Studia Polityczne STATUS METODOLOGICZNY NAUKI 0 STOSUNKACH ~DZYNARODOWYCH

Transkrypt

1 STUDIA POLlTYCZNE Nr 3 TEO RIA POLITYKI TADEUSZ KLEMENTEWICZ Warszawa STATUS METODOLOGICZNY NAUKI 0 STOSUNKACH ~DZYNARODOWYCH Budowa teorii "wlasnej" dziedziny badania jest jednym z glownych zadan kaidej dyscypliny. Dla metodologicznej charakterystyki dyscypliny waine jest to, ezy wiedz~ w niej zgromadzonll reprezentuje zbior zdan b llcych teo rill, czy tei: nie. Oceniajllc z tej perspektywy dorobek badawczy nauki 0 stosunkach mi zynarodowych nie moi:na powiedziee, i:eby wienczyla go teoria 1. Przyczynll tego stanu rzeczy jest falszywa samoswiadomosc metodologiczna badaczy stosunkow mi zynarodowych. Kusi ich bowiem "mocarstwowa" wizja wlasnej dyscypliny. W tej wizji nauka o stosunkach mi zynarodowych bada wzgl~dnie samodzielnll, nieredukowalnll do innych dziedzin~; buduje tei: teori~ eksplanacyjnll tej dziedziny, analogicznll pod wzgl em statusu - do teorii formulowanych przez ekonomistow, prawnikow czy naukoznawcow. Nie jest to jednak wizja prorocza. Wyrasta bowiem z wlltpliwych przeslanek i kategorii. Wsrod kategorii glownll podejrzanll jest potoczne poj~cie panstwa jako suwerennej jednostki geopolitycznej; zajmuje ono miejsce kategorii globalnej struktury spolecznej (spoleczenstwa globalnego, narodu, spoleczenstwa jako calosci) jako tej calosci spolecznej, ktora jest przedmiotem oddzialywan ze strony innych spoleczenstw. W rezultacie badajll oni niejednorodny zbior przedmiotow; teoria takiej dziedziny jest zawsze teo rill pozornll. Z kolei do wlltpliwych przeslanek nalei:y bl na lokalizacja teorii stosunkow mi zynarodowych w globalnej strukturze teoretyczno-metodologicznej, jakll tworzll teorie eksplanacyjne, budowane na gruncie okreslonej teorii jako calosci, okreslonej wizji swiata spolecznego. W artykule rozwijana jest mysl, i:e teoria m i ~ d z y n a rod 0 w y c h s t 0 sun - k 6 w pol i t y c z nyc h jest tylko jednll z podteorii tworzllcych ogolnll teori~ polityki (panstwa i jego polityki), a wi~ teorii objasniajllcej budow~, funkcjonowanie i zmiany politycznej struktury spoleczenstwa. Analogicznie, jak teoria mi zynarodowych stosunkow ekonomicznych stanowi podteori~ takiego systemu praw, kt6rego przedmiotem jest ekonomiczna struktura spoleczenstwa. Natomiast na podstawie jakich cech Gedynie istotnych przy teoretycznej charakterystyce dziedziny 1 0 problemach budowy teorii stosunk6w mi zynarodowych por. np. J. K u k u 1 k a Wprowadzenie do leorii stosunk6w mifdzynarodowych, Warszawa 1976, s. 96; J. Gil a s Stosunki mirdzynarodowe jako skladnik nauki 0 polityce. Acta Universitate Nicolai Copemici, Nauki Polityczne VI. Nauki Humanistyczno-Spolecme, Torun 1974, z. 61, s. 55, 74; J. Z. Pie t r a s Podstawy teorii stosunk6w mirdzynarodowych, Lublin 1986 oraz Q. W rig h t Development of a General Theory of International Relations, w: H. V. Harrison (ed.) The Role of Theory in International Relations, Princeton 1964, s ; J. E. Do ugh e r t y, R. L. P fa I z g r a f f Jr. Contending Theories of International Relations, New York-London 1971, s Z nowszych prac zob. zwlaszcza B. A. Most, H. Star Inquiry, Logic and Internal Politics, Columbia 1989, s. 24.

