznego, nauk społeczno-ekonomicznych i nauk humanistycznych. Ponieważ program ten był ukierunkowany głównie na duże projekty badawcze, uzupełniały one projekty o ograniczonej skali finansowane w ramach programu szczegółowego 16. Na poziomie programu ocena wykazała, że program szczegółowy był komplementarny z innymi programami UE, jak wyjaśniono powyżej, w odniesieniu do obszarów tematycznych i celów, kwalifikujących się podmiotów wnioskujących o udzielenie dotacji, beneficjentów końcowych oraz rodzajów finansowanych środków i interwencji. Ustalenia dokonane na poziomie zaproszeń do składania wniosków potwierdzają, że nie było możliwości pokrywania się tych zaproszeń i innych zaproszeń publikowanych przez DG ds. Sprawiedliwości oraz innych instrumentów UE pod względem kwalifikujących się działań, ponieważ miały one różne priorytety i cele 17. Ustalenia sformułowane w ramach oceny potwierdzają, że program szczegółowy jest spójny. Po pierwsze, jego logika interwencji (zob. Rys. 1-1 Logika interwencji programu Profilaktyka narkotykowa i informacja o narkotykach ( )) jest wewnętrznie spójna, co znaczy, że cele, nakłady, działania i oczekiwane wyniki programu nie są ze sobą sprzeczne 18. Po drugie, różne instrumenty finansowania (dotacje na działania, dotacje na działalność oraz zamówienia publiczne) uzupełniają się i nie pokrywają się. Ponadto istnieje ograniczona ilość danych wskazujących na istnienie synergii między programem szczegółowym a innymi interwencjami UE i krajowymi. Podczas oceny zgłoszono jednak pewne synergie. Do działań, które pomogły w tworzeniu synergii, zaliczyć można rozpowszechnianie wyników projektów, rozwój sieci, wspólne działania i współpracę Komplementarność na poziomie projektu Streszczenia projektów zawierające informacje na temat wszystkich projektów finansowanych w ramach programu szczegółowego były publicznie dostępne na stronie internetowej DG ds. Sprawiedliwości poświęconej zaproszeniom do składania wniosków w ramach programu szczegółowego. Wybrane informacje na temat projektów można również znaleźć na stronie internetowej EMCDDA 20. Ponadto publikacja Projects, studies and research on illicit drugs funded by the European Commission (Projekty, analizy i badania dotyczące niedozwolonych środków odurzających sfinansowane przez Komisję Europejską w latach ) zawierała obszerny przegląd projektów sfinansowanych w ramach programu szczegółowego, programu działań w dziedzinie zdrowia, 7PR i szczegółowego programu Zapobieganie i walka z przestępczością w latach Inna publikacja, New Psychoactive Substances Projects, Studies and Research 22 (Projekty, analizy i badania dotyczące nowych substancji psychoaktywnych), również zawierała informacje na temat projektów finansowanych w ramach programu szczegółowego, programu działań w dziedzinie zdrowia, 6PR, 7PR i szczegółowego programu Zapobieganie i walka z przestępczością (w latach ), które dotyczyły nowych substancji psychoaktywnych. Ryzyko pokrywania się projektów ograniczono w dalszym stopniu dzięki określeniu wymogów i priorytetów w zaproszeniach do składania wniosków w ramach programu szczegółowego. Dane zgromadzone w drodze mapowania projektów, uzupełniające wywiady i badanie internetowe, wskazywały na to, że niektóre projekty sfinansowane w ramach programu szczegółowego uzupełniały projekty finansowane z innych programów UE. Przykłady komplementarności projektów można 16 Ex post evaluation of five programmes implemented under the financial perspective. Specific programme evaluation: Drug Prevention and Information Programme (DPIP), ICF, 28 lipca 2015 r., s Tamże, s Tamże. 19 Tamże Komisja Europejska (2011), Projects, studies and research on illicit drugs funded by the European Commission, : 22 Komisja Europejska (2014), New Psychoactive Substances. Projects, Studies and Research funded by the European Commission: 11

12 również zauważyć wśród programów DG ds. Sprawiedliwości ( Wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych, Wymiar sprawiedliwości w sprawach cywilnych, Prawa podstawowe i obywatelstwo" oraz Daphne III) SKUTECZNOŚĆ Skuteczność programu oznacza stopień, w jakim w ramach programu udało się osiągnąć jego cele, oraz stopień, w jakim w projektach realizowanych w ramach programu szczegółowego udało się osiągnąć przewidziane w nich cele Osiągnięcia programu Zgromadzone do tej pory dowody wskazują, że ogólnie program szczegółowy był skuteczny pod względem osiągnięcia jego celów ogólnych. Należy jednak zauważyć, że w okresie finansowania współfinansowaniem objęto tylko 51 inicjatyw. Wkład w osiągnięcie celu zapobiegania używaniu środków odurzających i ograniczenia ich używania w UE mógł być zatem jedynie względny 24. Niemniej jednak program szczegółowy przyczynił się w Europie do podniesienia świadomości i rozpowszechniania informacji na temat środków odurzających i ich szkodliwych skutków, zwłaszcza wśród młodzieży i osób używających środków odurzających. Ponadto inicjatywy sfinansowane w ramach programu szczegółowego umożliwiły poprawę dialogu na temat środków odurzających, a także zachęciły zainteresowane strony, w szczególności organizacje pozarządowe, pracowników socjalnych, osoby odpowiedzialne za wyznaczanie kierunków polityki i ekspertów, do wymiany najlepszych praktyk. Największy wpływ inicjatyw odnotowano w państwach członkowskich, w których zrealizowano większość działań, a mianowicie: w Belgii, Bułgarii, Republice Czeskiej, Niemczech, Estonii, Hiszpanii, Francji, Włoszech, Niderlandach, Portugalii i w Zjednoczonym Królestwie 25. Inicjatywy sfinansowane w ramach programu szczegółowego przyczyniły się jednak w pewnym stopniu do realizacji strategii antynarkotykowej UE i powiązanych z nią planów działania. Wynika to z faktu, że realizacja i rozwój strategii antynarkotykowej i związanego z nią planu działania były w mniejszym stopniu uwzględnione w działaniach w porównaniu z innymi celami/priorytetami. Cel ogólny programu osiągnięto także za pośrednictwem zamówień publicznych. Program był w mniejszym stopniu skoncentrowany na wspieraniu rozwoju przepisów i polityki na poziomie krajowym i unijnym, a w większym stopniu na opracowaniu nowych praktyk związanych z profilaktyką narkotykową / ograniczeniem używania środków odurzających. Nie był jednak równie skuteczny, jeżeli chodzi o włączanie tych praktyk do polityki na poziomie UE. Ponadto tylko nieliczne projekty przyczyniły się do rozwoju polityki krajowej. Chociaż osoby odpowiedzialne za wyznaczanie kierunków polityki były aktywnie zaangażowane w większość projektów w ramach programu szczegółowego, niewiele wskazuje na to, że kontakty z tymi zainteresowanymi stronami doprowadziły do wywarcia rzeczywistego wpływu na rozwój polityki 26. Cel ogólny nr 1: zapobieganie zażywaniu narkotyków, uzależnieniu od narkotyków oraz szkodliwym skutkom narkotyków i ograniczanie tych zjawisk W wyniku interwencji sfinansowanych w ramach programu szczegółowego zrealizowane zostało wiele różnych działań, które doprowadziły do zwiększenia świadomości i poprawy dialogu na temat środków odurzających. Interwencje te doprowadziły także do poprawy profilaktyki narkotykowej oraz pomogły ograniczyć używanie środków odurzających, uzależnienie od tych środków i szkodliwe 23 Ex post evaluation of five programmes implemented under the financial perspective. Specific programme evaluation: Drug Prevention and Information Programme (DPIP), ICF, 28 lipca 2015 r., s Tamże, s Tamże. 26 Tamże. 12

