Dobro wspólne jako fundament polskiego

Transkrypt

1 monografie konstytucyjne Marek Piechowiak Dobro wspólne jako fundament polskiego porządku KONSTYTUCYJNEGO Warszawa 2012

2 Niniejsza publikacja ukazuje się jako tom XL Studiów i Materiałów Trybunału Konstytucyjnego, Monografie Konstytucyjne nr 2 Redaktor prowadzący: Krzysztof Budziło Redakcja i korekta: Biblioteka Trybunału Konstytucyjnego Projekt graficzny okładki: Aldona Dawid Recenzenci: Prof. dr hab. Krystian Complak Prof. dr hab. Piotr Tuleja Afiliacja autora: Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej Copyright by Biuro Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2012 ISBN: ISSN: Wydawca: Biuro Trybunału Konstytucyjnego Warszawa, Al. J.Ch. Szucha 12a Skład, druk i oprawa: Pracownia C&C Sp. z o.o.

3 PRZEGLĄD TREŚCI WYKAZ SKRÓTÓW I SKRÓTOWCÓW WPROWADZENIE Przedmiot i cel opracowania Trudności w ustaleniu konstytucyjnego paradygmatu rozumienia dobra wspólnego Kierunki przezwyciężenia trudności i główna linia argumentacji Struktura opracowania I. podstawowe rozstrzygnięcia terminologiczne Trzy płaszczyzny dyskursu o dobru wspólnym Dobro wspólne jako wartość i zasada dobra wspólnego Porządek konstytucyjny Grupa społeczność wspólnota II. TRADYCJA IDEOWA Tradycja a rozumienie kategorii konstytucyjnych Wybór tradycji i jej elementów Platon Arystoteles Stoicyzm Tomasz z Akwinu Nauka społeczna Kościoła katolickiego Tradycja klasyczna a współczesny komunitaryzm Podsumowanie III. DOBRO WSPÓLNE W POLSKIM KONSTYTUCJONALIZMIE I W PROJEKTACH KONSTYTUCJI Tradycja konstytucyjna Projekty konstytucji IV. DOBRO WSPÓLNE W ŚWIETLE PRAC KOMISJI KONSTYTUCYJNEJ I ZGROMADZENIA NARODOWEGO NAD PROJEKTEM KONSTYTUCJI Z 1997 R Uwagi wstępne Preambuła: równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego Polski

4 3. Artykuł 1 Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli Artykuł 25 ust. 3 współdziałanie dla dobra człowieka i dobra wspólnego Artykuł 82 obowiązek troski o dobro wspólne Prace przygotowawcze nad artykułem 1 jako wyznaczające paradygmat rozumienia klauzuli dobra wspólnego i wysuwane trudności V. konstytucyjny paradygmat rozumienia dobra wspólnego i analiza zasady dobra wspólnego Paradygmatyczne rozumienie dobra wspólnego Pochodne znaczenia konstytucyjnej kategorii dobro wspólne Podstawowa formuła zasady dobra wspólnego Rzeczpospolita jako korelat wzorca Podstawowa formuła a dookreślenie wszystkich obywateli Zasada-norma i jej adresaci Treść zasady dobra wspólnego Artykuł 1 jako przepis odsyłający wyznaczenie kierunku dalszych analiz VI. METAAKSJOLOGICZNE WALORY DOBRA WSPÓLNEGO Rozstrzygnięcia metaaksjologiczne i ich doniosłość dla systemu prawnego Metaaksjologiczna problematyka konstytucyjnej wartości dobra wspólnego Wartość jako dobro czy jako czysta wartość? Prawnonaturalny charakter dobra wspólnego Ogólnoteoretyczne konsekwencje rozstrzygnięć metaaksjologicznych Proceduralne konsekwencje rozstrzygnięć metaaksjologicznych Podsumowanie VII. DOBRO WSPÓLNE A GODNOŚĆ ORAZ WOLNOŚCI I PRAWA CZŁOWIEKA PROBLEM PIERWSZEJ WARTOŚCI KONSTYTUCYJNEJ I AKSJOLOGICZNEJ SPÓJNOŚCI KONSTYTUCJI Uwagi wstępne Problem spójności aksjologicznej Jedna czy wiele wartości fundamentalnych? Dobro wspólne czy godność człowieka? Typy pierwszeństwa. Wzajemne zależności między dobrem wspólnym a godnością

5 6. Dobro wspólne a koncepcja wolności oraz praw człowieka i obywatela Argument nie wprost na rzecz klasycznego paradygmatu pojmowania dobra wspólnego Podsumowanie VIII. orzecznictwo TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO A PARADYGMATYCZNE ROZUMIENIE DOBRA WSPÓLNEGO Uwagi wstępne Treściowa determinacja elementów dobra wspólnego Problemy z aplikacją paradygmatycznej koncepcji dobra wspólnego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego Paradygmatyczna koncepcja dobra wspólnego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego Dlaczego dobro wspólne jest wspólne? Konkluzje ku modelowi stosowania zasady dobra wspólnego UWAGI KOŃCOWE Podstawowe określenie dobra wspólnego Obowiązki wobec dobra wspólnego Obywatele jako gospodarze państwa Dobro wspólne w sensie przedmiotowym a dobro wspólne w sensie podmiotowym Dobro wspólne a godność Wspólnotowy charakter dobra wspólnego Prawnonaturalny charakter dobra wspólnego Dobro wspólne w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego Konstytucyjny test dobra wspólnego Wyjątkowość zasady dobra wspólnego Źródła Prawo polskie Prawo międzynarodowe i prawo Unii Europejskiej Prawo innych państw Kościół katolicki Źródła starożytne i średniowieczne Literatura pomocnicza