2 74 TADEUSZ KLEMENTEWICZ badania) wyodrybniamy specjalnll podklasy stosunkow politycznych mi zynarodowe stosunki polityczne - to sprawa dalszych rozwazan. SPOLECZENSTWO CZY PANSTWO JAKO SUWERENNA JEDNOSTKA GEOPOLITYCZNA jakimi sll Zauwaimy najpierw, ze teoria stanowi ogol prawd 0 danej dziedzinie badania. Jesli jednak twierdzenia, ktore formuluje badacz, majll odnosie siy do calej klasy zjawisk - klasa ta musi spelniae pewne warunki. Przede wszystkim powinna tworzye klasy zjawisk jednorodnych. Ponadto owa klasa powinna bye wyodrybniona na podstawie cech istotnych, tzn. takich, od ktorych zalezll liczne inne wlasnosci przedmiotow. Cechy istotne tworzll trese glownych pojye teorii. Tylko wowczas teoria bydzie adekwatna. Teoria jest adekwatna, jesli charakteryzuje owll dziedzin~ w sposob jednoznaczny, tj. charakteryzuje calll ty dziedziny i tylko jll. Nawillzujemy tu do koncepcji Leona Petrazyckiego, bezposrednio zas - do naczeloej dyrektywy teoriotworczej tego filozofa. Glosi on a, Ze "w dziedzinie krytyki teorii istniejllcych i budowania nowych nalezy siy kierowae jako zasadll metodologicznll, ogoln!!: i podstawowll, jako najwyzszym prawem myslenia teoretycznego - zlldaniem, aby teorie nasze byly adekwatne"2. Dlaczego zbior przedmiotow, obrany na dziedzin~ danej teorii naukowej, powinien bye jednorodny z punktu widzenia zainteresowan danej dyscypliny? Po prostu dlatego, Ze wyodrybnienie jednorodnego zbioru przedmiotow na podstawie cech istotnych umozliwia sformulowanie w odniesieniu do nich maksymalnej liczby twierdzen ogolnych. Potrzebne Sll one do opisu i wyjasniania zalemosci b llcych obiektem badan tej dyscypliny. Nasuwa siy pytanie, czy moma zbudowae adekwatnll teoriy, traktujllcll 0 tak niejednorodnych zjawiskach jak stosunki mi zynarodowe: polityczne, ekonomiczne, naukowe itp.; czy okr,eslenie "mi zynarodowe" w wyrazeniu "stosunki mi zynarodowe" konotuje jakies wspolne cechy stosunkow, w jakich pozostajll poszczegolne podstruktury romych spoleczenstw. Slowem, czy przypisujllc w zdaniach prawdziwych jakies orzeczenie jednemu rodzajowi stosunkow mi~dzynarodowych, przypisujemy je zarazem innemu. Zobaczmy najpierw, w jaki sposob dokonuje si~ cudowne przemienienie stosunkow ekonomicznych, politycznych czy wspolpracy naukowej - w stosunki mi zynarodowe. Istnieje kategoria, ktora umozliwia sprowadzenie stosunkow mi zy romymi podstrukturami romych spoleczenstw do wspolnego mianownika. Jest nill poj~cie panstwa jako suwerennej jednostki geopolitycznej, glownego uczestnika i podmiotu stosunkow mi zynarodowych. Stosunki mi zynarodowe to w istocie stosunki mi zy panstwami rozumianymi jak wyzej. Jednakze kategoria panstwa jako jednostki geopolitycznej - kiedy zastosowae jll do analizy tak roznych gatunkowo stosunkow mi zy odrybnymi spoleczenstwami, jak: ekonomiczne, polityczne, kulturowe itd. - staje siy kategorill mytnll teoretycznie i pasozytniczll. Pasozytuje bowiem na pojyciu spoleczenstwa jako okreslonego (roznego na kolejnych etapach ludzkich dziejow) ukladu miydzyosobniczych i miydzygrupowych stosunkow materialnych i duchowych, koniecznych i wystarczajllcych dla trwania i rozwoju naleillcych don grup i jednostek. 2 L. Pet r a i: y c k i 0 nauce, prawie i moralnosci. Pisma wybrane, Warszawa 1983, s postula cie eliminacji klas niejednorodnych zob.: J. W ole Ii ski, PrawdziwoSc, Jalszywosc. adekwatnosc (Na marginesie idei Leona Petraiyckiego), w: Prawo i polityka, Warszawa 1988, s. 376; T. Pawlowski Tworzenie poj{!c i dejiniowanie w naukach humanistycznych, Warszawa 1978, s oraz M. Bunge Scientific Research, t. 1, Berlin 1967, s. 392 i nast.

3 STATUS METODOLOGICZNY NAUKI 0 STOSUNKACH MlIjDZYNARODOWYCH 75 Spojrzenie na kul~ ziemskll przez pryzmat omawianej kategorii panstwa umozliwia wyodr~bnienie obszarow zamkni~tych posterunkami strazy granicznej. Istotoie, tylko na tych obszarach ziemi rozcillgajll si~ kompetencje okreslonych instytucji do stanowienia i egzekwowania norm prawnych. Jakie jednak wi~zi sprawiajll, ze zamieszkujllca owe obszary ludnosc tworzy wspolnot~, okreslonll struktur~ spolecz O1l (czyli calosc organicznll zlozonll ze skonczonej w danym czasie i miejscu liczby elementow)? Czym jest taka calosc zlozona ze wzgl nie samodzielnych podstruktur iycia spolecznego, pozostajllcych w stosunkach warunkowania si~ - wzajemnego b1ldz jednostronnego, bezposredniego, blldz zaposredniczonego - spoleczenstwem, oarodem, panstwem, kulturll? Stosunek panstwa do spoleczenstwa (i narodu) to wielki temat mysli spolecznej. Dotyczy on bowiem sporu 0 glowne czynniki ladu spolecznego. Rzecz znamienna, dla socjologow spoleczenstwo jest synonimem ogolu zalei:nosci mi zy jednostkami, ktore zawillzujll si~ w wyniku kooperacji i podzialu pracy oraz uczestnictwa w tej samej kulturze 3 Natomiast wsrod teoretykow prawa dominuje pogllld, ze "spoleczenstwo jest wlasnie okreslonll caloscill, dzi~ki tej ramie organizacyjnej, jakll jest organizacja panstwowa"4. Poprzednikow mysli, ze wladza i harmonia spoleczna to jedno, bylo wielu, chociai: szczegolne miejsce nalezy si~ Thomasowi Hobbesowi, z jego przekonaniem, ze czlowiek jako istota spoleczna, a na dodatek zla, musi znajdowac si~ w,jarzmie". Tu chyba bije irodlo koncepcji panstwa jako "formy organizacji spoleczenstwa", wlasciwej tradycyjnej politologii. W dalszym cillgu bowiem pozostaje ona w niewoli prawniczego stylu myslenia 0 swiecie spolecznym. Uogolnieniem tej koncepcji jest prawnomi~dzynarodowe poj~cie panstwa jako suwerennej jednostki geopolitycznej. Wykolejenie terminologiczne - choc nie poj~ciowe - jest "dzielem" Arystotelesa. Do wyodr~bnienia spoleczenstwa stosowal on, jak wiadomo, kryterium samowystarczalnosci. Wedlug filozofa greckiego wspolnota groin, "ktora niejako juz osillgn~la kres wszechstronnej samowystarczalnosci, jest panstwem; powstaje ona dla umozliwienia zycia, a istnieje, aby zycie bylo dobre"5. Czyli Arystotelesowe poj~ie spoleczenstwa, calosci spolecznej zachowalo pelnll poznawczll aktualnosc, natomiast nazwa - nie. Dzoon politikon jest bowiem rownozakresowe z dzoon koinonikon 6, najwyzsza zas samowystarczalna calosc to w j~zyku wspolczesnych nauk spolecznych blldz "spoleczenstwo globalne", blldz "narod", blldz niekiedy "panstwo narodowe" jako najbardziej homogeniczna calosc spoleczna, powstala w epoce kapitalizmu, i w efekcie demokratyzacji ustrojow politycznych. Wszystkie te nazwy majll ten sam zakres, jest nim spoleczenstwo, czyli taka zbiorowosc ludzka, ktorej "liczebnosc, zroinicowanie wewn~trzne (np. zawodowe), wewn~trzne zhierarchizowanie (klasowe, polityczne) i zwillzany z tym system wladzy i podporzllkowania oraz tresc i formy wzajemnego wspoldzialania (wspolpracy i walki) stanowill zbior koniecznych i wystarczajllcych w danych okolicznosciach warunkow istnienia jednostek, grup i zbiorowosci calej"7. Spoleczenstwami 3 Por. np. S. 0 s sow ski Poj(!cie struktury spolecznej, w: 0 strukturze spolecznej, Warszawa 1982, s. 14; s. K 0 z y r - K 0 w a 1 ski Struktura gospodarcza j formacja spoleczenstwa. Warszawa 1988, s. 325; E. G ell ner Narody j nacjonafizm, Warszawa 1991, s ; E. J. Ho b s b a wm Nations and Nationalism since 1780, Cambridge-Sydney 1990, s ; Z. Cae k 0 w ski Filozojiczne problemy czlowieka i spoleczenstwa, Warszawa 1990, s S. E h r I j ch Wst(!P do nauki 0 panstwie i prawie, Warszawa 1979, s. 22. jar y s tot e 1 e s Pofityka, Warszawa 1964, s Por. M. Bub e r Mi(!dzy spoleczenstwem a panstwem, w: Ja i Ty. Wyb6r pism jilozojicznych, Warszawa 1992, s. 158 oraz A. L. Kroeber [stota kultury, Warszawa 1973, s Z. Cae k 0 w ski Filozojiczne problemy..., s. 171.

4 76 TADEUSZ KLEMENTEWICZ w tym znaczeniu - strukturami struktur - byly wi~ wspolnoty rodowe, plemiona, wspolczesnie wspolnoty narodowe (panstwa narodowe). SkJadajll si~ one z takich podstruktur zycia spolecznego, jak gospodarka, panstwo, prawo, klasy i warstwy spoleczne, nauka, sztuka itp.; odznaczajll si~ tez one w dalszym cillgu najwi~kszll liczbll stosunkow warunkowania pomi~dzy swymi element ami. Dlatego nie rna wi~kszego uzasadnienia pogllld, rozpowszechniony wsrod badaczy stosunkow mi~dzynarodowych, ze ich dziedzina przedmiotowa odznacza si~ szczegolnll zlozonoscill. Wystarczy chocby przywolac opis budowy i funkcjonowania przykjadowo spoleczenstwa Inkow przed konkwistll, z jego skomplikowanymi stosunkami agramymi i wlasnosciowymi, i porownac go z opisem stosunkow mi zynarodowych w owym czasie 8 Czym innym jest bowiem liczba stosunkow warunkowania mi zy elementami tego samego spoleczenstwa, a czym innym liczba odr~bnych spoleczenstw, z ktorych sklada si~ ludzkosc - rzeczywiscie najwi~ksza struktura spoleczna ze wzgl u na liczb~ elementow. Tworzy jll bowiem ogol narodow i grup narodopodobnych zamieszkujllcych w danej chwili kul~ ziemskll. Nie zmienia tej