13 skutki tych środków. Celu tego dotyczyły głównie działania w zakresie podnoszenia świadomości oraz wzajemnego uczenia się. W szczególności działania w zakresie wzajemnego uczenia się doprowadziły do poprawy dialogu na temat środków odurzających, a także sprzyjały wymianie najlepszych praktyk wśród zainteresowanych stron z różnych środowisk. Co więcej, działania te pomogły utworzyć trwałe ponadnarodowe sieci multidyscyplinarne specjalizujące się w profilaktyce narkotykowej (w okresie finansowania utworzono lub rozwinięto 12 sieci). Wpływ ten był najbardziej widoczny w państwach członkowskich, w których takie działania zostały bezpośrednio zrealizowane: we Włoszech, w Niderlandach, Austrii, Zjednoczonym Królestwie, a w dalszej kolejności w ograniczonym zakresie w Bułgarii, Republice Czeskiej, Danii i w Portugalii. W ramach niemal połowy działań zorganizowano warsztaty lub grupy dyskusyjne (ogółem odbyło się ich 20) 27. Działania w zakresie podnoszenia świadomości przyczyniły się do poszerzenia wiedzy i wzbogacenia informacji na temat środków odurzających i ich szkodliwych skutków. Również w tym przypadku wpływ ten był najbardziej widoczny w państwach członkowskich, w których takie działania zostały bezpośrednio zrealizowane, a mianowicie: w Hiszpanii, we Włoszech, w Niemczech, Niderlandach i w Zjednoczonym Królestwie, a w dalszej kolejności w Danii, Estonii, we Francji, na Litwie, w Portugalii i na Słowenii 28. Działania były ukierunkowane głównie na osoby zagrożone i grupy szczególnie wrażliwe (takie jak: młodzież, kobiety, grupy defaworyzowane i więźniowie), co miało na celu poszerzenie ich wiedzy o skutkach używania środków odurzających. Działania w zakresie podnoszenia świadomości kierowane były także do ogółu społeczeństwa 29. Cel ogólny nr 2: przyczynianie się do poprawy informacji na temat zażywania narkotyków W wyniku interwencji sfinansowanych w ramach programu szczegółowego zrealizowane zostało wiele różnych działań, które doprowadziły do poprawy w zakresie udzielania informacji o środkach odurzających dzięki opracowaniu innowacyjnych programów interwencyjnych lub strategii redukcji szkód. Interwencje te obejmowały przede wszystkim działania analityczne 30 koncentrujące się na najnowszych zmianach w polityce antynarkotykowej (na przykład na nowych tendencjach w odniesieniu do nowych substancji psychoaktywnych, osobach używających różnego rodzaju środków odurzających jednocześnie oraz używaniu środków odurzających przez grupy szczególnie wrażliwe, w tym więźniów, byłych więźniów i osoby świadczące usługi seksualne). Działania analityczne zrealizowane w ramach programu przyczyniły się do promowania innowacji w dziedzinie nauki, a dzięki opracowaniu innowacyjnych metod leczenia pomogły ograniczyć szkodliwe skutki środków odurzających. Wpływ ten był najbardziej widoczny w państwach członkowskich, w których takie działania zostały bezpośrednio zrealizowane, a mianowicie: w Belgii, Bułgarii, Republice Czeskiej, Danii, Niemczech, Estonii, Hiszpanii, we Włoszech, na Łotwie, w Niderlandach, Austrii, Polsce, Portugalii, Rumunii i w Zjednoczonym Królestwie. Wydaje się, że wpływ projektów, w ramach których opracowano te działania, był większy ze względu na dużą liczbę państw członkowskich zaangażowanych w tego rodzaju działania, lecz także z uwagi na fakt, że większość rezultatów projektów z łatwością rozpowszechniono w Unii. Z wykazu dokumentów utworzonego na potrzeby niniejszej oceny wynika, że działania analityczne zrealizowano w ramach 41 projektów. Spośród nich w przypadku 15 projektów podjęto badania naukowe lub opracowano sprawozdania, w przypadku 13 projektów opracowano badania i kwestionariusze służące do gromadzenia danych od osób używających środków odurzających lub od 27 Tamże, s Tamże. 29 Tamże. 30 Tamże, s

14 organizacji zajmujących się zagadnieniami związanymi z narkotykami, a w przypadku pięciu skupiono się na gromadzeniu/analizie danych lub statystyk 31. W wyniku tych działań analitycznych opracowano szereg sprawozdań: 21 przewodników i podręczników (np. opracowano podręcznik dotyczący interwencji), 20 sprawozdań, w których przedstawiono statystyki (dotyczące rynku środków odurzających oraz długości okresów używania różnych środków odurzających), oraz przeprowadzono 18 badań (np. badania służące zgromadzeniu informacji bezpośrednio od grup docelowych). W ramach działań analitycznych opracowano również 43 sprawozdania innego rodzaju. Były to sprawozdania, w których zebrano wnioski i zalecenia z warsztatów lub seminariów, sprawozdania z analizy dotyczące skuteczności narzędzi stosowanych na potrzeby badań przesiewowych, interwencji i kierowania osób używających środków odurzających na leczenie w ramach programów leczenia oraz sprawozdania podsumowujące na temat wyników badań i innych rodzajów konsultacji z zainteresowanymi stronami 32. Badania naukowe wykorzystano głównie do identyfikowania składników nowych substancji psychoaktywnych i do opracowania nowych metod wykrywania tych substancji w organizmie człowieka. Główny wkład działań analitycznych / środków wsparcia można podsumować następująco: uzupełnienie luk w wiedzy i w badaniach naukowych w zakresie środków odurzających (tj. nowych narkotyków syntetycznych / nowych substancji psychoaktywnych) i powiązanych zagrożeń dla zdrowia; promowanie debaty na temat zmian i reform polityki antynarkotykowej; oraz opracowanie nowych strategii redukcji szkód i nowych rodzajów podejścia do leczenia, aby uwzględnić szybkie zmiany pod względem używania środków odurzających (nowe substancje psychoaktywne, osoby używające różnego rodzaju środków odurzających jednocześnie itd.). Cel ogólny nr 3: wspieranie wdrożenia strategii antynarkotykowej UE Cel dotyczący realizacji i rozwoju strategii antynarkotykowej UE i planów działania UE w zakresie narkotyków miał zostać osiągnięty głównie dzięki zamówieniom publicznym. Badanie Minimum quality standards in drug demand reduction (EQUS) (Minimalne normy jakości w dziedzinie ograniczania popytu na środki odurzające (EQUS) wpłynęło na proces kształtowania polityki w tym obszarze 33. To z kolei przyczyniło się do realizacji powiązanego działania zawartego w strategii antynarkotykowej UE i w planie działania UE w zakresie narkotyków. Ponadto ocenę skutków dotyczącą nowych substancji psychoaktywnych wykorzystano jako podstawę projektu nowego wniosku ustawodawczego dotyczącego nowych substancji psychoaktywnych 34. Oprócz powyższego wkładu w rozwój polityki antynarkotykowej UE wspomniana ocena skutków stała się dokumentem referencyjnym dla społeczności naukowej w Unii. Niektóre projekty sfinansowane w ramach programu szczegółowego zapewniły wsparcie osobom odpowiedzialnym za wyznaczanie kierunków polityki na poziomie krajowym/unijnym w kształtowaniu nowej polityki i przepisów. W ramach innych projektów opracowano narzędzia na potrzeby badań przesiewowych, krótkich interwencji i kierowania na leczenie młodzieży z problemami narkotykowymi. Narzędzia te zostały następnie włączone do krajowych planów w zakresie środków odurzających oraz do innych krajowych dokumentów strategicznych dotyczących profilaktyki narkotykowej. Chociaż większość projektów zrealizowanych w ramach programu 31 Tamże, s Tamże