6 Skorowidze Skorowidz sygnatur akt spraw przed Trybunałem Konstytucyjnym Skorowidz osób Skorowidz rzeczowy

7 SPIS TREŚCI WYKAZ SKRÓTÓW I SKRÓTOWCÓW WPROWADZENIE Przedmiot i cel opracowania Trudności w ustaleniu konstytucyjnego paradygmatu rozumienia dobra wspólnego Kierunki przezwyciężenia trudności i główna linia argumentacji Struktura opracowania I. podstawowe rozstrzygnięcia terminologiczne Trzy płaszczyzny dyskursu o dobru wspólnym a. Klauzula dobra wspólnego konstytucyjna kategoria dobro wspólne.. 35 b. Pojęcie dobra wspólnego c. Dobro wspólne Dobro wspólne jako wartość i zasada dobra wspólnego Porządek konstytucyjny Grupa społeczność wspólnota II. TRADYCJA IDEOWA Tradycja a rozumienie kategorii konstytucyjnych Wybór tradycji i jej elementów Platon a. Uwagi wstępne b. Dobro wspólne jako cel prawa i państwa c. Sprawiedliwość egzystencjalną doskonałością człowieka d. Przyjaźń i równość jako cele prawa e. Solidarność uniwersalna f. Elementy personalistycznego ugruntowania dobra wspólnego (1) Egzystencjalne ugruntowanie godności (2) Wolność sprawiedliwego działania i wolność wyboru modelu życia (3) Problem treściowej determinacji dobra dla człowieka wolność jako niezdeterminowanie kształtu działania α. Argument Isaiaha Berlina przeciwko obiektywnemu ugruntowaniu sprawiedliwości β. Wolność wyboru modelu życia γ. Wolność wyboru poszczególnych działań g. Platon w perspektywie dalszego rozwoju tradycji klasycznej Arystoteles

8 8 a. Arystoteles a Platon zmiana perspektywy ontologicznej i epistemologicznej b. Dobro wspólne jako cel prawa i państwa c. Sprawiedliwość jako suma cnót i cudze dobro d. Przyjaźń jako racja działania na rzecz innych e. Dobro wspólne a państwo jako wspólnota autarkiczna f. Elementy personalistycznego ugruntowania dobra wspólnego (1) Człowiek istotą polityczną (2) Rozumność doskonałością konstytuującą godność człowieka (3) Wolność wyboru celów działania g. Podsumowanie Stoicyzm a. Stoicyzm a klasyczna refleksja nad dobrem wspólnym b. Prawo jako podstawa dookreślenia szczęśliwego życia c. Spór stoików z tradycją klasyczną a współczesne spory wokół aksjologicznych podstaw prawa d. Wspólne dobro e. Prawo naturalne prawem kosmicznego logosu f. Powinność czy dobro? g. Człowiek jako cel przyrody h. Kosmopolityzm i. Kręgi społeczne i instynkt samozachowawczy j. Podsumowanie Tomasz z Akwinu a. Miejsce twórczości Akwinaty w klasycznej tradycji refleksji nad dobrem wspólnym b. Dobro wspólne podstawowym elementem definicji prawa c. Szczęście jednostki a wspólnota doskonała d. Racje działania dla dobra wspólnego e. Personalistyczne podstawy dobra wspólnego (1) Godność jako podstawa bycia osobą dowartościowanie indywidualności i wolności (2) Osoba a bezpośrednie cele prawa pozytywnego (3) Wolność a dobra prawnie doniosłe (4) Koncepcja osoby a ujęcie dobra wspólnego f. Podsumowanie Nauka społeczna Kościoła katolickiego a. Status metodologiczny nauki społecznej Kościoła b. Podstawowe określenie dobra wspólnego c. Dobro wspólne jako cel państwa d. Płaszczyzny dobra wspólnego e. Antropologiczne podstawy dobra wspólnego

9 (1) Człowiek istotą z natury społeczną (2) Godność (3) Wolność f. Dobro wspólne w sensie podmiotowym i przedmiotowym g. Prawa człowieka h. Zasada powszechnego przeznaczenia dóbr i. Sprawiedliwość społeczna j. Instytucje i partycypacja k. Zasada pomocniczości l. Obowiązki wobec dobra wspólnego (1) Podmioty zobowiązane (2) Racje działania na rzecz dobra wspólnego m. Zasada solidarności n. Nauczanie społeczne Kościoła katolickiego w Polsce a projekt Konstytucji RP (1) Stanowisko Konferencji Episkopatu Polski w sprawie założeń aksjologicznych nowej konstytucji z 16 czerwca 1990 r. i memoriał Episkopatu Polski Katolickie postulaty konstytucyjne z 26 lutego 1947 r (2) List w sprawie Konstytucji do wiernych Kościoła katolickiego i wszystkich ludzi dobrej woli z 22 października 1994 r (3) Inne wypowiedzi Konferencji Episkopatu Polski (4) Wypowiedzi Konferencji Episkopatu Polski a tekst Konstytucji z 1997 r Tradycja klasyczna a współczesny komunitaryzm Podsumowanie III. DOBRO WSPÓLNE W POLSKIM KONSTYTUCJONALIZMIE I W PROJEKTACH KONSTYTUCJI Tradycja konstytucyjna a. Uwagi wstępne b. Konstytucja 3 Maja (1) Dobro wspólne pierwszą wartością konstytucyjną (2) Dobro wspólne a wolność i prawa człowieka (3) Konstytucja 3 Maja a Konstytucja z 1997 r c. Konstytucja kwietniowa (1) Prymat państwa wobec jednostek i odrzucenie przyrodzonych praw człowieka (2) Pierwotność państwa wobec narodu (3) Konstytucja kwietniowa a Konstytucja z 1997 r d. Podsumowanie Projekty konstytucji