opinii rowniez fakt, ze wspolczesnie obserwujemy tendencj~ do rozwoju sieci stosunkow spolecznych zawillzywanych mi~dzy czlonkami roznych narodow, glownie dzi~ki wymianie dobr materialnych i duchowych. Obecnie przybiera ona postac wspolnot ponadnarodowych (kompleksow cywilizacyjnych) w rodzaju Unii Europejskiej. Tendencj~ t~ wzmacniajll mi zynarodowe procesy integracyjne zachodz'lce dzi~ki rozwojowi techniki wspolczesnej, srodkow transportu, telekomunikacji itp., a takze pojawieniu si~ globalnych zagrozen: broni jlldrowej czy degradacji srodowiska naturalnego. W efekcie, w coraz wi~kszym stopniu ludzkosc musi dzialac jako calosc - uzyskujllc pewne cechy podmiotowosci. Ale mimo wspomnianych tendencji w obecnej fazie dziejow czlowieka ludzkosc nie tworzy jeszcze spoleczenstwa w Scislym sensie tego slow a, poniewaz stosunki, 0 ktorych wspominalismy, zawi'lzywane Sll mi~dzy "poszczegolnymi czlonkami poszczeg61- nych narodow, a nie mi~dzy czlonkami calej ludzkosci. Ich podstaw~ stanowi~ zawsze stosunki spoleczne wyst~pujllce wewnlltrz danego narodu"9. Dlatego wodzeniem na pokuszenie byloby obranie ludzkosci za przedmiot badania rozwazanej dyscypliny. Dodatkowa metodologiczna niedogodnosc tego wyboru to charakter praw. Mianowicie jednostkowemu i unikalnemu przedmiotowi badania oopowiadalby charakter praw formulowanych 0 tej dziedzinie. Bylyby nimi jednostkowe twierdzenia historyczne 0 charakterze zdan sprawozdawczych; stanowilyby one konkretne opisy jednostkowych tendencji rozwojowych, potoku dziejow czlowieka na Ziemi: antropogeneza, antropoewolucja, wczesne formy spoleczenstwa ludzkiego (stado ludzkie, wspolnota rodowa, itp.); w kazdym stadium nowe zjawiska (np. narz zia pracy), nowe struktury (w tym panstwo), nowe prawidlowosci. Lepiej wi~c nie konkurowac z historiozofill, zostawiajllc jej spory 0 licz~ cywilizacji, stadia i kierunki ich ewolucji, punkty alfa i omega. Dlatego w dalszym cillgu terytorialne jednostki spoleczno-ekonomiczne, polityczne i kulturowe, czyli narody pozostaj~ punktem wyjscia wszystkich badan spolecznych. I Zob. M. F ran k 0 w s k a Stosunki wlasnosci w spoleczeristwie lnkow i Aztekow, w: S. K o zyr-kowalski (red.) Wlasnosc. gospodarka a prawo, Warszawa S. K 0 z y r - K 0 w a 1 ski Struktura gospodarcza..., s. 326.

5 STATUS METODOLOGICZNY NAUKJ 0 STOSUNKACll MI/iDZYNARODOWYCll 77 STOSUNKI MI~DZYNARODOWE CZY MI~DZYNARODOWE STOSUNKI POLITYCZNE Z dotychczasowych rozwazan wylania si~ pole badan dla roi:nych dyscyplin, dla ktorych to sprawa dalszych rozstrzygni~. Tworzy je ogol stosunkow warunkowania mi zy wspoiczesnymi narodami (konkretnymi spoleczenstwami, spoleczenstwami globalnymi): amerykanskim, japonskim, rosyjskim itd. B~dll to wi~c stosunki warunkowania mi zy poszczegolnymi elementami zycia narodow: ich narodowymi gospodarkami, panstwami, wytworami nauki czy sztuki. Przy czym nie chodzi tylko o stosunki interpersonalne, ktorymi zajmujll si~ zwlaszcza historia dyplomacji i analizy biezllcego Zycia mi zynarodowego. Chodzi tez 0 stosunki war u n - k 0 wan i a powstania, funkcjonowania i zmiany podstruktur jednego spoleezenstwa przez podstruktury innego spoleezenstwa, resp. innych spoleezenstw. Zarazem warunkowanie owo moze miee roi:nll moc sprawczll i w konsekwencji wyjasniajllcll. I tak np. rozszerzenie rynkow zbytu towarow i sfery lokat kapitaiu niemalze na caly swiat bylo warunkiem konieeznym w danej sytuacji (tj. przy niedostatecznej sile nabywczej pracownikow najemnych i wskutek wyczerpania si~ popytu ze strony wsi) przezwyci~zenia strukturalnego kryzysu, w ktorym znajdowaly si~ gospodarki wielu spoleczenstw w latach Tym samym tzw. stosunki mi~dzynarodowe to w istocie zagraniczne stosunki ekonomiczne, polityczne, kulturowe itd. Nie widae teoretycznych racji, dla ktorych odr~bne jakosciowo podstruktury spoleczenstwa globalnego A (ekonomiczna, prawna, naukowa itd.) mialyby tracic swoiste ceehy tylko dlatego, ze podlegajll warunkowaniu ze strony innego spoleezenstwa B czy innych spoleczenstw C i D. Czy np. stosunek ekonomiczny, jakim jest wspolwlasnose srodkow produkcji, stanowillca element gospodarki narodowej tzw. kraju rozwijajllcego si~, przestaje bye stosunkiem ekonomicznym tylko dlatego, ze wchodzi wen ten czy ow wlasciciel kapitaiu z USA? Jdli zas sll to mi~dzynarodowe stosunki ekonomiczne, to ze wzgl~du na jakie cechy wyodr~bniamy je jako podklas~ stosunkow