Moduł 1. Wybrane zagadnienia prawa konstytucyjnego

Transkrypt

1 Autor: Marek Kruszka Moduł 1 Wybrane zagadnienia prawa konstytucyjnego Celem mniejszego opracowania jest przybliżenie słuchaczom wybranych zagadnień prawa konstytucyjnego, ze szczególnym uwzględnieniem sposobu w jaki potraktowano podstawowy akt prawny, jakim w demokratycznym porządku prawnym jest Konstytucja. Mając na uwadze szczególne wymogi jakie ciążą na organach władzy publicznej, znajomość podstawowych zagadnień odnoszących się do tej gałęzi prawa jest pożądana. Na początku rozważań, należy wskazać znaczenie pojęcia konstytucji. Słowo konstytucja, wywodzi się z łacińskiego constitutio, co oznacza urządzać, ustanawiać. Słowo to jest używane dla oznaczenia pewnych fundamentalnych aktów, ustanawiających zasady funkcjonowania pewnych zbiorowości, społeczności. W literaturze termin ten oznacza zespół fundamentalnych norm prawnych określających zasady ustroju i status jednostki w państwie. Jest to najwyższy akt ustawodawczy o najwyższej mocy prawnej, o szczególnej nazwie, który może powstać i być zmieniany w szczególnej formie, odmiennej od innych aktów prawnych. Jego ustanawianie następuje w szczególnym trybie. O nadrzędnej roli konstytucji w systemie źródeł prawa decyduje tzw. materia konstytucyjna, czyli zakres spraw, jakie mogą być uregulowane jedynie w konstytucji. Do spraw tych należy: określenie podmiotu władzy w państwie (suweren), fundamentalne zasady określające relacje między państwem a obywatelem, podstawowe wartości i zasady ustroju państwowego politycznego i społecznogospodarczego, rola samorządu terytorialnego w wykonywaniu władzy publicznej. Należy pamiętać, iż nadrzędność Konstytucji stanowi fundamentalną zasadę ustrojową w państwie prawnym. W systemie prawa, w którym najwyższa moc prawna przysługuje niepodzielnie normom konstytucyjnym, niezbędnym elementem funkcjonowania systemu źródeł prawa odpowiadającego wymogom państwa prawnego jest kontrola konstytucyjności prawa. W Rzeczypospolitej Polskiej, organem uprawnionym do kontroli konstytucyjności prawa jest Trybunał Konstytucyjny. Jest on organem władzy sądowniczej, wyodrębnionym z systemu sądownictwa, edu.cossw.pl strona 1

2 niezależnym od pozostałych organów władzy państwowej oraz niezawisłym w zakresie orzekania o konstytucyjności praw. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w kwestii konstytucyjności prawa mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Pytania Co powoduje, że Konstytucja jest tak istotnym aktem prawnym? Konstytucja posiada pewne wyjątkowe cechy, które pozwalają na określanie jej jako ustawy zasadniczej, ze względu na: szczególną treść, formę oraz moc prawną Konstytucji. Obecna Konstytucja rozpoczyna się od wstępu (preambuły), w której zawarte są szczególne wartości, które przyświecały narodowi uchwalającemu jej treść. Szczególny tryb zmiany Konstytucji jest jedną z podstawowych przesłanek wskazujących na jej wyjątkową formę. Zmiana Konstytucji nie może być dokonana w drodze ustawy zwykłej. Zawsze konieczne jest uchwalenie ustawy o zmianie Konstytucji, zwanej ustawą konstytucyjną. Konstytucja może być zmieniona tylko szczególną ustawą uchwaloną, kwalifikowaną większością głosów. Szczególna moc prawna Konstytucji polega na przyznaniu jej najwyższego miejsca w systemie prawa stanowionego. Pamiętajmy, iż istnieje zasada hierarchiczności poszczególnych rodzajów aktów normatywnych, a Konstytucja zajmuje w niej najwyższe miejsce. W konsekwencji postanowienia Konstytucji wyznaczają zakres podmiotowy i przedmiotowy innych aktów normatywnych. Tym samym Konstytucja może wyznaczać i normować każdą materię, niezależnie od tego czy była ona przedmiotem regulacji w innych, niższych rangą aktach prawnych. Najwyższa moc prawna Konstytucji oznacza, iż wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią zgodne, a więc nie mogą pozostawać z nią w sprzeczności. Zakaz wydawania przepisów sprzecznych z Konstytucją odnosi się m.in. do działalności ustawodawczej parlamentu. Ponadto, najwyższa moc prawna Konstytucji oznacza, iż wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią spójne, to znaczy winny ujmować możliwie w najszerszym zakresie treści konstytucyjne tak, by jej postanowienia były urzeczywistnione. edu.cossw.pl strona 2