10 10 a. Uwagi wstępne b. Projekty z lat (1) Ogólna charakterystyka (2) Projekt Komisji Konstytucyjnej Senatu I kadencji (3) Projekt Konfederacji Polski Niepodległej (4) Projekt Stronnictwa Demokratycznego (5) Projekt zespołu kierowanego przez Sylwestra Zawadzkiego c. Projekty z lat (1) Ogólna charakterystyka (2) Projekt prezydencki d. Projekty w pierwszym czytaniu w pracach nad Konstytucją z 1997 r (1) Ogólna charakterystyka (2) Projekt obywatelski e. Podsumowanie IV. DOBRO WSPÓLNE W ŚWIETLE PRAC KOMISJI KONSTYTUCYJNEJ I ZGROMADZENIA NARODOWEGO NAD PROJEKTEM KONSTYTUCJI Z 1997 R Uwagi wstępne Preambuła: równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego Polski a. Umiejscowienie b. Prace przygotowawcze Artykuł 1 Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli a. Wprowadzenie zasady dobra wspólnego jako zasady ustrojowej (1) Uwagi wstępne (2) Zasada dobra wspólnego jako zasada solidaryzmu społecznego. Dobro wspólne jako podstawa obowiązków (3) Dobro wspólne jako res publica. Dobro wspólne jako to, co korzystne (4) Dobro wspólne jako warunki rozwoju osoby ludzkiej (5) Dobro wspólne jako wspólnota obywatelska i obowiązki wobec niej (6) Dobro wspólne a demokratyczne państwo prawne urzeczywistniające zasady sprawiedliwości społecznej (7) Dobro wspólne a sprawiedliwość społeczna. Dobro wspólne a równoważenie praw i obowiązków b. Spór o kolejność dwóch pierwszych artykułów c. Spór o kolejność słów w artykule 1 dobro wspólne czy wspólne dobro?

11 d. Podsumowanie e. Zestawienie zmian w projektach artykułu Artykuł 25 ust. 3 współdziałanie dla dobra człowieka i dobra wspólnego a. Uwagi wstępne b. Dobro wspólne a świeckość oraz neutralność religijna i światopoglądowa państwa c. Dobro wspólne jako cel współdziałania państwa i związków wyznaniowych (1) Prace w Komisji Konstytucyjnej ZN (2) Sposoby określenia celu współpracy Kościoła i związków wyznaniowych (3) Formuła z artykułu 25 ust. 3 a formuła konkordatowa d. Podsumowanie e. Zestawienie zmian w projektach artykułu 25 ust Artykuł 82 obowiązek troski o dobro wspólne a. Uwagi wstępne b. Dyskusje nad kształtem artykułu c. Projekty artykułu d. Zestawienie zmian w projektach artykułu 82 i artykułu Prace przygotowawcze nad artykułem 1 jako wyznaczające paradygmat rozumienia klauzuli dobra wspólnego i wysuwane trudności a. Doniosłość prac nad artykułem b. Próby deprecjacji wagi zmiany szyku wyrazów c. Problem braku neutralności światopoglądowej i konfesyjnej (1) Sformułowanie problemu i zasadnicze argumenty (2) Typy neutralności światopoglądowej prawa d. Podsumowanie V. konstytucyjny paradygmat rozumienia dobra wspólnego i analiza zasady dobra wspólnego Paradygmatyczne rozumienie dobra wspólnego Pochodne znaczenia konstytucyjnej kategorii dobro wspólne Podstawowa formuła zasady dobra wspólnego Rzeczpospolita jako korelat wzorca Podstawowa formuła a dookreślenie wszystkich obywateli a. Naród b. Obywatel jako beneficjent a obywatel jako twórca państwa c. Wszyscy obywatele jako podmioty tworzące wspólnotę autarkiczną i wspólnotę komunikacji Zasada-norma i jej adresaci Treść zasady dobra wspólnego

12 12 a. Uwagi wstępne b. Koncepcja państwa i prawa (1) Dobro jednostki jako cel państwa i prawa (2) Zasada dobra wspólnego a zasada demokratycznego państwa prawnego realizującego zasady sprawiedliwości społecznej (3) Zasada dobra wspólnego a zasada pomocniczości c. Człowiek jako podmiot rozwoju podstawowe rozstrzygnięcia antropologiczne d. Podstawowe dziedziny realizacji osoby uniwersalne wartości konstytucyjne e. W jakim sensie dobro może być wspólne? Artykuł 1 jako przepis odsyłający wyznaczenie kierunku dalszych analiz VI. METAAKSJOLOGICZNE WALORY DOBRA WSPÓLNEGO Rozstrzygnięcia metaaksjologiczne i ich doniosłość dla systemu prawnego Metaaksjologiczna problematyka konstytucyjnej wartości dobra wspólnego Wartość jako dobro czy jako czysta wartość? a. Czyste wartości b. Wartość jako dobro c. Wartości kreowane a wartości deklarowane d. Wartości konstytucyjne in abstracto a wartości konstytucyjne in concreto kolizje wartości e. Podsumowanie Prawnonaturalny charakter dobra wspólnego a. Uwagi wstępne b. Rozstrzygnięcia konstytucyjne na rzecz uznania prawnonaturalnego charakteru dobra wspólnego c. Prawnonaturalny charakter dobra wspólnego w świetle prac przygotowawczych d. Koncepcja inkorporacjonistyczna czy prawnonaturalna? e. Podsumowanie Ogólnoteoretyczne konsekwencje rozstrzygnięć metaaksjologicznych a. Oceny jako sądy (1) Ograniczenia dominującej koncepcji ocen i wartości (2) Specyfika ocen jako sądów dotyczących dobra wspólnego b. Normy prawne o charakterze prawnonaturalnym Proceduralne konsekwencje rozstrzygnięć metaaksjologicznych a. Uwagi wstępne