ekonomicznych? Ale to zadanie pozostawmy ekonomistom. Waine, ze wiemy, czym Sll zagraniczne stosunki polityczne. Co wi~ej, ten przyklad pokazuje, ze naukowa analiza stosunkow mi zynarodowych wymaga dwoch rzeezy. Po pierwsze, wymaga uwzgl~dnienia jakosciowych roi:nic mi zy poszczegolnymi podstrukturami zycia spolecznego. Po drugie, konieezna jest identyfikacja swoistych cech, ktore nabywajll te podstruktury (stosunki), kiedy wchodzll w relacje z podstrukturami innych spoleczenstw. Analiza naukowa, tzn. badajllca sposoby (mechanizmy) wplywania, zakres i intensywnosc wplywu jednych podstruktur spoleezenstwa globalnego A na inne podstruktury spoleczenstwa globalnego B, zwlaszcza efektywnosc ekonomiczna i pozaekonomiczna srodkow publicznej przemocy fizycznej we wzajemnych stosunkach tych spoleczenstw. Dlatego tez nalezy odroi:niac s t 0 sun k i e k 0 nom i c z n e (powstajllce w procesie produkcji i wymiany dobr materialnych), s t 0 sun k i k u I t u rowe (zawillzywane w procesie wymiany dobr duchowych, w tym wytworow nauki) oraz s t 0 sun kip 0 lit Y c z n 0 - p raw n e (zawil!zywane za POSrednictwem srodkow publicznej przemocy fizycznej, przy czym chodzi zarowno 0 stosunki kooperacji negatywnej jak i kooperacji pozytywnej). I w konsekwencji majll racje bytu teorie opisujllce i objasniajllce poszczegolne typy stosunkow mi~dzy odr~bnymi spoleezenstwami (tj. ekonomiczne, polityczne itd.), uj~te dodatkowo ze wzgl~du na osobliwe cechy wyst~powania tych stosunkow mi~dzy podstrukturami okreslonych wspolnot etnopolitycznych, a nie wewnlltrz nich. Czy w wypadku zagranicznych (mi~dzy-

6 78 TADEUSZ KLEMENTEWICZ narodowych) stosunkow ekonomicznych b ll to powillzania mi~dzy dwiema gospodarkami narodowymi, czy mi~dzy jednll gospodarkll narodowll a resztll swiata, czy wreszcie przedmiotem badania b~dll "interakcje mi~dzy wieloma powillzaniami gospodarki" 10. Teorie te stanowill podteorie odpowiednich teorii eksplanacyjnych: ekonomicznej, politologicznej, prawnej, teorii nauki itd. Natomiast teoria - obejmujllca wszystkie stosunki Illcznie, a wi~c klas~ niejednorodnll - bylaby teo rill nieadekwatnll. Takll samll, jak np. teoria warzyw, czyli klasy przedmiotow nie wyodr~bnionych ze wzgl ow teoretycznych (cech istotnych biologicznie), lecz kryteriow praktyczno-kulinarnych. ELEMENTY TEORII MII;;DZYNARODOWYCH STOSUNK6w POLITYCZNYCH W obr~bie politycznie zorganizowanego narodu polityka oznacza dzialania ludzi, ktore polegajll na wyznaczaniu sfery stosowania przemocy publicznej w spoleczenstwie, na kierowaniu sposobem jej stosowania przez stanowienie i egzekwowanie prawa (parlament i rzlld). Ponadto do tej sfery nalezll dzialania hidzi bezposrednio obslugujllcych srodki przymusu (policja, wojsko, slui:ba ce1na, aparat fiskalny) oraz dzialania osob okreslajllcych rodzaj i wymiar stosowanego przymusu (wymiar sprawiedliwosci). Przy czym przemoc fizyczna ma charakter publiczny m.in. dlatego, ze jest kolektywnll wlasnoscill danego narodu; ze ma charakter monopolistyczny; i wreszcie, ze zakres i sposob stosowania tej przemocy jest uregulowany prawnie. Totez teoria polityki opisuje funkcje wspomnianego typu dzialan w zyciu spolecznym: - wobec struktury ekonomicznej i struktur pozaekonomicznych danego spoleczenstwa; - wobec struktur ekonomicznych i pozaekonomicznych innych spoleczenstw. Teo ria pol i t y k i sklada si~ z twierdzen odpowiadajllcych na pytania, od czego zalezy sklad spolecznego podmiotu kierujllcego aparatem panstwa oraz od czego zalezy spoleczna trese dzialan politycznych. Twierdzenia wskazujll tez przyczyny powstania i rozwoju roznych form panstwa, jak rowniez gi~bsze uwarunkowania ich trwalosci i zmiany. Ze wzgl~du na zawartose teoretycznll (tj. glownie stopien ogolnosci oraz stopien otwartosci ontologicznej i epistemologicznej) mozemy wyodr~bnie wsrod nich: generalizacje i prawa historyczne oraz formuly nomologiczne. 0 ogolnosci twierdzen politologicznych pisz~ w innym miejscu ll. Natomiast przedmiotem teorii mi zynarodowych stosunkow politycznych Sll - konsekwentnie - funkcje publicznej przemocy jednego spoleczenstwa wobec struktury ekonomicznej i struktur pozaekonomicznych innego spoleczenstwa (innych spoleczenstw). Innymi slowy: efektywnose ekonomiczna i pozaekonomiczna publicznej przemocy w stosunkach mi~dzy narodami. Chodzi wi~c 0 takie stosunki, w ktorych obie strony (moze oczywiscie bye ich wi~ej) poslugujll si~ przemocll fizycznll faktycznie b1ldi potencjalnie, grozllc tylko jej uzyciem - najcz~sciej 0 charakterze publicznym. Natomiast w terytorialnych granicach politycznie zorganizowanych narodow legalna przemoc fizyczna wymierzona jest przeciwko jednostkom naruszajllcym nonny 10 D. H ii b n e r Mi(!dzynarodowe uwarunkowania rozwoju gospodarczego, Warszawa 1987, s. 14, por. tei S. FIe j t e r ski Metodologiczny status nauki 0 mi(!dzynarodowych stosunkach ekonomicznych, "Prze g1~ Stosunkow Mi zynarodowych" 1982, s Zob. T. Klementewicz SpiJr 0 model metodologiczny nauki 0 polityce, Warszawa 1991, s