15 szczegółowego dotarła do właściwych osób odpowiedzialnych za wyznaczanie kierunków polityki na poziomie krajowym i unijnym, ich wyniki były różne 35. W inicjatywach sfinansowanych w ramach programu szczegółowego zastosowano szereg metod dotarcia do osób odpowiedzialnych za wyznaczanie kierunków polityki na poziomie krajowym i unijnym, na przykład: 91 % respondentów uczestniczących w badaniu internetowym, którzy byli beneficjentami finansowania w ramach programu szczegółowego, zaprosiło osoby odpowiedzialne za wyznaczanie kierunków polityki na warsztaty lub inne wydarzenia służące rozpowszechnianiu informacji; 78 % respondentów uczestniczących w badaniu internetowym, którzy byli beneficjentami finansowania w ramach programu szczegółowego, udostępniło osobom odpowiedzialnym za wyznaczanie kierunków polityki materiały informacyjne (broszury, ulotki); 65 % beneficjentów dotacji zorganizowało w ramach projektów spotkania z udziałem osób odpowiedzialnych za wyznaczanie kierunków polityki; 65 % respondentów uczestniczących w badaniu internetowym, którzy byli beneficjentami finansowania w ramach programu szczegółowego, zaprosiło osoby odpowiedzialne za wyznaczanie kierunków polityki na takie wydarzenia, jak briefingi i konferencje 36. Osoby odpowiedzialne za wyznaczanie kierunków polityki zareagowały poprzez swój udział w wydarzeniach związanych z projektem, takich jak: seminaria, konferencje i warsztaty, lub poprzez wykorzystanie niektórych elementów projektu, takich jak zastosowane podejście/metoda lub zrealizowane działania Osiągnięcia projektów W przypadku większości projektów zrealizowanych w ramach programu szczegółowego osiągnięto ich cele. Potwierdzają to zarówno wyniki badania internetowego, jak i uzupełniające wywiady przeprowadzone ze wszystkimi beneficjentami dotacji, z którymi konsultowano się w ramach niniejszej oceny i którzy stwierdzili, że byli lub będą w stanie osiągnąć w terminie wszystkie zaplanowane cele/wyniki lub ich większość. Niemal wszyscy respondenci uczestniczący w badaniu stwierdzili, że ich projekty były lub będą w stanie dotrzeć do oczekiwanych grup docelowych, co stanowi kolejny dowód na osiągnięcie celów projektów TRWAŁOŚĆ I MOŻLIWOŚĆ PRZENOSZENIA Przeanalizowano, czy trwałość wyników, rezultatów i wpływu projektów wykracza poza okres finansowania projektów. Określono trzy poziomy trwałości: trwałość krótkookresową, osiągniętą głównie dzięki rozpowszechnianiu wyników projektów; trwałość średniookresową, która obejmuje kontynuowanie wyników projektów lub partnerstw zawartych w ramach projektów; oraz oraz trwałość długookresową, osiągniętą głównie dzięki udanemu przeniesieniu wyników projektów do innych kontekstów, organizacji i państw członkowskich bez dodatkowego finansowania (lub tylko przy ograniczonym finansowaniu) Kontynuowanie działań podejmowanych w ramach projektów i wykorzystania produktów oraz rozpowszechnianie Zarówno Komisja, jak i beneficjenci dotacji dołożyli znacznych starań, aby rozpowszechnić wyniki projektów zrealizowanych w ramach programu szczegółowego. Pomogło to zwiększyć wpływ projektów w terenie. Wykorzystanie różnych metod rozpowszechniania pomogło w dotarciu do różnych rodzajów zainteresowanych stron, na przykład osób odpowiedzialnych za wyznaczanie 35 Ex post evaluation of five programmes implemented under the financial perspective. Specific programme evaluation: Drug Prevention and Information Programme (DPIP), ICF, 28 lipca 2015 r., s Pytanie 23b w badaniu: Czy osoby odpowiedzialne za wyznaczanie kierunków polityki zareagowały na informacje przekazane w ramach projektu/działań? (Można wybrać kilka odpowiedzi) W: tamże, s. 27. Na podstawie analizy 23 odpowiedzi na badanie internetowe przeprowadzone wśród beneficjentów dotacji w ramach programu szczegółowego oraz omówienia pięciu uzupełniających wywiadów z koordynatorami projektów/organizacjami, które otrzymały dotacje w ramach programu szczegółowego w latach Tamże, s