3 Konstytucja będąc ustawą, jest postrzegana jako akt normatywny, a co się z tym wiąże jest aktem powszechnie obowiązującym. Jest ona aktem wiążącym dla wszystkich organów władzy publicznej i obywateli. Powoduje to konieczność przestrzegania Konstytucji. Ponadto, Konstytucja składa się z przepisów, służących do budowy norm prawnych. Oznacza to, że nie może ustanawiać regulacji indywidualnych (odnoszących się do jednej osoby oraz do konkretnej sytuacji). Jej postanowienia mają charakter generalny i abstrakcyjny. Niektóre przepisy konstytucji są sformułowane w sposób ogólny, wskazujący nie tyle sposób rozwiązania poszczególnej kwestii, ile wskazując na pewne podstawowe rozstrzygnięcia ustrojowe. Określa się je mianem zasad konstytucyjnych. Zasady konstytucyjne maja charakter normatywny, ustalają bowiem obowiązek jej przestrzegania i realizowania np. zasada państwa prawnego, wyrażona w artykule 2 Konstytucji. Zasady konstytucyjne są podstawową wskazówką dla określenia systemu wartości wynikającego ze wszystkich postanowień Konstytucji. Jako ustawa zasadnicza, Konstytucja musi być stosowana przez organy władzy publicznej i podmioty, które są adresatami zawartych w niej norm. Należy zwrócić uwagę, iż pojęcie stosowania Konstytucji jest pojęciem szerszym od przestrzegania. Polega ono nie tylko na zakazie podejmowania działań czy unormowań sprzecznych z Konstytucją, ale również na obowiązku podejmowania działań i unormowań służących realizacji postanowień Konstytucji. Stosowanie to także powoływanie norm, zasad Konstytucji, jako bezpośredniej podstawy do działań, rozstrzyganie w kwestii unormowań. Jak wspomniano wcześniej, każdy organ władzy publicznej ma obowiązek przestrzegania Konstytucji. W praktyce jednak, należy zapewnić tzw. procedurę gwarantującą przestrzeganie Konstytucji. Chodzi tu o istnienie szczególnego sądowego organu, który jest wyłącznie właściwy do orzekania o konstytucyjności ustaw. Kontrola konstytucyjności jest dokonywana nie tylko przy okazji rozpatrywania spraw indywidualnych, lecz również z inicjatywy niektórych organów państwowych (Prezydenta, rząd, Rzecznika Praw Obywatelskich, a także grupy parlamentarzystów). Mogą one zwracać się o orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, nawet jeżeli problem konstytucyjności ustawy, nie pojawił się w żadnej konkretnej sprawie. Wiąże się to z pojęciem kontroli abstrakcyjnej. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niekonstytucyjności ustawy powoduje jej uchylenie, a więc ostateczne usunięcie z systemu prawa. Należy pamiętać, iż normy prawa konstytucyjnego mogą znajdować się we wszystkich aktach normatywnych, bez względu na to, czy dany typ aktu jest zaliczany do źródeł powszechnie obowiązującego prawa, a więc w ustawach, rozporządzeniach, uchwałach normatywnych. edu.cossw.pl strona 3

4 Jednak o charakterze danego aktu prawnego, jako źródła prawa decyduje jego treść. Mając na uwadze katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego, na który składają się m.in. ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia, należy pamiętać, iż do źródeł prawa konstytucyjnego nie można zaliczyć orzecznictwa sądów. W polskim systemie prawnym nie dopuszcza się stanowienia prawa przez sądy. Orzeczenia sądowe dotyczące norm prawa konstytucyjnego nie powinny więc dodawać niczego nowego do treści tychże norm. Ich rola polega jedynie na sprecyzowaniu ich znaczenia i sposobu stosowania w konkretnych sytuacjach. Źródłem prawa nie jest też doktryna prawa konstytucyjnego, na którą składa się zespół poglądów naukowych i twierdzeń, formułujących szereg pojęć prawa konstytucyjnego, określających metody jej interpretacji. O wartości systemu prawa świadczą jego podwaliny. Są one ujmowane jako zasady ustrojowe. Wśród podstawowych zasad należy wymienić: zasadę suwerenności narodu, niepodległości i suwerenności państwa, demokratycznego państwa prawnego, społeczeństwa obywatelskiego, podziału władz, społecznej gospodarki rynkowej, przyrodzonej godności człowieka. Ważnym zagadnieniem jest właściwa interpretacja pojęć zawartych w Konstytucji. Pojęcie państwa prawnego oznacza zespół cech ustrojowych współczesnego państwa demokratycznego. Jako elementy państwa prawnego traktuje się zasady podziału władz, szczególnej roli ustawy, jako podstawowego i powszechnego źródła prawa. Można spotkać się z pojęciem, iż w państwie prawa, to właśnie ono jest przestrzegane przez wszystkich jego adresatów, a w szczególności przez organy państwowe. Klauzula demokratycznego państwa prawnego, została również wskazana w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, jako zbiorczy wyraz wielu zasad i reguł o bardziej szczegółowym charakterze, które nie są wyraźnie zapisane w Konstytucji, ale z niej wynikają w sposób pośredni. Nie bez znaczenia pozostaje też doniosła rola Trybunału Konstytucyjnego w umiejętności interpretowania postanowień Konstytucji. Przykładowo, można tu wskazać, iż w zasadzie państwa prawnego Trybunał odszukał wiele treści i zasad dotyczących praw i wolności jednostki, w tym: edu.cossw.pl strona 4