7 STATUS METODOLOGICZNY NAUKI 0 STOSUNKACH MI/iDZYNARODOWYCH 79 prawne. W zasadzie srodki przemocy fizycznej pozostajll: w powolanych r~kach; wi~kszose form przemocy prywatno-osobistej jest zwalczana. Zatem fakt, ze w politycznych stosunkach mi zy narodami obie strony rozporzli:dzajll: srodkami walki zbrojnej stanowi ich osobliwll: i istotnll: cech~. Z tll: cechll: will:ze si~ wiele innych, pochodnych. Cz~sto traktuje si~ je mylnie jako specyficzne dla mi zynarodowych stosunkow politycznych. Przykladowo poliarchia, zdecentralizowany charakter srodowiska mi zynarodowego to skutek wyst~powania omawianego srodka dzialan politycznych w formie publicznej wlasnosci narodow, a nie ludzkosci - jako ogolu ludzi zamieszkujll,cych w danej chwili kul~ ziemskll:; brak tutaj suwerena, trzeciej strony w konfliktach mi zy narodami. Dopoki utrzymuje si~ ten stan rzeczy, nie moze istniee taka struktura - w j~zyku Carla Schmitta, suweren - ktora by mogla roscie sobie skutecznie prawo do monopolu prawomocnego stosowania przymusu fizycznego - jak wskazuje Raymond Aron 12. Nic zatem dziwnego, ze przy kazdym kolektywnym posiadaczu srodkow publicznej przemocy pozostaje "prawo wymierzania sprawiedliwosci oraz swoboda decyzji co do podj~ia lub zaniechania walki"13. Tym samym w sytuacji, gdy obie strony zdolne Sll, do or~mych rozstrzygni~ inne muszll: bye tez reguly gry mi~dzy nimi, inne niz w relacji panstwo - obywatel. W tej sytuacji uzyskae pozll:dane zachowanie partnera znaczy alba poddae go skutecznej perswazji, albo wygrae z nim wojn~. Wowczas dopiero moma ukarae "zbrodniarzy wojennych". Ten fakt tlumaczy tez skromnll, rol~ norm prawa mi zynarodowego - owej austinowskiej pozytywnej moralnosci - dotyczll: cych sfery "zywotnych interesow narodowych". Skromnll:, bo polegajll:cll: jedynie na "powscill:ganiu samowoli panstw urzeczywistniajll:cych w toku walki i rywalizacji to, co uwazajll: za swe zywotne interesy"14. W tej sytuacji lepiej mie6 cos wi~cej do stracenia niz tylko niepodleglose. Na przyklad rop~ naftowll:. Nie powinny nas w tym punkcie zwodzie reguly prawniczego stylu myslenia 0 swiecie spolecznym. Prawnicy majll: bowiem sklonnose do utozsamiania dzialan wprawdzie zgodnych z normami prawa, lecz podj~tych z motywow pozaprawnych - z dzialaniami wspolokreslonymi przez praw~. Opisanie i objasnienie osobliwosci funkcjonowania przemocy fizycznej w stosunkach mi~dzy narodami to glowne zadanie teorii zagranicznych stosunkow politycznych. Zeby ten opis byl calosciowy, musi uwzgl niae m.in. nast~pujll:ce czynniki: - wobec jakich elementow zycia narodu jest stosowany (struktury gospodarczej, systemu edukacyjnego, jak w wypadku germanizacji, religii itd.); - form~ stosowania przemocy fizycznej: bezposrednia (np. wzbogacenie struktury srodkow produkcji przez podb6j cudzych ziem czy penalizowanie zachowan godzll:cych we wspolne dobro lub interesy narodow), potencjalna (np. ochrona szlakow komunikacyjnych czy :irodel surowcow); - ocen~ skutkow stosowania: funkcje negatywne (akty agresji, stosowanie przemocy w mi~dzypanstwowych konfliktach zbrojnych, interwencjach itd.), funkcje pozytywne (zwalczanie przest~pstw konwencyjnych i zbrodni mi~dzynarodowych). Proponowana wyi:ej teoretyczna charakterystyka dziedziny przedmiotowej omawianej teorii jest uj~iem wieloaspektowym i integralnym. Dzi~ki wieloaspektowosci uniemozliwia - cz~ste w refleksji badaczy stosunkow mi~dzynarodowych - zaw~zenie pola badawczego do wybranego, jednego punktu. Zwlaszcza zapobiega redukcji problematyki badawczej: 12 R. Aron Peace and War, New York 1967, s. 6-7; por. lei: Ch. R. Beitz Political Theory and International Relations, Princeton-New Jersey 1979, s R. A ron Peace and War..., s R. B i e r zan e k WspOlczesne stosunki mi(!dzynarodowe, Warszawa 1980, s. 93.