16 kierunków polityki na poziomie unijnym i krajowym, organizacji pozarządowych, pracowników socjalnych, młodzieży i ekspertów w dziedzinie polityki. Na poziomie UE wyniki projektów były rozpowszechniane za pośrednictwem stron internetowych Komisji i EMCDDA, co jeszcze bardziej wyeksponowało znaczenie samego programu. Zamówienia publiczne również wykorzystano w celu rozpowszechniania wyników projektów dzięki opracowaniu materiałów informacyjnych oraz organizowaniu wydarzeń służących rozpowszechnianiu. Na poziomie projektu kierownicy projektów zaplanowali i skutecznie zastosowali szereg narzędzi służących rozpowszechnianiu, np. organizowali wydarzenia oraz publikowali materiały drukowane i audiowizualne w celu upubliczniania wyników projektów. Ponadto w ramach większości projektów do rozpowszechniania ich produktów wykorzystano ich własne strony internetowe. Strony internetowe poświęcone poszczególnym projektom na ogół jednak powstawały na ograniczony czas, co miało wpływ na trwałość i możliwość przenoszenia produktów projektów. Większość beneficjentów dotacji, którzy wzięli udział w badaniu, wskazała, że nawet jeżeli wprowadzono rozwiązania umożliwiające kontynuowanie korzystania z produktów lub dalszą dostępność produktów (np. poprzez strony internetowe), konieczne są dodatkowe środki finansowe 38. Analiza dokumentacji projektów potwierdza, że w przypadku większości projektów opracowano plan trwałości lub rozpowszechniania (zob. Rys. 2-1). Zakres, w jakim beneficjentom projektu udało się zapewnić trwałość i możliwość przenoszenia produktów/działań projektów, jednak znacznie się różnił. W większości przypadków beneficjenci opracowali tylko materiały upowszechniające, które rozprowadzano między partnerami i grupami docelowymi przez sześć miesięcy po zakończeniu okresu finansowania 39. Większość kierowników projektów zrealizowanych w ramach programu szczegółowego przez cały czas trwania projektu udostępniała wyniki projektów EMCDDA, lecz niektórzy udostępniali wyniki swoich projektów również za pośrednictwem europejskiej sieci informacji o narkotykach i narkomanii (REITOX). Wyniki projektów były również przedstawiane w trakcie posiedzeń i konferencji organizowanych przez EMCDDA, Europejskie Forum Społeczeństwa Obywatelskiego ds. Narkotyków oraz Horyzontalną Grupę Roboczą ds. Narkotyków Rady 40. Rys. 2-1 Rodzaj rozpowszechniania wyników projektu Źródło: Badanie na potrzeby oceny ex post pięciu programów DG ds. Sprawiedliwości na lata Pytanie 24: Proszę odnieść się do następujących stwierdzeń dotyczących rozpowszechniania wyników Pana/Pani projektu/działań. Analiza ilościowa wykazała, że zorganizowano co najmniej jedno wydarzenie na projekt (54 wydarzenia w ramach 51 projektów), przy czym liczba odbiorców wydarzeń wyniosła nieco ponad Tamże, s Tamże, s Tamże, s

17 000, natomiast w ramach dużej liczby projektów opublikowano materiały lub strony internetowe zawierające informacje lub porady. Wydaje się jednak, że tylko w przypadku niewielkiej liczby projektów zastosowano bardziej aktywne formy rozpowszechniania, takie jak komunikaty prasowe/zaangażowanie mediów lub kampanie medialne. Niemniej jednak z uwagi na to, że młodzież była jedną z głównych grup docelowych programu szczegółowego, w niektórych projektach starano się zastosować innowacyjne lub kreatywne podejście do działań w zakresie rozpowszechniania, aby móc przyciągnąć zasadniczo trudną do zaangażowania grupę docelową i skuteczniej przekazywać tej grupie informacje o środkach odurzających Kontynuowanie partnerstw po zakończeniu projektu Większość partnerstw utworzonych w trakcie realizacji projektów/działań w ramach programu szczegółowego była kontynuowana po sfinalizowaniu dotacji, jak wykazują wyniki badania internetowego i uzupełniające wywiady. Większość respondentów biorących udział w badaniu internetowym (82 %) zgłosiła, że ich partnerstwo jest lub będzie kontynuowane po zakończeniu projektu. W większości przypadków kontynuowanie partnerstwa oznaczało dalszą współpracę przy podobnych projektach lub trwałe zaangażowanie się wszystkich partnerów w dalsze rozpowszechnianie wyników projektów 42. W przypadku tylko nielicznych działań sfinansowanych w ramach programu szczegółowego można jednak było wykazać, że zapewniono już trwałość średnioterminową, tj. kontynuowanie wyników projektów Potencjalna trwałość i możliwość przenoszenia produktów Chociaż istnieją pewne dowody potwierdzające wpływ i trwałość średnioterminową inicjatyw finansowanych w ramach programu szczegółowego, trudno ocenić trwałość tych inicjatyw w dłuższej perspektywie. W przypadku zaledwie kilku projektów zrealizowanych w ramach programu szczegółowego można było wykazać, że zastosowano w nich mechanizm służący uzyskaniu dłuższej trwałości dzięki przenoszeniu wyników projektu lub kontynuowaniu partnerstwa. Możliwość przenoszenia w większości przypadków dotyczyła produktów projektów/działań zrealizowanych w ramach programu szczegółowego (nie wyników) oraz możliwości ich realizacji w innych państwach członkowskich przy niewielkich zmianach/nakładach (jak wskazało 78 % respondentów uczestniczących w badaniu internetowym i dwie z pięciu osób uczestniczących w wywiadach). Połowa obu grup zgłosiła, że produkty projektów zrealizowanych w ramach programu szczegółowego już zostały z powodzeniem wprowadzone w innych państwach członkowskich. Większość zainteresowanych stron, z którymi przeprowadzono konsultacje, uznała, że wyniki projektów/działań nadają się do zastosowania w działaniach politycznych w innych państwach członkowskich, ale miało to miejsce zaledwie w kilku przypadkach 43. W ocenie zidentyfikowano również możliwe wyzwania w odniesieniu do możliwości przenoszenia produktów i wyników projektów zrealizowanych w ramach programu szczegółowego. Po pierwsze, na możliwość przenoszenia produktów lub podejść opracowanych w obrębie projektów w ramach programu szczegółowego mogą wpływać różnice w polityce występujące między państwami członkowskimi. Po drugie, na możliwość przenoszenia wyników może wpływać poziom budowania zdolności organizacji pozarządowych i sieci zaangażowanych w realizację strategii profilaktyki i zmniejszania ryzyka EFEKTYWNOŚĆ I MOŻLIWOŚĆ UPROSZCZENIA W niniejszej sekcji oceniono efektywność programu pod względem wystarczalności i efektywności dostępnych zasobów finansowych, stosowności wydatkowanych środków finansowych w porównaniu z uzyskanym pozytywnym wpływem, a także stopnia, w jakim środki przydzielone na różne narzędzia finansowania były odpowiednie i wystarczające do osiągnięcia celów projektu. W sekcji tej 41 Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże. 17