13 b. Konsekwencje o charakterze negatywnym c. Konsekwencje o charakterze pozytywnym (1) Podstawowe postulaty (2) Pluralizm uzasadnień Podsumowanie VII. DOBRO WSPÓLNE A GODNOŚĆ ORAZ WOLNOŚCI I PRAWA CZŁOWIEKA PROBLEM PIERWSZEJ WARTOŚCI KONSTYTUCYJNEJ I AKSJOLOGICZNEJ SPÓJNOŚCI KONSTYTUCJI Uwagi wstępne Problem spójności aksjologicznej Jedna czy wiele wartości fundamentalnych? Dobro wspólne czy godność człowieka? a. Elementy wspólne b. Racje na rzecz uznania godności za pierwszą wartość (1) Specyficzne właściwości godności (2) Stanowisko doktryny (3) Stanowisko Trybunału Konstytucyjnego c. Racje na rzecz uznania dobra wspólnego za pierwszą wartość (1) Umiejscowienie i stosunek do całości (2) Słabość konstytucyjnej pozycji godności d. Kierunki poszukiwania rozstrzygnięcia dylematu Typy pierwszeństwa. Wzajemne zależności między dobrem wspólnym a godnością Dobro wspólne a koncepcja wolności oraz praw człowieka i obywatela Argument nie wprost na rzecz klasycznego paradygmatu pojmowania dobra wspólnego Podsumowanie VIII. orzecznictwo TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO A PARADYGMATYCZNE ROZUMIENIE DOBRA WSPÓLNEGO Uwagi wstępne a. Uwagi metodologiczne b. Problem oceny interpretacji dokonywanej przez Trybunał Konstytucyjny. Zasada dobra wspólnego jako współokreślająca materialną tożsamość Konstytucji z 1997 r Treściowa determinacja elementów dobra wspólnego a. Uwagi wstępne b. Ogólne dookreślenia dobra wspólnego

14 14 c. Konkretyzacje dobra wspólnego (1) Istnienie państwa (2) Finanse i budżet (3) Środowisko naturalne i infrastruktura (4) Funkcjonowanie instytucji życia publicznego (5) Przymioty osób pełniących służbę publiczną (6) Prawo i wymiar sprawiedliwości (7) Partycypacja obywateli i społeczności w kształtowaniu dobra wspólnego (8) Kultura, oświata, wychowanie etyczne (9) Podsumowanie Problemy z aplikacją paradygmatycznej koncepcji dobra wspólnego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego a. Dobro wspólne jako wartość przeciwstawna wobec dóbr chronionych wolnościami i prawami człowieka i obywatela b. Dobro wspólne jako wartość przeciwstawna wobec interesu grupowego c. Podporządkowanie zasady dobra wspólnego innym zasadom d. Zasada dobra wspólnego obok innych zasad konstytucyjnych e. Balansowanie wartości uznanych za elementy dobra wspólnego Paradygmatyczna koncepcja dobra wspólnego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego a. Ogólna charakterystyka dobra wspólnego b. Dobro wspólne jako wartość fundamentalna c. Dobro wspólne wobec godności i praw człowieka d. Dobro wspólne a dobro jednostek i tworzonych przez nie społeczności zasada dobra wspólnego a zasada pomocniczości e. Dobro wspólne a solidarność Dlaczego dobro wspólne jest wspólne? a. Uwagi wprowadzające b. Wspólne ze względu na tworzenie całości dzięki koordynacji elementów składowych c. Wspólne ze względu na bycie korzystnym dla państwa lub Narodu jako całości d. Wspólne ze względu na relację do specyficznych funkcji państwa lub Narodu jako całości e. Wspólne ze względu na antonimiczność wyrażeń dobro wspólne dobro indywidualne f. Wspólne ze względu na oceny dokonywane przez państwo jako całość lub przez Naród jako suwerena g. Wspólne ze względu na bycie korzystnym bezpośrednio dla wszystkich

15 h. Wspólne ze względu na bycie korzystnym proporcjonalnie dla wszystkich i. Wspólne ze względu na bycie własnością państwa lub wspólnot samorządowych j. Wspólne ze względu na bycie korzystnym dla społeczności lokalnej lub grupy k. Wspólne ze względu na podmioty partycypujące w określaniu treści dobra wspólnego l. Wspólne ze względu na bycie przedmiotem wspólnego obowiązku m. Podsumowanie Konkluzje ku modelowi stosowania zasady dobra wspólnego a. Uwzględnienie prac przygotowawczych i wynikającego z nich paradygmatu rozumienia dobra wspólnego b. Uznanie koordynacji dóbr cząstkowych za najważniejszy wymiar wspólności dobra wspólnego c. Wyraźne odróżnienie pojęcia dobra wspólnego od innych pojęć określających dobra o charakterze zbiorowym d. Dobro wspólne jako racja ograniczania wolności i praw in abstracto UWAGI KOŃCOWE Podstawowe określenie dobra wspólnego Obowiązki wobec dobra wspólnego Obywatele jako gospodarze państwa Dobro wspólne w sensie przedmiotowym a dobro wspólne w sensie podmiotowym Dobro wspólne a godność Wspólnotowy charakter dobra wspólnego Prawnonaturalny charakter dobra wspólnego Dobro wspólne w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego Konstytucyjny test dobra wspólnego Wyjątkowość zasady dobra wspólnego Źródła Prawo polskie a. Konstytucje i ustawy b. Projekty konstytucji (1) Zbiory (2) Poszczególne projekty c. Prace parlamentarne (1) Biuletyny

16 (2) Sprawozdania (3) Inne d. Orzecznictwo (1) Trybunał Konstytucyjny (2) Sąd Najwyższy Prawo międzynarodowe i prawo Unii Europejskiej Prawo innych państw Kościół katolicki a. Kościół powszechny b. Kościół polski Źródła starożytne i średniowieczne Literatura pomocnicza Skorowidze Skorowidz sygnatur akt spraw przed Trybunałem Konstytucyjnym Skorowidz osób Skorowidz rzeczowy