8 80 T ADEUSZ KLEMENTEWICZ - blldz do efektywnosci ekonomicznej; z til tendencjll mozemy si~ spotkac w niektorych interpretacjach teorii wspoli:ycia mi zynarodowego, nawillzujllcych do dorobku Marksa 15; - blldz do efektywnosci pozaekonomicznej; w centrum uwagi znajduje si~ wowczas zagadnienie walki 0 wlad~ mi zy panstwami Gak u Hansa Morgenthaua) czy dzialania dyplomaty i zolnierza Gak u Arona). I dalej, umozliwia zerwanie w analizie efektywnosci pozaekonomicznej przemocy fizycznej w stosunkach mi~dzy narodami z przeswiadczeniem, wlasciwym mysli zdroworozs'ldkowej, ze wszelka postac przemocy fizycznej jest zlem. Kaze bowiem badaczowi interesowac si~ nie tylko konfliktami zbrojnymi, ale rowniez stosowaniem srodkow publicznej regulacji do zwa1czania przest~pstw konwencyjnych. Krle interesowac si~ nie tylko dzialaniami zolnierza, ale tez strrly granicznej, policji morskiej, brygad antyterrorystycznych czy wreszcie Interpolu. Jest zas uj~iem integralnym, gdyz wyodr~bnia mi zynarodowe stosunki pol i tyczne jako podklas~ stosunkow politycznych; te zas wl'lcza do szerszej teorii - teorii spoleczenstwa jako calosci. I wreszcie, wyprowadza badania konkretnoempiryczne i refleksj~ teoretycznll z niewoli prawniczej. Dokonuje si~ to m.in. w wyniku: - odromienia tego, co tylko zgodne z prawem, od tego, co przez prawo zostalo przyczynowo wspolokreslone; - usuni~cia z j~zyka teoretycznego potocznych i formalnoprawnych poj~ panstwa Gako suwerennej jednostki geopolitycznej i jako osoby prawnej); - uczynienia z kategorii publicznej przemocy fizycznej podstawowej kategorii analizy stosunkow politycznych zamiast m~tnego teoretycznie poj~ia wladzy najwyzszej (suwerennej)h!. Zarys teorii mi~dzynarodowych stosunkow politycznych znajdujemy u Arona i Schmitta, zresztll ustalenia dotyczllce problemu tego, co polityczne w stosunkach mi zy narodami nalez'l, moim zdaniem, do nielicznych, ktore zachowaly pelnll zywotnosc naukowll w dorobku niemieckiego filozofa 17 Mozemy znalezc w dorobku tych uczonych cenne mysli 0 genezie i funkcjach dzialan politycznych w tej sferze zycia spolecznego, stosunkowo mniej zas 0 uwarunkowaniach skutecznosci ekonomicznej i pozaekonomicznej srodkow walki. Dziedzin~ teorii zagranicznych stosunkow politycznych mozna uj'lc w nast~puj'lcy system relacyjny: - zbior jednostek tworlclcych wspolnoty narodowe, b 'lcych kolektywnym wlascicielem srodkow przemocy fizycznej; - zbior srodkow przemocy fizycznej, srodkow walki zbrojnej; - relacja dysponowania przez narody srodkami walki, u Schmitta okreslana mianem podmiotowosci politycznej, tj. zdolnosci do walki przede wszystkim 0 swll egzystencj~, przetrwanie; - nieistnienie suwerena; okolicznosc ta okresla podstawowll sytuacj~ egzystencjaln'l narodow. Albowiem brak suwerena, a wi~ majllcego monopol na stosowanie przemocy fizycznej, to zarazem brak trzeciej strony, rozjemcy w mozliwych konfliktach mi zy narodami posiadaj'lcymi podmiotowosc polityczn'l. Przy czym tu nie 15 Por. np. P. B u c z k 0 w ski Problemy teorii wspaliycia mifdzynarodowego w materializmie historycznym, "Studia Nauk Politycmych" 1978, Dr Por. np. M. Sob 0 lew ski Podstawy teorii pans twa, Krakow 1987, s Zob. cytowane dzielo R. A ron a oraz C. S c h mitt a Der Begriff des Politischen, Berlin 1979 oraz makomitll rekonstrukcj~ koncepcji fenomenu politycmosci niemieckiego mysliciela w monografii R. S k a r z y Ii ski ego Od chaosu do ladu. Carl Schmitt i problem tego, co polityczne, Warszawa 1992.