18 przeanalizowano również efektywność zarządzania Komisji i rozważono możliwe uproszczenie zarządzania programem Wystarczalność i efektywność dostępnych zasobów finansowych Ocena efektywności wykazała, że środki finansowe udostępnione na realizację programu szczegółowego nie były chyba w pełni wystarczające, biorąc pod uwagę poziom ambicji niektórych celów, bardzo duży popyt na finansowanie i wysoki wskaźnik absorpcji dotacji. Biorąc pod uwagę stopień, w jakim środki finansowe początkowo przyznane na realizację programu zostały efektywnie przekazane, na dotacje na działania przeznaczono ogółem 12,9 mln EUR (wartość podpisanych umów o udzielenie dotacji). Kwotę 0,9 mln EUR przeznaczono na dotacje na działalność, a około 2,7 mln EUR przeznaczono na zamówienia publiczne. W porównaniu z początkowo przydzielonymi środkami zarówno dotacje na działania, jak i dotacje na działalność były mniejsze niż początkowo przewidywano (odpowiednio o 0,6 mln EUR i 0,8 mln EUR mniej niż planowano). Mimo tych różnic popyt na dotacje był ogólnie bardzo duży 45. Przeznaczanie mniejszej ilości środków finansowych na dotacje na działalność, co stało się bardziej wyraźne w drugiej połowie okresu finansowania, przedstawiono na Rys Na program można było przeznaczyć więcej środków finansowych, w szczególności jeżeli chodzi o zamiar osiągnięcia celu polegającego na ograniczeniu popytu na środki odurzające. Bardzo duża liczba wniosków o dofinansowanie w ramach programu szczegółowego (w przeciwieństwie do małej liczby sfinansowanych projektów), jak również fakt, że organizacjami najczęściej finansowanymi były organizacje pozarządowe, które w dużej mierze opierają się na finansowaniu zewnętrznym, potwierdzają ogólną potrzebę zapewnienia odpowiednich zasobów finansowych w obszarze polityki antynarkotykowej. Ogólnie rzecz biorąc, dostępne zasoby finansowe zostały wykorzystane w sposób efektywny, sądząc po porównaniu zestawienia nakładów/produktów w budżetach projektów 46. Chociaż niektóre oczekiwane skutki programu szczegółowego były bardzo ambitne, ponieważ wynikały z celów programu, w ramach zrealizowanych projektów osiągnięto zadowalającą liczbę produktów i pozytywnych wyników, co wskazuje na to, że wydana kwota środków finansowych była uzasadniona w świetle osiągnięć. Wpływu projektów dowodzi opracowanie nowych narzędzi zapobiegawczych, nowych metod leczenia odpowiadających najnowszemu stanowi wiedzy naukowej w dziedzinie środków odurzających oraz sposobów podejścia służącego podnoszeniu świadomości w określonych (szczególnie wrażliwych) grupach. Ponadto duży popyt na dotacje w ramach programu szczegółowego umożliwił Komisji wybranie tych projektów, które wykazywały największy potencjał i były najkorzystniejsze ekonomicznie Tamże, s Tamże, s Tamże. 18

19 Rys. 2-2 Całkowite środki przydzielone, przekazane i wypłacone w ramach programu szczegółowego oraz całkowite zbyt duże / zbyt małe przekazane środki i niepełne wykorzystanie środków w ramach jednego zaproszenia (dotacje na działania powyżej, dotacje na działalność poniżej) Uwaga: niedostępne były informacje na temat wypłaconych środków finansowych i niepełnego wykorzystania środków w odniesieniu do dotacji na działania na lata Zaproszeń do składania wniosków w ramach programu szczegółowego ( ) z 2013 r. nie można było uwzględnić w niniejszej ocenie, ponieważ sprawozdania końcowe z projektów nie zostały złożone w trakcie opracowywania tej oceny. 19

20 2.5.2 Stopień, w jakim wydatkowanie środków finansowych było uzasadnione z perspektywy osiągniętego wpływu Oczekiwano, że program szczegółowy: przyczyni się do poprawy profilaktyki używania środków odurzających w UE; przyczyni się do lepszego zrozumienia działania środków odurzających i ich szkodliwych skutków w UE / uzyskania szerszych informacji na ten temat; przyczyni się do poprawy realizacji strategii antynarkotykowej UE i konkretnych działań przewidzianych w planach działania. Zasadne jest oczekiwanie, że program osiągnie swoje cele przy dostępnych zasobach, szczególnie pod względem poprawy dostępu do informacji w UE na temat środków odurzających i ich szkodliwych skutków. Niemniej jednak pierwszy cel, tj. poprawa profilaktyki, był najtrudniejszy do osiągnięcia nie tylko ze względu na skalę problemu używania substancji odurzających w porównaniu ze skalą programu, lecz także z uwagi na fakt, że ograniczenie używania substancji odurzających jest nieodłącznie związane ze zmianami zachowania i dokonywaniem wyborów dotyczących stylu życia, na co na ogół trudno wpływać i co może wymagać szeregu długofalowych interwencji. Drugi cel osiągano dzięki rozpowszechnianiu produktów i wyników przez Komisję oraz za pośrednictwem indywidualnych projektów i sieci (więcej informacji na ten temat można znaleźć w sekcji Kontynuowanie działań podejmowanych w ramach projektów i wykorzystania produktów oraz rozpowszechnianie). Trzeci cel lepsza realizacja strategii antynarkotykowej UE i planów działania UE w zakresie narkotyków osiągnięto głównie dzięki opracowaniu szeregu sprawozdań wysokiego szczebla dotyczących polityki, w których uwzględniono wiele kwestii związanych z polityką antynarkotykową w UE. Sporządzenie tych sprawozdań dotyczących polityki zlecono wykonawcom zewnętrznym 48. Dowody zgromadzone w ramach niniejszej oceny nadal nie wystarczają, aby stwierdzić z całą stanowczością, że środki wydatkowane na program były uzasadnione z punktu widzenia osiągniętych długofalowych rezultatów i skutków. Z drugiej strony produkty i wyniki dotacji na działania i dotacji na działalność w ramach programu szczegółowego, które stanowią podstawę długofalowych rezultatów i skutków, były pozytywne, zwłaszcza w odniesieniu do 49 : opracowania nowych narzędzi profilaktyki, środków redukcji szkód i rodzajów podejścia do leczenia, aby uwzględnić nowe wydarzenia i szybkie zmiany zachodzące w dziedzinie środków odurzających, lub opracowania narzędzi (np. standardów jakości internetowych usług pomocy) wspierających pracę organizacji zajmujących się grupami docelowymi; opracowania nowych sposobów podejścia do podnoszenia świadomości konkretnych grup docelowych/grup szczególnie wrażliwych oraz przekazywania informacji tym grupom; tworzenia multidyscyplinarnych sieci lub platform w celu zintensyfikowania wymiany informacji i poprawy współpracy między organizacjami, dalszego rozpowszechniania wyników projektów / dobrych praktyk oraz zwiększenia widoczności wśród osób odpowiedzialnych za wyznaczanie kierunków polityki; budowania zdolności i szkolenia w celu wspierania realizacji strategii antynarkotykowej UE i planów działania UE w zakresie narkotyków oraz budowania zdolności i szkolenia właściwych podmiotów w zakresie zapobiegania używaniu środków odurzających / uzależnieniu od środków odurzających oraz szkodliwym skutkom tych środków. W ramach programu szczegółowego sfinansowano 51 projektów, głównie ponadnarodowych, w których uczestniczyło około 200 organizacji prowadzących i partnerskich. Analiza projektów ukończonych do tej pory wykazuje, że w przypadku co najmniej 63 % wykorzystanych dotacji na działania i dotacji na działalność istnieją dowody na osiągnięcie celów, na których osiągniecie były 48 Tamże, s Tamże, s