17 Wykaz skrótów i skrótowców a. articulus AAS Acta Apostolicae Sedis Biuletyn KKNZ Biuletyn Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego c. corpus cap. caput dist. distinctio Dz. U. Dziennik Ustaw Dz. Urz. UE Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej KKNZ/Komisja Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego Konstytucja 3 Maja Ustawa Rządowa z dnia 3 maja 1791 r. konstytucja kwietniowa Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r. konstytucja marcowa Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej Konstytucja z 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Konkordat Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską lib. liber NSA Naczelny Sąd Administracyjny projekt obywatelski Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Projekt Obywatelski NSZZ Solidarność projekt senacki Komisja Konstytucyjna Senatu Rzeczypospolitej Polskiej I kadencji, Projekt Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, uchwalony 22 października 1991 r. q. quaestio RPO Rzecznik Praw Obywatelskich TK Trybunał Konstytucyjny 17

18

19 WPROWADZENIE 1. Przedmiot i cel opracowania Prezentowane opracowanie zawiera propozycję teorii dobra wspólnego jako podstawy polskiego porządku konstytucyjnego. Na pierwszym planie jest próba odpowiedzi na pytanie o podstawowe rozumienie wyrażenia dobro wspólne jako kategorii konstytucyjnej, o rdzeń znaczeniowy tego wyrażenia. Można także mówić o poszukiwaniu podstawowego i wzorcowego (paradygmatycznego) rozumienia tej kategorii, przy czym najistotniejsze jest ujawnienie treści autonomicznych, które nie znalazły wyrazu w innych przepisach konstytucji. Jednocześnie chodzić będzie przede wszystkim o dobro wspólne jako kategorię fundamentalną określającą podstawy całego porządku konstytucyjnego. Oddając zarysowane tu intuicje, można mówić o poszukiwaniu konstytucyjnego paradygmatu rozumienia kategorii dobro wspólne. W perspektywie tego celu najważniejszy okazuje się być art. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.: Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. Stąd cel opracowania można określić jako poszukiwanie paradygmatu rozumienia klauzuli dobra wspólnego zawartej w art. 1 i całego przepisu tego artykułu. Wszechstronne rozumienie tego przepisu obejmuje ustalenie treści wartości i zasady dobra wspólnego, określenie miejsca wartości i zasady dobra wspólnego w porządku konstytucyjnym przede wszystkim ich relacji do innych elementów wyznaczających ten porządek i pełnionych w nim funkcji. Zasadnicza argumentacja na rzecz określonej konstytucyjnej koncepcji dobra wspólnego jest argumentacją prowadzoną w perspektywie wewnętrznej wobec prawa można powiedzieć, że celem jest ustalenie, jak ustrojodawca pojmuje dobro wspólne, a nie jak powinien pojmować, np. ze względu na argumenty filozoficzne dotyczące tego, jakie byłyby najlepsze podstawy porządku prawnego. Nie zmierza się tu zatem do formułowania postulatów de lege ferenda, ale postulatów dotyczących tego, jak na gruncie obowiązujących przepisów należy rozumieć konstytucyjną kategorię dobro wspólne, jakie funkcje zasady dobra wspólnego powinno się uznać itp. Do zagadnień filozoficznoprawnych sięga się po to, aby uzyskać odpowiednie narzędzia teoretyczne służące realizacji wskazanego celu. Opracowana koncepcja dobra wspólnego ma charakter normatywny z punktu widzenia interpretacji i stosowania Konstytucji z 1997 r., zatem także z punktu widzenia aktywności orzeczniczej Trybunału Konstytucyjnego. Punktem wyjścia analiz jest tekst konstytucji i pytania o znaczenie występujących w nim kategorii. Niemniej jednak zasada dobra wspólnego pozwala na postawienie, co więcej wymaga postawienia, pytań o charakterze przed- 19

20 WPROWADZENIE miotowym: Czym jest dobro wspólne, do którego odsyła art. 1 jako do wzorca kształtowania całego państwa? Czym jest dobro wspólne jako fundament porządku konstytucyjnego i w konsekwencji całego porządku prawnego? Podjęcie pytań o charakterze przedmiotowym okazuje się mieć zasadnicze znaczenie dla odkrywania autonomicznego znaczenia kategorii dobro wspólne i samej zasady dobra wspólnego, zgodnie z prostą intuicją, że dookreślenie treści pojęcia dobra wspólnego zakłada wiedzę o tym, gdzie poszukiwać jego desygnatu czy mówiąc metaforycznie w którą stronę spoglądać, aby poznać, jaki on jest. Problematyka ta jest tym istotniejsza, że do Konstytucji z 1997 r. wprowadzono elementy prawnonaturalne i za jeden z nim można uznać właśnie dobro wspólne. Prowadzi ona do pytań o charakterze filozoficznym, dotyczących tego, jak istnieje dobro wspólne, co je konstytuuje i do podstawowych zagadnień teoretycznoprawnych dotyczących wypracowania narzędzi umożliwiających uwzględnienie w dyskursie prawniczym problematyki prawnonaturalnej. Ze względu na perspektywę wyznaczoną pytaniami o charakterze przedmiotowym, można mówić nie tylko o poszukiwaniu paradygmatycznego rozumienia kategorii dobro wspólne, lecz także o poszukiwaniu paradygmatu rozumienia (pojmowania) samego dobra wspólnego jako desygnatu kategorii konstytucyjnej. Problematyka dobra wspólnego podejmowana jest z punktu widzenia porządku konstytucyjnego, zatem konstytucji w działaniu, jako zmierzającej wprost lub pośrednio do ukształtowania konkretnych warunków życia społecznego i konkretnych zachowań podmiotów tego życia. 2. trudności w ustaleniu konstytucyjnego paradygmatu rozumienia dobra wspólnego Mimo świadomości doniosłości zasady dobra wspólnego z art. 1, postawione tu zagadnienie nie doczekało się, jak dotąd, monograficznego opracowania. Pojawił się szereg opracowań cząstkowych 1, którym jednak daleko do 1 Do opracowań wprost dotyczących problematyki dobra wspólnego należą (w porządku chronologicznym): M. Zdyb, Dobro wspólne w perspektywie art. 1 Konstytucji RP, w: Trybunał Konstytucyjny. Księga XV-lecia, red. F. Rymarz i A. Jankiewicz, Warszawa 2001, s ; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Dobro wspólne versus konstytucyjne prawa i wolności jednostki, w: VII Konferencja Trybunału Konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej i Sądu Konstytucyjnego Republiki Litewskiej, Sieniawa, czerwca 2002 r., Warszawa 2003 (Studia i Materiały, t. XVII), s ; W. Łączkowski, Ekonomiczne i socjalne prawa człowieka a dobro wspólne, w: Godność człowieka a prawa ekonomiczne i socjalne. Księga Jubileuszowa wydana w piętnastą rocznicę ustanowienia Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2003, s ; J. Oniszczuk, Dobro wspólne jako cel prawa, Studia i Prace. Kolegium Ekonomiczno-Społeczne SGH 2003, z. 5, s ; M. Piechowiak, Filozoficzne podstawy rozumienia dobra wspólnego, Kwartalnik Filozoficzny 2003, nr 2, s. 5-35; J. Trzciński, Rzeczpospolita Polska dobrem wspólnym wszystkich obywateli, w: Sądownictwo administracyjne gwarantem wolności i praw obywatelskich , red. J. Góral, 20

