Studia Polityczne. mstoria MYSLI POLITYCZNEJ W UJ~CIU POLITOLOGICZNYM ZARYS KONCEPCJI

Transkrypt

1 STUDIA POLlTYCZNE Nr 1(1) 1992 FiLOZOFlA I TEORIA POLITYKI RYSZARD SKARZYNSKI (Bialystok) mstoria MYSLI POLITYCZNEJ W UJ~CIU POLITOLOGICZNYM ZARYS KONCEPCJI 1. HISTORIA MYSLI POLITYCZNEJ W NAUKACH SPOLECZNYCH Historia mysli politycznej jest dziedzin~ badan, ktor~ zajmuj~ si~ zasadniczo reprezentanci pi~ciu gal~zi wiedzy: historycy, prawnicy, socjolodzy, filozofowie i politolodzy. Zasadne wi~c wydaje si~ pytanie, czy ich perspektywa poznawcza jest jed nolita, zblizona, czy tez odmienna? Odpowiedz na nie nie b~dzie latwa, jako ze na gruncie wymienionych dziedzin nie dokonywano odwazniejszych prob wyrazania wlasnego stanowiska w tej kwestii. Musi bye ono rekonstruowane. Zanim jednak b~dziemy probowali powiedziee, na czym polega specyfika podejscia politologicznego do badan nad dziejami mysli politycznej, nalezy zastanowie silt jakie stanowisko teoretyczne reprezentuj~ historycy, prawnicy, filozofowie i socjolodzy. Ulatwi nam to zrozumieriie odr~bnosci cechuj~cych te dziedziny wiedzy w badaniach historii mysli politycznej. Wydaje si~, ze historycy niezbyt wiele uwagi poswi~caj~ dziejom mysli politycznej. Nie traktuj~ jej jako opisu specyficznego obszaru Zycia spolecznego, lecz upatruj~ w niej jedynie pewien element dziejow spoleczenstwa, mniej wazny anizeli historia gospodarcza czy polityczna. Niezwykle rzadko historykow interesuje problem wewn~trznego rozwoju politycznych swiatow ideowych i ich funkcji, gdyz te zagadnienia wykraczaj1! zasadniczo poza przyj~t~ przez nich perspektyw~ poznawcz~. Idee polityczne S1! dla nich raczej po prostu skladnikiem atmosfery intelektualnej epoki, mog~ bye ewentualnie uwazane za sil~ dynamizuj1!c~ ruchy spoleczne zaleznie od preferowanej opcji teoretycznej. W tym sensie historia mysli politycznej jest czltsci~ historii idei funkcjonuj1!cych w spoleczenstwie, zarowno idei filozoficznych, naukowych, religijnych, jak i wszelkich innych, wytyczaj~cych klimat intelektualny i duchowy danego czasu. Dlatego historia mysli politycznej jest dla historyka drobn1! cz~sci~ skladow~ historii spolecznej. Takie stanowisko wydaje si~ sluszne, gdyz nie znajdujemy zadnego uzasadnienia koniecznosci specjalnego traktowania przez historyka dziejow mysli politycznej. Natomiast dla prawnika historia mysli politycznej jest fragmentem dziejow doktryn politycznych i prawnych, a tym samym dziedzin~ poniek~d pomocnicz~, gdyz prawnik interesuje si~ doktrynami z punktu widzenia ich wplywu na tworzenie i stosowanie prawa l lub tez wplywu na rozwoj ogolnej nauki 0 panstwie i prawie Bas z k i e w i c z, F. R y s z k a, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1973, s H. 0 1 s z e w ski, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1978, s. 7.