21 przeznaczone, chociaż w przypadku dotacji na działania istniało nieco mniej dowodów na osiągnięcie ich celów (60 %) niż w przypadku dotacji na działalność (67 %) Stosowność przydziału środków finansowych na różne narzędzia finansowania Zgodnie z rocznymi programami prac całkowity budżet przydzielony na realizację programu szczegółowego na lata wyniósł 22,232 mln EUR. Planowany podział środków budżetowych przedstawiono w tabeli 1-1 Planowany podział środków budżetowych przeznaczonych na realizację programu szczegółowego ( ). Średnia wartość dotacji na działania w latach wzrosła, a większość środków finansowych przydzielono w drugiej połowie okresu realizacji. Poziom absorpcji budżetu w odniesieniu do dotacji na działania (płatności jako odsetek zobowiązań) był zadowalający, tj. wynosił 88 %. Świadczy to o tym, że środki finansowe na dotacje na działania były przydzielane w sposób efektywny 51. Należy zauważyć, że w analizie nie uwzględniono większości dotacji przyznanych w ramach dotacji na działania na lata Na dotacje na działalność przeznaczono ponad połowę początkowo przydzielonych środków finansowych. Średnia wartość dotacji na działalność znacznie zmniejszyła się w latach (osiągając najniższą wartość w 2011 r.) wynosiła od EUR (dotacja na działalność w 2012 r.) do EUR (dotacja na działalność w 2008 r.). Niższą średnią wartość dotacji na działalność można wyjaśnić krótszym czasem ich trwania (maksymalnie 12 miesięcy) oraz faktem, że z jednej dotacji na działalność finansowana jest tylko jedna organizacja, natomiast partnerstwa organizacji są finansowane w ramach dotacji na działania. Poziom absorpcji budżetu w odniesieniu do dotacji na działalność był zadowalający, tj. wynosił 85 %. Podobnie jak w przypadku dotacji na działania, wydatki na dotacje na działalność wydają się efektywne 52. W okresie realizacji Komisja przekazała kwotę około 2,7 mln EUR ogółem na 28 zamówień publicznych (czyli około 17 % całkowitego przyznanego budżetu programu szczegółowego). Około połowę budżetu na zamówienia publiczne przeznaczono na europejską kampanię w sprawie narkotyków wieloletnią kampanię informacyjną oraz na regularne posiedzenia Europejskiego Forum Społeczeństwa Obywatelskiego ds. Narkotyków. Przy początkowo przydzielonych środkach finansowych w kwocie ponad 4 mln EUR wydatkowanie środków na zamówienia publiczne było niewystarczające, co mogło mieć negatywny wpływ na przykład na rozpowszechnianie wyników programu na poziomie UE 53. Ponadto wszystkie narzędzia finansowania wdrażano w trybie konkurencyjnym, z wykorzystaniem zaproszeń do składania wniosków (o udzielenie dotacji) i zaproszeń do składania ofert (na zamówienia publiczne), które przyciągały dużą liczbę wniosków. Dotacje na działania i zamówienia publiczne są skuteczniejszymi i efektywniejszymi narzędziami finansowania Zarządzanie przez Komisję i możliwe uproszczenie Na podstawie wyników badania internetowego uznano, że nałożone na wnioskodawców wymogi dotyczące dostępu do finansowania w ramach programu szczegółowego były zasadniczo odpowiednie, jak przedstawiono na Rys. 2-3 poniżej. 50 Tamże. 51 Tamże. 52 Tamże, s Tamże, s Tamże. 21

22 Rys. 2-3 Wymogi dotyczące składania wniosków Komisja udzielała nam wartościowego wsparcia w toku procedury składania wniosków (N=23) Procedura składania wniosku była prosta (N=23) Informacje zawarte w zaproszeniach do składania wniosków były przejrzyste i zrozumiałe (N=23) % 20% 40% 60% 80% 100% Zdecydowanie się zgadzam Częściowo się zgadzam Nie wiem / nie mam zdania Częściowo się nie zgadzam Zdecydowanie się nie zgadzam Źródło: Badanie na potrzeby oceny ex post pięciu programów DG ds. Sprawiedliwości na lata Pytanie 36: Proszę odnieść się do następujących stwierdzeń dotyczących zarządzania przez Komisję wszystkimi pięcioma programami, w tym monitorowania i oceny Pana/Pani projektu/działań przez Komisję (zob. rysunek powyżej): Informacje przekazane w zaproszeniach do składania wniosków przez cały okres finansowania były jasne i wyjaśniały różne elementy wymagane do wnioskowania o finansowanie. Dokument zawierający te informacje stał się jednak zbyt długi, po części ze względu na większy poziom szczegółowości wymagany w formularzu wniosku, liczbę przedstawionych priorytetów oraz wprowadzenie systemu informatycznego PRIAMOS. Według większości respondentów biorących udział w badaniu internetowym informacje ujęte w zaproszeniach do składania wniosków były jasne i zrozumiałe. Przy zaproszeniu z 2013 r. wprowadzono jeden wspólny przewodnik dla wnioskodawców, dotyczący pięciu programów DG ds. Sprawiedliwości, szczegółowego programu Zapobieganie i walka z przestępczością i programu Progress. Pojedynczy przewodnik ułatwia i usprawnia składanie przez wnioskodawców wniosków dotyczących różnych projektów. Przez cały okres objęty programem w formularzu wniosku wymagano od wnioskodawców opisania projektu pod względem ogólnych informacji o projekcie, realizacji, zarządzania finansowego, wyników, oceny i rozpowszechniania. Ponadto wnioskodawcy zobowiązani byli do wypełnienia formularzy szacunków budżetowych, analizy kosztów personelu i deklaracji partnerstwa. Od 2010 r. wnioskodawcy byli również zobowiązani do przedstawienia wskaźników na potrzeby oceny wyników, dowodów posiadania doświadczenia uzyskanego we wcześniejszych programach oraz bardziej szczegółowych informacji na temat partnerów i obszaru interwencji. Podniosło to potencjalną jakość projektów, motywując wnioskodawców do opracowania bardziej rygorystycznego planu i oszacowania kosztu każdego ze swoich działań. Ogólnie rzecz biorąc, zarządzanie programem szczegółowym przez Komisję z czasem poprawiło się dzięki: wprowadzeniu pojedynczej jednostki zarządzania programem, opublikowaniu podręcznika dla urzędników Komisji, pośrednio dzięki rozpowszechnieniu przewodnika dotyczącego zarządzania projektami. Ogólnie doświadczenia beneficjentów dotacji związane ze współpracą z Komisją były pozytywne. Wymogi dotyczące wniosków o udzielenie dotacji podlegały procesowi podobnemu do tego mającego zastosowanie do innych programów zarządzanych centralnie przez Komisję i w związku z tym konieczne było udzielenie bardziej szczegółowych informacji, co poprawiło jakość wniosków i projektów. Zmiany dotyczące sprawozdawczości również doprowadziły do bardziej zrównoważonego podejścia między uzasadnieniem finansowym z jednej strony a ewaluacją / oceną wyników i potencjalnego wpływu projektu z drugiej strony. W 2007 r. w formularzu wniosku wymagane były następujące informacje: cele i znaczenie projektu; realizacja projektu (wpływ, metodyka, czas trwania, konkretne produkty oraz przewidywalne ryzyko i trudności); działania następcze, trwałość i widoczność (w tym rozpowszechnianie i europejska wartość 22