21 2. Trudności w ustaleniu konstytucyjnego paradygmatu rozumienia dobra wspólnego tego, aby złożyć się na zasadniczo spójne ujęcie kwestii podstawowych, jak to jest w przypadku opracowań dotyczących zasady demokratycznego państwa prawnego wysłowionej w art W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego zasada dobra wspólnego nie jest traktowana jako zasada mająca R. Hauser i J. Trzciński, Warszawa 2005, s ; W. Brzozowski, Konstytucyjna zasada dobra wspólnego, Państwo i Prawo 61 (2006), z. 11, s ; W. Wołpiuk, Dobro wspólne a interes publiczny, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Informatyki, Zarządzania i Administracji w Warszawie 2006, nr 1 (4), s. 9-24; M. Zubik, Refleksje nad dobrem wspólnym jako pojęciem konstytucyjnym, w: Prawo a polityka. Materiały z konferencji Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, która odbyła się 24 lutego 2006 roku, red. tenże, Warszawa 2007, s ; W. Sokolewicz, Artykuł 1, w: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, t. 5, Warszawa 2007, s. 1-37; Dobro wspólne. Problemy konstytucyjnoprawne i aksjologiczne, red. W. Wołpiuk, Warszawa 2008 (R. Chruściak, Kwestia dobra wspólnego w debacie nad przygotowaniem Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., s ; M. Zubik, Konstytucyjne refleksje nad dobrem wspólnym na tle przemian w Rzeczypospolitej Polskiej ostatniej dekady XX w., s , tekst obejmuje wcześniejsze opracowanie tego autora, Refleksje nad dobrem wspólnym jako pojęciem konstytucyjnym, dz. cyt.; W. Wołpiuk, Dobro wspólne w świetle udziału Polski w Unii Europejskiej, s ; J. Jaskiernia, Elementy dobra wspólnego w systemie aksjologicznym Rady Europy, s ; M. Piechowiak, Konstytucyjna zasada dobra wspólnego w poszukiwaniu kontekstu interpretacji, s ; J. Królikowski, Pojęcie dobra wspólnego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, s ; R. Banajski, Za czy przeciw dobru wspólnemu, s ; J. Walkowiak, Idea dobra wspólnego na tle doktryn społeczno-gospodarczych i działalności ponadnarodowych korporacji, s ; K. Maciejewska, Fundusze strukturalne jako dobro wspólne w aspekcie kontroli państwowej, s ; J. Pleban-Słodka, Dobro wspólne w świetle prawa upadłościowego, s ); M. Wierzbicki, Dobro wspólne jako kategoria normatywna, w: System prawny a porządek prawny, red. O. Bogucki i S. Czepita, Szczecin 2008, s ; K. Complak, O bardziej prawidłowe pojmowanie konstytucyjnego pojęcia dobro wspólne, w: Instytucje prawa konstytucyjnego w dobie integracji europejskiej. Księga jubileuszowa dedykowana Prof. Marii Kruk-Jarosz, red. J. Wawrzyniak i M. Laskowska, Warszawa 2009, s ; P. Kaczmarek, Rozumienie praw i wolności jednostki w Konstytucji RP (między dobrem wspólnym a ideą indywidualistyczną), w: Wolności i prawa jednostki w Konstytucji RP, t. I: Idee i zasady przewodnie konstytucyjnej regulacji wolności i praw jednostki w RP, red. M. Jabłoński, Warszawa 2010, s ; w obszernym tomie W poszukiwaniu dobra wspólnego. Księga jubileuszowa Profesora Macieja Zielińskiego, red. A. Choduń i S. Czepita, Szczecin 2010, zawierającym ponad 60 opracowań, znalazł się tylko jeden tekst wprost poświęcony konstytucyjnej problematyce dobra wspólnego: M. Piechowiak, Prawnonaturalny charakter klauzuli dobra wspólnego, s ; tom Dobro wspólne, red. D. Probucka, Kraków 2010, daje szeroki przegląd zagadnień związanych z dobrem wspólnym dokonany z perspektywy różnych dyscyplin, zawiera blisko 50 opracowań, w tym cztery, w których pojawia się szerzej problematyka prawna: K. Klecha, Państwo jako dobro wspólne w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej, s ; D. Kabat, Integracja europejska a idea dobra wspólnego. Uwagi wstępne, s ; A. Bałandynowicz, Etyczny wymiar osoby a dobro wspólne w prawie normatywnym, s ; T. Majcherkiewicz, Reformy służby cywilnej w poszukiwaniu dobra wspólnego czy realizacji interesów partyjnych, s Zob. np. I. Wróblewska, Zasada państwa prawnego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego RP, Toruń 2010; Państwo prawa demokratyczne państwo prawne. Antologia, red. J. Kowalski, Warszawa 2008; Zasada demokratycznego państwa prawnego w Konstytucji RP, red. S. Wronkowska, Warszawa 2006; E. Morawska, Klauzula państwa prawnego w Konstytucji RP na tle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Toruń 2003; Demokratyczne państwo prawne (aksjologia, struktura, funkcje), red. H. Rot, Wrocław