5 prawo do sądu, prawo do życia, prawo do prywatności. Ponadto, w orzecznictwie, ukształtował się pogląd, iż z zasady demokratycznego państwa prawnego można wyprowadzić pojęcie przyzwoitej legislacji. Chodzi tu m.in. o taką konstrukcję przepisów prawnych, aby nie zaskakiwały one obywateli, by traktować obywateli zgodnie z zasadami uczciwości. Ponadto, kolejną ważną zasadę, którą wskazał Trybunał Konstytucyjny (formułując liczne zasady stanowiąc prawa) jest zasada zakazu działania prawa wstecz, zgodnie z którą istnieje zakaz stanowienia przepisów, które obowiązywałyby z mocą wsteczną. Natomiast odrębnym elementem koncepcji demokratycznego państwa prawnego jest oparcie systemu źródeł prawa na zasadzie hierarchicznej budowy, wyrażającej się m.in. w: nadrzędności Konstytucji, zwierzchnictwie ustawy, wykonawczym charakterze regulacji przyjmowanych przez organy rządowe. Na uwagę zasługuje artykuł 2 Konstytucji, który określa Rzeczypospolitą Polską jako demokratyczne państwo prawa, urzeczywistniające zasady sprawiedliwości społecznej. Rolę zasady sprawiedliwości społecznej widać szczególnie na tle wykładni orzeczniczej zasady równości. Właściwym byłoby wskazanie również na zasadę podziału władz. Jest to jedna z najstarszych zasad właściwa dla konstytucji współczesnego świata. Podział władzy oznacza wydzielenie pewnych rodzajów o odmiennych sferach działania państwa, takich jak: stanowienie praw, wykonywanie prawa, sądzenie. Zasada podziału władzy wymaga zatem wyodrębnienia organów władzy ustawodawczej, wykonawczej i organów władzy sądowniczej. Drugim istotnym elementem zasady podziału władzy jest system równowagi i hamulców. chodzi tu o stworzenie mechanizmów wzajemnego hamowania się i równoważenia władz. Podstawową zasadą charakteryzującą stosunki między władzami jest zasada równości poszczególnych władz. W jej ramach, każda władza winna mieć pewne instrumenty, które pozwalają jej powstrzymywać, hamować działanie pozostałych władz, a muszą zarazem istnieć pewne instrumenty, które pozwalają innym władzom stopować i kontrolować jej działania. Władza ustawodawcza należy do Sejmu i Senatu, władza wykonawcza to Prezydent i Rada Ministrów, władza sądownicza w Konstytucji określona jest ogólnym pojęciem sądy i trybunały. Kolejną bardzo ważną zasadą konstytucyjną jest zasada przyrodzonej godności człowieka. Należy zauważyć, iż właśnie godność, która jest niezbywalna i przyrodzona, stanowi źródło wolności i praw edu.cossw.pl strona 5

6 człowieka. Jest ona nienaruszalna, a władze publiczne nakazują jej poszanowanie i ochronę. Wobec powyższego, zasada godności człowieka stanowi podstawową regulację w systemie przepisów dotyczących praw i wolności jednostki. Stanowi tym samym jedną z głównych zasad ustroju Rzeczypospolitej. Z punktu widzenia zadań Służby Więziennej, zasada ta nie ogranicza się tylko do wyznaczania treści wolności i praw jednostki. Realizacji tej zasady podporządkowany jest cały mechanizm unormowań konstytucyjnych. Tym samym oddziałuje ona na treść i interpretacje pozostałych przepisów dotyczących organizacji organów władzy publicznej, w tym Służby Więziennej. Pojęcie godności wiąże się w sposób bezpośredni z szeroko rozumianą zasadą humanizmu. Zasada ta wymaga, aby wszelka oparta na prawie działalność służyła człowiekowi. Ponadto, z zasadą tą najściślej powiązana jest zasada humanitaryzmu, nakazującą takie postępowanie, które oszczędziłoby człowiekowi zbędnych, niepotrzebnych napięć, stresów i dolegliwości. Źródła prawa 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1997, Nr 78 poz. 483 z późn. zm). 2. Ustawa o Służbie Więziennej z dnia 9 kwietnia 2010 r. (Dz. U. Nr 79, poz.523, z późn. zm.). Bibliografia 1. Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne, Wyd. Liber Sp. z o.o., Lublin Korybski A., Leszczyński L., Pieniążek A., Wstęp do prawoznawstwa, Wyd. Morpol, Lublin Redelbach A., Wstęp do prawoznawstwa, Wyd. TNOiK, Toruń edu.cossw.pl strona 6