Wojciech Załuski & Copernicus Center Press, 2014

Transkrypt

1

2

3

4

5 Wojciech Załuski & Copernicus Center Press, 2014 Projekt okładki Mariusz Banachowicz Adiustacja i korekta Maria Szumska Projekt typograficzny Mirosław Krzyszkowski Skład MELES DESIGN ISBN ISBN (e-book) Wydanie I Wydawca: Copernicus Center Press Sp. z o.o. pl. Szczepański 8, Kraków tel/fax (+48) marketing@ccpress.pl

6 Książkę tę dedykuję mojej Mamie i poświęcam pamięci mojego Taty

7

8 Homo fugit velut umbra (Hi 14, 2)

9

10 Spis treści Podziękowania Wprowadzenie Rozdział I Tragiczna wizja świata Od poczucia jedności życia do uznania tragiczności za podstawowy rys świata Tragiczna wizja świata: wariant Homerycki Przypadek Nietzschego: wizja dionizyjsko-tragiczna Tragiczna wizja świata: wariant egzystencjalistyczny Rozpacz jako odpowiedź na tragiczną wizję świata Rozdział II Heroiczna afirmacja Trzy warianty heroicznej afirmacji Afirmacja Homerycka Afirmacja Nietzscheańska Afirmacja egzystencjalistyczna Wątpliwości Uwagi końcowe Rozdział III Hedonizm Rodzaje hedonizmu aksjologicznego Hedonizm Epikura: przyjemności kinetyczne vs. przyjemności katastematyczne Istota epikureizmu: odrzucenie tez tragicznej wizji świata... 92

11 10 Spis treści 4. Wątpliwości Uwagi końcowe Rozdział IV Obojętność Istota stoicyzmu: modyfikacja założenia tragicznej wizji świata Stoicka teoria emocji Terapia stoicka Stoicyzm a epikureizm Wątpliwości Uwagi końcowe Rozdział V Wyrzeczenie Istota buddyzmu: odrzucenie założenia tragicznej wizji świata Trzy tezy buddyzmu na temat rzeczywistości Wyzwolenie z cierpienia: Cztery Szlachetne Prawdy Buddyzm a stoicyzm Wątpliwości Uwagi końcowe Rozdział VI Nadzieja Istota chrześcijaństwa: nadzieja eschatologiczna Chrześcijaństwo a stoicyzm i epikureizm Egzystencjalne warunki otwarcia się na chrześcijaństwo Nauka a religia Nauka a światopogląd naturalistyczny Nauka a geneza religii Uwagi końcowe Zakończenie Bibliografia Indeks osób

12 Podziękowania Pragnę podziękować ks. Stanisławowi Wszołkowi za lekturę wczesnej wersji manuskryptu tej książki. Jego życzliwe uwagi dodały mi wiary w sensowność tego naukowego przedsięwzięcia. Dziękuję także Karolowi Chrobakowi, Katarzynie Eliasz i Mateuszowi Hoholowi za przeczytanie całości manuskryptu i podzielenie się cennymi uwagami. Serdecznie dziękuję Natalii Fąfarze za ciekawe rozmowy wokół różnych wątków pojawiających się w tej książce. Słowa najgłębszej wdzięczności kieruję do mojej Mamy, Barbary Załuskiej, której dedykuję tę książkę, oraz mojej Siostry, Agnieszki Gizy. Książkę tę poświęcam pamięci mojego ukochanego Taty, Jana Załuskiego ( ). Sunt lacrimae. Bielsko-Biała, Kraków, luty 2014

13

14 Wprowadzenie Książka ta jest próbą przedstawienia historii etyki jako wciąż odnawianej historii konfrontacji człowieka z tragiczną wizją świata. Wizja ta znalazła najdoskonalszy wyraz w poematach Homeryckich i tragedii greckiej i w toku historii pojawiała się wielokrotnie, choć niekiedy z istotnymi modyfikacjami swojego greckiego pierwowzoru. Zakłada ona, że podstawowym rysem świata z perspektywy żyjącego w nim człowieka jest tragiczność rozumiana jako napięcie między potencjalnym pięknem tkwiącym w życiu człowieka i tymi cechami jego kondycji, które sprawiają, że piękno to jest niezwykle ulotne i natrafia na fundamentalne przeszkody w urzeczywistnieniu (tę bardzo ogólną definicję tragiczności uściślam w toku dalszych rozważań, rozróżniając dwa główne warianty wizji tragicznej Homerycki i egzystencjalistyczny i rekonstruując ich założenie i tezy). Naturalną odpowiedzią emocjonalną na tę wizję jest nastrój rozpaczy. Konfrontacja z tą wizją to próba jej przezwyciężenia, a więc tym samym próba przezwyciężenia rozpaczy. W moich rozważaniach etykę rozumiem w sensie klasycznym, jako antropologię filozoficzną czy filozofię człowieka, to jest namysł nad miejscem człowieka w świecie i jego właściwą postawą wobec świata. Takie ujęcie etyki jest szersze niż dominujące współcześnie, które sprowadza ją do zbioru norm mających na celu zagwarantowanie