22 WPROWADZENIE pierwszorzędne znaczenie dla architektoniki konstytucji. Nie jest to, jak się zdaje, rzeczą przypadku. Opracowanie podjętej problematyki natrafia na liczne trudności, z których już na wstępie warto sobie zdać sprawę 3 : Kategoria dobro wspólne jest we współczesnym polskim konstytucjonalizmie kategorią nową, a jej wprowadzenie do ustawy zasadniczej nie było w doktrynie prawa konstytucyjnego poprzedzone badaniami nad tą kategorią. Kategoria ta ma charakter idiomatyczny i nie jest sama przez się zrozumiała. Konstytucja nie zawiera definicji ani określenia dobra wspólnego; nie zawierają ich także ustawy 4. Niewystarczające jest oparcie się w dekodowaniu treści art. 1 i treści kategorii dobra wspólnego na samym kontekście konstytucyjnym. Janusz Trzciński, zastanawiając się nad metodologią identyfikacji treści pojęcia dobra wspólnego, proponował przyjąć, że: «Dobro wspólne» jest pochodną koncepcji państwa, tak w płaszczyźnie koncepcji wolności i praw jednostki, jak i w płaszczyźnie organizacyjnej państwa 5. Oczywiście, analiza tych kontekstów ma bardzo doniosłe znaczenie, jest jednak dalece niewystarczająca. Gdyby ograniczyć się do rekonstrukcji znaczenia wyrażenia dobro wspólne w oparciu o inne przepisy konstytucji, trzeba by uznać, że zasada dobra wspólnego nie ma autonomicznego znaczenia 6. Nie ma żadnych racji, aby zasady dobra wspólnego nie uznać za interpretacyjnie otwartą tak na treści typu materialnego, jak i formalnego; analogicznie jak to jest w przypadku zasady godności z art. 30 czy zasady demokratycznego państwa prawnego z art Por. M. Piechowiak, Konstytucyjna zasada dobra wspólnego w poszukiwaniu kontekstu interpretacji, dz. cyt., s Zob. M. Zubik, Refleksje nad dobrem wspólnym jako pojęciem konstytucyjnym, dz. cyt., s J. Trzciński, Rzeczpospolita Polska dobrem wspólnym wszystkich obywateli, dz. cyt., s. 460, pkt 8a. 6 W. Łączkowski badając możliwości dekodowania treści konstytucyjnego pojęcia dobra wspólnego wskazuje na dwie możliwości po pierwsze, pozostanie na gruncie języka prawnego i prawniczego, wówczas uznać trzeba, że treść pojęcia dobra wspólnego określana jest przez prawo pochodzące od demokratycznego państwa, o którym mówi art. 2 Konstytucji z 1997 r.; po drugie, treść tego pojęcia można odczytywać na podstawie aksjologicznej, na tle aksjologicznym, w oparciu o treść wartości dobra wspólnego dookreśloną poza systemem prawa; tenże, Ekonomiczne i socjalne prawa człowieka a dobro wspólne, w: Godność człowieka a prawa ekonomiczne i socjalne. Księga Jubileuszowa wydana w piętnastą rocznicę ustanowienia Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2003, s W pięciolecie Konstytucji z 1997 r. L. Garlicki pisał: Każda konstytucja przyjmuje pewne zasady podstawowe, służące zarówno jako aksjologiczny zwornik postanowień szczegółowych, jak i narzędzie pozwalające bądź na odnajdywanie w konstytucji treści, których zapomniano w niej zapisać, bądź na usuwanie z niej treści, które nie powinny się w niej znaleźć. Konstytucja z 1997 roku za taką zasadę uznała godność człowieka, tenże, Wolności i prawa jednostki w Konstytucji 22