23 dodana); informacje na temat wnioskodawcy i partnerów; oświadczenie wnioskodawcy; oraz pakiet wniosku i lista kontrolna. Oprócz formularza wniosku wnioskodawcy mieli obowiązek przedłożyć załączniki zawierające między innymi oświadczenia partnerów i jednostek stowarzyszonych, formularze oświadczenia w sprawie współfinansowania, formularze budżetu, formularz analizy kosztów personelu, harmonogram, formularze identyfikacji finansowej, formularze przeznaczone dla podmiotów prawnych, oświadczenie w sprawie kryteriów wykluczających oraz życiorysy. Z informacji zgromadzonych w ramach badania wynika, że aby odpowiedzieć na zaproszenie do składania wniosków nieco mniej niż połowa respondentów (48 %) potrzebowała pomocy co najmniej w pewnym zakresie. Ponadto ponad połowa respondentów (61 %) potwierdziła, że wie o potencjalnych wnioskodawcach, którzy nie zareagowali na zaproszenie do składania wniosków z powodu złożonych wymogów ustanowionych przez Komisję. Ustalenia te przedstawiono na Rys Rys. 2-4 Zarządzanie pięcioma programami przez Komisję na etapie składania wniosków Źródło: Badanie na potrzeby oceny ex post pięciu programów DG ds. Sprawiedliwości na lata Pytanie 36: Proszę odnieść się do następujących stwierdzeń dotyczących zarządzania przez Komisję wszystkimi pięcioma programami, w tym monitorowania i oceny Pana/Pani projektu/działań przez Komisję: Mimo trudności napotkanych przez wnioskodawców całkowita liczba składanych wniosków o udzielenie dotacji na działania stale rosła z 39 w 2007 r. do 117 w 2013 r. Liczba wniosków o udzielenie dotacji na działalność zmniejszyła się jednak z 16 wniosków w 2008 r. i 19 w 2010 r. do 7 w 2011 r. i 12 w 2012 r. Informacje na temat zaproszeń do składania wniosków, zarówno dotyczących dotacji na działania, jak i dotacji na działalność, dostępne były na stronie internetowej DG ds. Sprawiedliwości 55. Zawierały one dokumenty dla wnioskodawców, praktyczne informacje na temat sposobu składania wniosków, zgłaszania nadużyć finansowych i nieprawidłowości oraz projektów wybranych w ramach poszczególnych zaproszeń. Ogromna większość respondentów uczestniczących w badaniu (78 %) uznała zaproszenia do składania wniosków za jasne i łatwe do zrozumienia. Podobnie większość respondentów (74 %) uważała procedurę składania wniosku o udzielenie dotacji na działania lub dotacji na działalność za prostą. Mechanizmy dotyczące sprawozdawczości w zakresie postępów i osiągnięć w ramach projektów/działań ogólnie uznało za odpowiednie 56 % respondentów biorących udział w badaniu internetowym. Ponadto nieco mniej niż połowa respondentów uczestniczących w badaniu uznała

24 mechanizmy Komisji dotyczące monitorowania za co najmniej częściowo prawidłowe i pomocne w trakcie realizacji projektów i działań 56. Niemal połowa (43 %) beneficjentów dotacji, którzy udzielili odpowiedzi w badaniu internetowym, uznała mechanizmy Komisji dotyczące monitorowania za częściowo prawidłowe i pomocne w trakcie realizacji projektu/działań. Ponadto beneficjenci dotacji za przydatne uznali sprawozdania z postępu prac w odniesieniu do dotacji na okres 24 miesięcy lub dłuższy, ponieważ sprawozdania te zapewniłyby zarówno kierownikom projektu, jak i Komisji przegląd wyników osiągniętych do tej pory i umożliwiłyby im w stosownych przypadkach dostosowanie obszaru interwencji EUROPEJSKA WARTOŚĆ DODANA Europejska wartość dodana oznacza zakres, w jakim unijny charakter programu przynosi korzyść zainteresowanym stronom, oraz zakres, w jakim UE ma względną przewagę nad podmiotami krajowymi i międzynarodowymi działającymi na danym obszarze. Najpierw omawia się unijny charakter programu i jego zasięg geograficzny. Następnie europejska wartość dodana jest analizowana pod względem wartości przynoszonej UE i beneficjentom. Niemożliwe jednak było jeszcze określenie i zmierzenie europejskiej wartości dodanej pod względem skutków. Program szczegółowy miał bardzo wyraźny wymiar ponadnarodowy. Wynikało to z celów tego programu i z rodzajów działań uznanych za kwalifikujące się w decyzji z 2007 r. Artykuł 4 tej decyzji stanowi, że program szczegółowy wspiera konkretne projekty ponadnarodowe o znaczeniu dla Wspólnoty przedstawione przez co najmniej dwa państwa członkowskie lub co najmniej jedno państwo członkowskie i jedno inne państwo, którym może być państwo przystępujące lub kandydujące. Działania kwalifikujące się obejmowały również projekty krajowe Zasięg geograficzny i zaangażowanie państw członkowskich W programie szczegółowym udział wzięły organizacje prowadzące i partnerskie z ogółem 25 państw członkowskich UE oraz Norwegii. Ogólnie rzecz biorąc, zasięg geograficzny działań w całej UE był stosunkowo dobry. Charakter programu przyniósł UE i większości beneficjentów dotacji europejską wartość dodaną. Niektóre państwa członkowskie otrzymały jednak większą liczbę dotacji i uczestniczyły w większej liczbie partnerstw niż inne (zob. Rys. 2-5). Organizacje prowadzące skupione były w trzech państwach członkowskich: we Włoszech, w Niemczech i w Zjednoczonym Królestwie. Łącznie wymienione państwa członkowskie kierowały 61 % wszystkich projektów. Spośród ogółem 457 wniosków otrzymanych w ramach programu szczegółowego najwięcej złożyły organizacje włoskie (24 %, 109), a w dalszej kolejności organizacje ze Zjednoczonego Królestwa (60) i Hiszpanii (55). Te państwa członkowskie zajmujące trzy pierwsze miejsca pod względem liczby złożonych wniosków złożyły 49 % wszystkich wniosków o dofinansowanie w ramach programu. W tym kontekście warto zauważyć, że najwyższy wskaźnik powodzenia złożonych wniosków odnotowano w przypadku wniosków pochodzących z Austrii, Niemiec i Niderlandów. Strukturę partnerstw w państwach członkowskich z największą liczbą organizacji prowadzących (Niemcy, Zjednoczone Królestwo i Włochy) przedstawiono na Rys Dane wskazują na to, że organizacje prowadzące chętniej nawiązują partnerstwo z organizacjami ze swojego państwa członkowskiego niż z organizacjami z innych państw członkowskich UE. Jest to szczególnie widoczne w przypadku Włoch. Zjawisko takie nie miało jednak miejsca w przypadku projektów kierowanych przez Zjednoczone Królestwo organizacje prowadzące najchętniej tworzyły partnerstwa z organizacjami niemieckimi. Na przykład włoskie organizacje prowadzące ustanowiły partnerstwa z sześcioma organizacjami włoskimi i trzema brytyjskimi, natomiast niemieckie organizacje prowadzące utworzyły partnerstwa z czterema organizacjami niemieckimi oraz z trzema belgijskimi, 56 Na podstawie analizy 23 odpowiedzi na badanie internetowe przeprowadzone wśród beneficjentów dotacji w ramach programu szczegółowego oraz omówienia pięciu uzupełniających wywiadów z koordynatorami projektów/organizacjami, które otrzymały dotacje w ramach programu szczegółowego w latach Ex post evaluation of five programmes implemented under the financial perspective. Specific programme evaluation: Drug Prevention and Information Programme (DPIP), ICF, 28 lipca 2015 r., s Tamże, s