9 STATUS METODOLOGICZNY NAUKI 0 STOSUNKACH MlliDZYNARODOWYCH 81 chodzi 0 wrogose odczuwanll- czy nawet przejawiajll-cll- si~ w dzialaniach. Chodzi o sam fakt niekontrolowanie partnera rozporzll-dzajll-cego rowniez srodkami przemocy, ktore, jak przyslowiowa strzelba w sztuce teatralnej, mogll- bye uzyte przeciwko nam. Sytuacja wspolczdnie tym wamiejsza, i:e istnienie broni atomowej Ill-czy kaidego posiadacza czamej walizeczki nawet z nepal skim goralem. W tej perspektywie polityka zagraniczna jawi si~ jako przeciwdzialanie zagroieniu, jako rozszerzanie obszaru bezpieczenstwa narodowego, Ill-czy si~ zatem z jednll- z elementarnych potrzeb czlowieka - potrzebll- bezpieczenstwa indywidualnego i zbiorowego. Stll-d cz~ste uczucia strachu, nieraz trwogi jako motywy dzialan w tej sferze - jak choeby obecnie w stosunku do Korei Polnocnej, podejrzewanej o posiadanie broni jll-drowej. Integralnym skladnikiem omawianej teorii, jej podteorill-, jest teoria wojen. Nie zawsze bowiem wystarcza - a przekonalismy si~ 0 tym tysill-ce razy - praktykowanie kompromisu i zdrowego rozsll-rlku; cz~sto uzyskanie porozumienia ok a zuje si~ niemo:iliwe, zwlaszcza kiedy strony dll-zl! do wykluczajll-cych si~ celow, a zarazem zywotnych dla siebie. Jdli nie rna zewn~trznego trybunalu, a rozbudzone emocje uniemo:iliwiajll- znalezienie wspolnej skali dla wielu rodzajow wartosci wchodzll-cych w gr~ - wowczas takie sytuacje rozstrzygane Sll- "przy uzyciu sily, a nie przez sprawiedliwose czy prawo" - jak wskazuje Bertrand RusselP8. Slusznose jest po stronie silniejszego, "po stronie wielkich batalionow". Ma to zwill-zek z predyspozycjll- do agresji, uksztaltowanll- u czlowieka w fazie spoleczenstw mysliwsko-zbierackich, tak silnie przeciez zwill-zanych z terytorializmem. J ak wskazujllsocjologowie: "ludzie majll- silnll- predyspozycj~ do odpowiadania na wszelkie pochodzll-ce z zewnll-trz zagrozenia nieuzasadnionll- nienawiscill- i doprowadzania wrogosci do poziomu, pozwalajll-cego na zniszczenie irodla zagrozenia i zapewnienie sobie odpowiedniego marginesu bezpieczenstwa"19. Glowny teoremat teorii mi zynarodowych stosunkow politycznych brzmi w luinym sformulowaniu Paula Kennedy'ego nast~pujll-co: "Podstawll- pot~gi wojskowej musi bye bogactwo, a do zdobycia i ochrony bogactwa konieczna jest pot~ga wojskowa"20. M6will-c troch~ scislej: potencjal ekonomiczny danego spoleczenstwa warunkuje jego potencjal wojenny. Potencjal wojenny zas jest - w wymiarze bezwzgl~dnym - warunkiem niezb~dnym suwerennych dzialan na rzecz racji stanu (interesu narodowego). Przy czym wraz ze wzrostem sil wytworczych spoleczenstw zwi~ksza si~ sila niszczll-ca srodkow walki zbrojnej oraz rosnie stopien zaangazowania gospodarki w realizacj~ celow obronnych. Ostatnie zdanie rna status formuly nomologicznej i w jeszcze scislejszym j~zyku glosi, ze efektywnose pozaekonomiczna srodkow przemocy fizycznej warunkuje stopien rozwoju sil wytworczych spoleczenstwa. Formula ta jest punktem wyjscia wielu praw i generalizacji historycznych - w wyniku uwzgl nienia konkretnych warunkow, w jakich realizowala si~ w danej epoce, stwierdzana w formule prawidlowose ramowa, np. to, ze w okresie sredniowiecza przeci~tna liczebnose armii panstw europejskich wynosila okolo tys. zolnierzy21. Omawiany teoremat stanowi teoretyczny punkt wyjscia do badania porzll-dku lib. R u sse II History of Western Philosophy, London 1969, s E. O. Wilson 0 naturze ludzkiej, Warszawa 1988, s P. Kennedy Mocarstwa swiata. Narodziny. rozkwit. upadek, Warszawa 1994, s. 7; zob. tei: J. Stefanowicz Bezpieczenstwo wsp6lczesnych paristw, Warszawa 1984, S lob. szerzej H. Lowmiatiski Poczqtki Polski, t. IV, Warszawa 1970, S oraz M. Daniluk Gospodarka pokojowa a wojna, Warszawa 1984, S. 15.

10 82 T ADEUSZ KLEMENTEWICZ swiatowego. Dlatego, ze "istnieje zauwazalny zwillzek przyczynowy mi zy zmianami zachodzllcymi w jakims okresie w ogolnej rownowadze gospodarczej i produkcyjnej a pozycjll poszczegolnych mocarstw w systemie mi zynarodowym"22. Na Dim oparl przeciez swojll analiz~ narodzin, rozkwitu i upadku mocarstw swiata Kennedy. W tej perspektywie sztuka polityki sprowadza si~ do "rownowa:ienia bezpieczenstwa krotkoterminowego, jakie zapewniajll duze sily obronne, i bezpieczenstwa dlugoterminowego, jakie daje wzrost produkcji i dochodu"23. Uwagi zawarte w artykule nie prowadzll bynajmniej do wniosku, ze nauka o stosunkach mi zynarodowych nie ma racji bytu jako dyscyplina badawczo-dydaktyczna, a wi~ wyodr~bniona ze wzgl~dow praktycznych w celu dostarczania studiujllcym uporzlldkowanej wiedzy 0 wszystkich typach stosunkow mi zynarodowych. Wiedzy wa:inej dla zrozumienia dawnego, a tym bardziej wspolczesnego, zycia mi zynarodowego. Trzeba tylko jasno widziee dwa odr~bne rodzaje aktywnosci i wytwory tej aktywnosci: d y s c y p lin ~ badawczo-dydaktycznll oraz teo r i e (p 0 d teo r i e ) mi zynarodowych (zagranicznych) stosunkow ekonomicznych, politycznych, naukowych itd. Slowem, wystrzegac si~ myslenia "dyscyplinowego". 22 P. K enn ed y Mocarstwa iwiata..., s Tami:e, s. 434.