23 2. Trudności w ustaleniu konstytucyjnego paradygmatu rozumienia dobra wspólnego Dekodowanie autonomicznych treści art. 1 nie może także się dokonywać przede wszystkim, a tym bardziej nie wyłącznie, na podstawie orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego 8. Zwłaszcza w wypadku klauzul generalnych zawierających kategorie, które nie są jeszcze dobrze określone, Trybunał Konstytucyjny nie może wyręczyć doktryny, której zadaniem jest opracowywanie zagadnień także na potrzeby działalności orzeczniczej Trybunału i nie cofać się przed formułowaniem standardów oceny orzecznictwa trybunalskiego 9. W wypadku zasady dobra wspólnego Trybunał zdaje się przede wszystkim nawiązywać do, wyraźnie odrzuconej przez ustrojodawcę, tradycji konstytucjonalizmu międzywojnia, traktując tę zasadę jako przeciwwagę dla wolności i praw człowieka. Nie można wprost sięgać do współczesnej tradycji polskiego konstytucjonalizmu, gdyż na podstawie prac przygotowawczych można dobrze uzasadnić tezę, że ustrojodawca świadomie odciął się od analogicznej formuły z konstytucji kwietniowej 10 i od zasadniczych idei związanych z tą formułą. Trudno poszukiwać pomocy w tradycji konstytucyjnej państw demokratycznych o pokrewnej kulturze prawnej i tradycji kulturowej, jak to miało miejsce przy wykładni obecnego art. 2, gdy został wprowadzony do polskiego porządku konstytucyjnego nowelą z grudnia 1989 r., a który inspirowany był konstytucjonalizmem niemieckim 11. Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku. Bilans pięciu lat, w: Pięć lat Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Materiały z konferencji na Zamku Królewskim w Warszawie 17 października 2002, red. H. Jerzmański, Warszawa 2002, s. 62. Dlaczego, mając na uwadze systematykę konstytucji, jak i prace przygotowawcze, takiego statusu nie przyznać tym bardziej zasadzie dobra wspólnego i nie uznać, że w zasadzie dobra wspólnego jako fundamentalnej i pierwszej zasadzie konstytucyjnej najważniejsze zdaje się być to, co w konstytucji nie zostało wprost wysłowione? 8 Analiza orzecznictwa zob. J. Królikowski, Pojęcie dobra wspólnego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, dz. cyt., s Przegląd orzecznictwa z elementami jego analizy, zob. J. Oniszczuk, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Kraków 2000, s , , tenże, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego na początku XXI w., Kraków 2004, s Por. K. Klecha, Państwo jako dobro wspólne w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej, dz. cyt.; opracowanie to opublikowane w 2010 r. oparte jest na analizie zaledwie 12 orzeczeń TK, a wniosków wysuniętych przez autorkę nie można uznać ani za dobrze uzasadnione, ani za trafne. Szeroka analiza orzeczeń zob. niżej rozdział VIII. Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego a paradygmatyczne rozumienie dobra wspólnego. 9 Zob. także niżej VIII.1.b. Problem oceny interpretacji dokonywanej przez Trybunał Konstytucyjny. Zasada dobra wspólnego jako współokreślająca materialną tożsamość Konstytucji z 1997 r. 10 Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r., Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, nr 30, poz. 227; powoływana dalej jako konstytucja kwietniowa. 11 Kategoria dobro wspólne (Gemeinwohl) nie jest obca niemieckiemu konstytucjonalizmowi; ugruntowania zasady dobra wspólnego poszukuje się w zasadzie republikanizmu sformułowanej w art. 20 ust. 1 Ustawy Zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec z 23 maja 1949 r.: Republika Federalna Niemiec jest demokratycznym i socjalnym państwem federalnym (przekład za Konstytucja Niemiec, przeł. B. Banaszak i A. Malicka, Warszawa 2008). Trzeba także zwrócić 23

24 WPROWADZENIE Nie można także znaleźć wprost wsparcia w doktrynie prawa międzynarodowego, jak to ma miejsce w wypadku pojęcia godności. Problemem okazuje się także znalezienie koncepcji dobra wspólnego adekwatnej do problematyki konstytucyjnej w rozwijanych współcześnie koncepcjach z zakresu filozofii prawa i filozofii polityki. Mało obiecujące okazuje się sięgnięcie do komunitaryzmu, gdyż rozwijany jest on w kontekście kultury prawnej common law i co więcej w tradycji, w której dobro wspólne i prawa człowieka są sobie przeciwstawiane odmiennie niż w tradycji, która stanowiła zasadniczy kontekst prac nad Konstytucją 1997 r. Zasadna jest konstatacja, że poszukując paradygmatycznego i autonomicznego znaczenia konstytucyjnej kategorii dobro wspólne, jesteśmy w wysoce niekomfortowej sytuacji. 3. Kierunki przezwyciężenia trudności i główna linia argumentacji Zasadnicze znaczenie dla identyfikacji paradygmatycznego rozumienia kategorii dobro wspólne w Konstytucji z 1997 r. ma art. 1. W art. 25 ust. 3 mamy do czynienia z tą kategorią zastosowaną w kontekście pewnego ograniczonego zespołu zagadnień dotyczących relacji między państwem a kościołami 12, nie tu zatem trzeba poszukiwać paradygmatu konstytucyjnego pojmouwagę na art. 14 ust. 2: Własność zobowiązuje. Korzystanie z własności powinno zarazem służyć dobru ogółu [dem Wohle der Allgemeinheit] i ust. 3: Wywłaszczenie jest dopuszczalne tylko dla dobra ogółu [zum Wohle der Allgemeinheit]. (...) Odszkodowanie ustalane jest na podstawie sprawiedliwej oceny interesów ogółu [der Interessen der Allgemeinheit] oraz osób zainteresowanych ; użycie w przekładzie terminów dobro ogółu i interesy ogółu, a nie dobro wspólne uznać trzeba za trafne; zob. monografię M. Andersheiden, Gemeinwohl in Republik und Union, Tübingen 2006 (tam liczne wskazówki bibliograficzne). Z uwagi na istotnie różne umocowanie zasady dobra wspólnego w tekście konstytucji oraz brak danych, które wskazywałyby na istotne oddziaływanie konstytucjonalizmu niemieckiego na polski w zakresie tej problematyki, nie jest zasadne sięganie do konstytucjonalizmu niemieckiego w celu określenia zasadniczej treści konstytucyjnej klauzuli dobra wspólnego i zasady dobra wspólnego na gruncie Konstytucji z 1997 r. Klauzula dobra wspólnego znalazła się w niektórych konstytucjach państw Ameryki Łacińskiej, w artykułach pierwszych konstytucji Chile, Gwatemali i Salwadoru, oraz w art. 133 i art. 333 Konstytucji Kolumbii, zob. C. Complak, O bardziej prawidłowe pojmowanie..., dz. cyt., s. 33. Za zbyt daleko idącą trzeba uznać konstatację, że brzmienie nadane art. 1 nie ma precedensów w konstytucjonalizmie państw demokratycznych, W. Sokolewicz, Artykuł 1, dz. cyt., s. 2. Niemniej jednak konstytucjonalizm państw latynoamerykańskich nie oddziałał na kształt art. 1, a na jego interpretację o tyle jedynie, o ile sugeruje, że nauka społeczna Kościoła katolickiego może stanowić inspirację, a przez to i kontekst interpretacji kategorii konstytucyjnych; zob. M. Complak, O bardziej prawidłowe pojmowanie..., dz. cyt., s Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. 24