15 14 Przeciw rozpaczy. O tragicznej wizji świata i sposobach jej przezwyciężania harmonijnego współistnienia jednostek w społeczeństwie i do refleksji nad sposobami uzasadniania tych norm. Proponowany w tej książce sposób przedstawienia historii etyki nie jest też historyczny w sensie ścisłym, to znaczy nie jest chronologiczną prezentacją proponowanych kolejno w historii poglądów etycznych. Taka prezentacja rodzi niebezpieczeństwo uznania omawianych poglądów za mające jedynie historyczną wartość. Tymczasem, jak sądzę, żaden z nich nie zdezaktualizował się w naprawdę istotnym sensie. Uważam, że każdy może być przyjęty przez współczesnego człowieka. I że przyjęcie jednego z tych poglądów jako własnej filozofii życiowej jest lepsze niż życie chaotyczne, to jest nieustrukturyzowane spójnym poglądem na świat i miejsce w nim człowieka 1. Co więcej, uważam, że większość ludzi faktycznie przyjmuje jeden z tych poglądów, choć zazwyczaj w zarysie, a zatem bez pełnej świadomości jego historycznych korzeni i wszystkich jego teoretycznych implikacji. Pomijam więc w moich rozważaniach nierefleksyjną postawę wobec egzystencji. Można jednak mieć wątpliwości, czy konsekwentnie nierefleksyjna postawa jest w ogóle możliwa i czy niekonsekwentnie nie- 1 Poruszającym literackim obrazem klęski życiowej człowieka spowodowanej brakiem spójnej filozofii życiowej jest Nieciekawa historia A. Czechowa. Główny bohater tego opowiadania, naukowiec, profesor Mikołaj Stiepanowicz, mówi u kresu swojego życia tak: Chciałbym pożyć jeszcze z dziesięć lat I co dalej? A dalej nic. Myślę, długo myślę i niczego nie mogę wymyśleć. I jakkolwiek długo bym myślał i dokądkolwiek myśli moje by docierały, jest dla mnie jasne, że w moich pragnieniach nie ma czegoś głównego, czegoś bardzo ważnego. W mojej słabości do nauki, w moim pragnieniu życia, w moim siedzeniu na obcym łóżku i w dążeniu do poznania samego siebie, we wszystkich myślach, uczuciach i pojęciach, jakie o wszystkim formułuję, nie ma niczego spajającego, co wiązałoby to wszystko w jedną całość. Każde uczucie i każda myśl żyją we mnie oddzielnie, i we wszystkich moich sądach o nauce, teatrze, literaturze, uczniach i o wszystkich obrazach, jakie rysuje moja wyobraźnia, nawet najwytrawniejszy analityk nie znajdzie tego, co nazywa się ogólną ideą, czy też bogiem żywego człowieka. A skoro tego nie ma, to znaczy, że nie ma niczego (Czechow 2011, s ).

16 Wprowadzenie 15 refleksyjna postawa nie jest wynikiem uprzedniego, mniej lub bardziej świadomego, przyjęcia pewnej filozofii życiowej, zgodnie z którą życie jest swej istocie ponure i smutne; jak trafnie napisał Abraham Heschel: nie ma duszy na tej ziemi, która choćby mgliście nie zdawała sobie sprawy z tego, że życie jest ponure, jeśli nie odzwierciedla się w czymś, co jest trwałe (Heschel 2001, s. 169). Rzecz jasna, może zdarzyć się też tak (i niewykluczone, że jest to stan rzeczy będący raczej regułą niż wyjątkiem), że w swoim życiu ludzie oscylują między różnymi postawami wobec egzystencji, na różnych jego etapach przyjmują różne z nich i nigdy nie osiągają pewności, która z nich jest postawą najwłaściwszą. Plan książki jest następujący. W pierwszym rozdziale próbuję dokonać dokładnej rekonstrukcji założenia i tez wizji tragicznej w jej dwóch zasadniczych wariantach (Homeryckim i egzystencjalistycznym); omawiam również wizję zbliżoną do tragicznej wizję Nietzscheańską, którą nazywam dionizyjsko- -tragiczną. W dalszych rozdziałach analizuję postawy będące odpowiedziami na wizję tragiczną, stanowiące próby jej przezwyciężenia. Są to takie postawy jak: heroiczna afirmacja, hedonizm, obojętność, wyrzeczenie, nadzieja. Z każdą z nich wiążę określoną wizję etyczno-antropologiczną (odpowiednio: Homerycką, egzystencjalistyczną i Nietzscheańską afirmację życia, epikureizm, stoicyzm, buddyzm, chrześcijaństwo) stanowiące ich teoretyczne rozwinięcie i jednocześnie ugruntowanie. Teza, że prezentowane w niniejszej książce odpowiedzi na tragiczną wizję świata nie uległy dezaktualizacji, nie oznacza jednak, że odpowiedzi te są równie trafne. Zbadam różne argumenty krytyczne, jakie można przeciwko nim wysunąć. Pozostawiam Czytelnikowi ocenę, które z odpowiedzi na wizję tragiczną są najbardziej przekonujące.