25 trzema austriackimi i trzema litewskimi. Organizacje prowadzące ze Zjednoczonego Królestwa utworzyły partnerstwa z sześcioma organizacjami niemieckimi, pięcioma francuskimi i czterema włoskimi. Organizacje wiodące w odniesieniu do dotacji na działania w ramach programu szczegółowego w rozbiciu na państwa członkowskie Organizacje partnerskie w odniesieniu do dotacji na działania w ramach programu szczegółowego w rozbiciu na państwa członkowskie Cypr Cypr Rys. 2-5 Całkowita liczba organizacji uczestniczących w projektach objętych dotacjami na działania w ramach programu szczegółowego, w tym organizacje prowadzące (po lewej) i organizacje partnerskie (po prawej) w odniesieniu do dotacji na działania w ramach programu szczegółowego Rys. 2-6 Struktura partnerstw w przypadku państw członkowskich zajmujących pierwsze trzy miejsca pod względem liczby organizacji prowadzących SE Kraje trzecie Non-EU UK AT 6 5 BE BG HR SE Kraje Nontrzecie EU UK AT 6 5 BE BG HR ES 4 CY ES 4 CY SI 3 CZ SI 3 CZ SK 2 DK SK 2 DK RO 1 0 EE RO 1 0 EE PT FI PT FI PL FR PL FR NL DE NL DE MT LU LT LV IT IE HU EL Zjednoczone Królestwo MT LU LT LV IT IE HU EL Włochy 25

26 Kraje Nontrzecie EU UK AT 6 BE BG SE 5 HR ES 4 CY SI 3 CZ RO SK PT DK EE FI PL FR NL DE MT LU LT LV IT IE HU EL Niemcy Wartość dodana dla UE i beneficjentów dotacji Z ustaleń niniejszej oceny wynika, że głównymi cechami, które wnosiły do programu europejską wartość dodaną dla beneficjentów dotacji, były: wzajemne uczenie się i wymiana oraz poszerzanie wiedzy poprzez współpracę transgraniczną; marka UE i reputacja zapewnione dzięki programowi szczegółowemu; unijne środki finansowe, które umożliwiły realizację projektów. Wyniki badania i konsultacji z zainteresowanymi stronami wykazały, że ponadnarodowy wymiar programu szczegółowego umożliwił organizacjom z różnych państw członkowskich współpracę oraz opracowanie i zrealizowanie działań ponadnarodowych służących ograniczeniu popytu na środki odurzające. Chociaż organizacje prowadzące są pod względem geograficznym skupione w zaledwie kilku państwach członkowskich, partnerstwa, które utworzyły, umożliwiły dużej liczbie organizacji z innych państw członkowskich udział, współpracę oraz uczenie się od kierowników projektów i razem z nimi, a także realizowanie podobnych działań. Ogólnie partnerstwa ponadnarodowe przyczyniły się do wzajemnego uczenia się, współpracy i trwałego wsparcia zarówno na poziomie krajowym, jak i unijnym. Wskazują na to również wyniki konsultacji z zainteresowanymi stronami, dokładniej przeanalizowane w niniejszej sekcji. W ocenie stwierdzono, że kluczowe konkretne korzyści płynące z partnerstw ponadnarodowych przy realizacji projektów w ramach programu szczegółowego obejmowały: utworzenie sieci partnerów międzynarodowych (90 % respondentów uczestniczących w badaniu), zwiększenie wiedzy/wiedzy fachowej w danej dziedzinie (85 % respondentów uczestniczących w badaniu) oraz zwiększenie wiedzy o polityce i praktyce innych państw członkowskich (70 % respondentów uczestniczących w badaniu). Partnerstwa ponadnarodowe przyczyniły się zatem również do osiągnięcia celów szczegółowych programu szczegółowego, które dotyczą wspierania działań ponadnarodowych, takich jak: tworzenie sieci multidyscyplinarnych, poszerzanie bazy wiedzy, wymiana informacji oraz identyfikacja i rozpowszechnianie dobrych praktyk. Ponadto przy realizacji działań ponadnarodowych w zakresie ograniczania popytu na środki odurzające projekty w ramach programu szczegółowego służyły także propagowaniu ponadnarodowego uczenia się poprzez partnerstwa. Uzupełniające wywiady z beneficjentami projektów wykazały, że partnerstwa ponadnarodowe przyczyniły się do rozpowszechniania najlepszych praktyk, propagowały ponadnarodowe uczenie się oraz pomogły zidentyfikować luki w informacjach i wspólne problemy w dziedzinie ograniczania popytu na środki odurzające. Konkretne korzyści płynące z partnerstw ponadnarodowych (zob. Rys. 2-7) wynikały również z dobrych doświadczeń w zakresie współpracy między partnerami projektu. Większość respondentów uczestniczących w badaniu stwierdziła, że miała dobre relacje robocze ze swoimi partnerami 26

27 ponadnarodowymi (74 %) i była zadowolona z partnerstw powstałych w ramach projektów (62 %). Te pozytywne relacje umożliwiły i wzmocniły ponadnarodowe uczenie się większość respondentów (68 %) wymieniła się doświadczeniami i wyciągniętymi wnioskami ze swoimi partnerami w trakcie realizacji projektu. W tym kontekście 48 % respondentów uczestniczących w badaniu zgodziło się, że korzystne byłoby zaangażowanie w realizację projektu większej liczby partnerów z różnych państw członkowskich, aby zwielokrotnić ten efekt. Rys. 2-7 Stopień, w jakim beneficjenci projektów uzyskali dobre doświadczenia w ramach partnerstw ponadnarodowych Źródło: badanie na potrzeby oceny ex post pięciu programów DG ds. Sprawiedliwości na lata Inną formą wartości wynikającej z programu były marka UE i reputacja programu szczegółowego. Oznaczało to lepszą widoczność, większe zainteresowanie projektami i większy wpływ projektów na osoby odpowiedzialne za wyznaczanie kierunków polityki na poziomie unijnym i krajowym, osoby zawodowo zajmujące się tymi kwestiami i społeczeństwo w szerszym ujęciu. Ponadto ocena wykazała, że środki finansowe UE miały zasadnicze znaczenie dla realizacji projektów w ramach programu szczegółowego i osiągnięcia celów UE. Prawdopodobieństwo osiągnięcia celów UE a tym samym osiągnięcia celów strategii UE bez środków finansowych UE jest zatem z natury rzeczy ograniczone Tamże, s