2 108 RYSZARD SKARZYNSKI Takie stanowisko dominuje przynajmniej w prawniczych podr~cznikach historii doktryn politycznych i prawnych. W innych pracach prawniczych na ten temat, mniej zwi~nych wymaganiami wykladu dla studentow, wyst~puje podejscie nieco szersze, polegaj(!ce na traktowaniu idei politycznych jako elementu rzeczywistosci spolecznej, a nawet sily kulturotworczej, ksztaltuj(!cej system wartosci 3 Ogolnie jednak historia mysli politycznej w uj~ciu prawniczym nie rna jakiegos specjalnego znaczenia, pozostaj(!c dyscyplin(! pomocnicz(!, dostarczaj(!c(! podstaw wiedzy do studiowania kwestii bardziej zasadniczych dla prawnika. Socjolodzy, zajmuj(!c si~ histori(! mysli spolecznej czy nawet mysli socjologicmej, staj(! si~ nierzadko bezwiednie historykami idei politycznych. JednakZe idee te nie S(! przez nich rozpatrywane jako szczegolna, specyficzna kategoria idei, lecz jako cz~se skladowa mysli spolecznej. Nie dokonuj(! oni tu zadnego podziaru i na wszelkie odr~bnosci pomi~dzy ideami spolecznymi a ideami politycznymi mozemy raczej wskazywae kieruj(!c si~ wyczuciem, anizeli jasnymi kryteriarni. Podobnie traktuj(! Ow(! problematyk~ JilozoJowie, uznaj(!cy mysl polityczn(! za cz(!stk~ mysli filozoficznej ludzkosci, nie maj(!c(! zadnego specyficznego znaczenia. Z s~mej natury analizowanego zjawiska, politologowi przypada obowi(!zek sformulowania kryteriow pozwalaj(!cych na odroznienie idei politycznych od innych rodzajow idei. Sklania to tym samym do blizszego okreslenia politologicznej perspektywy badawczej w dziedzinie historii mysli politycznej. 2. SOCJOLOGIA WIEDZY A HISTORIA MYSLI POLITYCZNEJ W prezentowanych dziedzinach bad an odr~bne rniejsce zajmuje, maj(!ca swoj~ juz dose drug(! tradycj~ teoretyczn(!, socjologia wiedzy. Przedmiotem dociekan jej tworcow nie byla przede wszystkim mysl polityczna, ale wnidli oni jednak duiy wklad do analizy funkcjonowania swiatow ideowych grup spolecznych, a skladnikiem owych swiatow S(! tez koncepcje polityczne. W pracach nawi(!zuj(!cych do inspiracji marksowskich, zwlaszcla Karla Mannheima, moma si~ dopatrywae "demaskatorskiego" spojrzenia na idee polityczne, w celu ukazania wlasciwych im deformacji rzeczywistosci spolecznej4. Jednak rowniez i autor Ideologie und Utopie, wyroznial "obiektywne struktury myslowe", ktore nie S(! wytworem pojedynczych jednostek lecz zbiorowosci, ~d(!cych ich nosnikami; przy czym struktury te maj(! specyficzne znaczenie dla egzystencji owych grups. Wi~cej materiaru teoretycznego dla historyka mysli politycznej dostarczaj~ prace powstale na gruncie fenonienologicznej socjologii wiedzy, glownie Alfreda Schutza 6 oraz jego kontynuatorow Petera Bergera i Thomasa Luckmanna 7 Wspomniee tu rowniez naleiy tworz(!cego niezalemie, wlasne koncepcje Burkharta lg, L. S e i die r, Przedmarksowska mysl polityczna, Krakow 1973, s. 5. 4Zob. rozwai:ania H. Mar C U IS ego z 1929 r. (Zur Wahrheitsproblematik der soziologischen Methode, w: V. M e j a, N, S t e h r (Hrsg.), Der Streit urn die Wissenssoziologie t. II, Frankfurt am Mam 1982, s ) i M. H 0 r k h e i mer a z 1930 r. (Nowe poj~cie ideologii? w: Problemy socjologii wiedzy, Warszawa 1985, s ), 5K. Man n ih e i m, Mysl konserwatywna, Warszawa 1986, s Tu szczegolnie A. S c hut z, On Multiple Realities, w tenze, Collected Papers, t. 1, The Hague p. Be r g e r, T. L u c k man n, Spoleczne tworzenie rzeczywistosci, Warszawa '1983.

3 HISTORIA MYSLI POLITYCZNEJ W UJ~CJU POLITOLOGICZNYM 109 Holznera 8 Ten nurt socjologii wiedzy ma dui:e znaczenie dla rustoryka mysli politycznej z racji wagi, jakll przywillzuje do postulatu rozpatrywania wszelkiego rodzaju idei w postaci skladnikow wiedzy spolecznej pelnillcej konkretne funkcje, przy czym wazna jest struktura tej wiedzy i sposob, w jaki "zaposrednicza" ona rzeczywistosc. Ustalenia owych badaczy dowodzll, ze percepcja rzeczywistosci jest zawsze ukierunkowana, zaleznie od wymagan stawianych przez danll aktywnosc. Tak wi~c zwracarny uwag~ na te elementy rzeczywistosci, ktore Sll istotne dla nas z punktu widzenia wykonywanych czynno~ci. Nasze zainteresowania majll charakter praktyczny, a poniewaz nie mozemy uchwycic wszystkiego, co sklada ' si~ na swiat wobec nas zewn~trzny, przeto strukturalizujemy i organizujemy ten swiat w sposob umozliwiajllcy odromienie tego - co wazne, od tego - co mniej wazne i w koncu takze od tego - co zupelnie nieistotne z punktu widzenia naszego sposobu zaangazowania si~ w swiat, czyli wykonywanej aktywnosci 9. Ta interpretacja ludzkiej dzialalnosci pozwala wyjaspic sposob ksztaltowania si~ rozmaitych wizji swiata w odniesieniu do roznych sfer aktywnosci czlowieka. Pokazuje, iz w kazdej dziedzinie zaangazowanie jednostki w swiat jest inne i w odr~bny sposob swiat jest strukturalizowany i organizowany. Zmusza tym sarnym do odpowiedzi na pyta~ 0 ~pecyfik~. dzialania politycznego i ~dllcej jego pochodnll - politycznej organi~stosci w dziedzinie idei. Til drogll przechodzimy od nastawienia "dernaskatorskiego" w baoaniach nad myslll politycznll do opcji funkcjonalnej, ktora rownoczesnie zawiera w sobie postulat strukturalnego ujrnowania swiatow ideowych. Socjologia wiedzy dostarcza wi~c historykowi mysli politycznej podstawowego zasobu poj~ciowego. Odworujllc si~ do wypracowanych na jej gruncie koncepcji, moze on lepiej ukazac rnechanizmy majllce zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania idei politycznych i rol~, jakll one pelnill w egzystencji podmiotow polityki.. Tym sarnym mozliwe jest uchwycenie gl~bszych zaleznosci pomi~dzy poszczegolnymi ideami i analizowanie ich w ramach odr~bnych i samodzielnych systemow ideologicznych. " 3. HISTORIA MYSLI POLITYCZNEJ W PERSPEKTYWIE POLITOLOGICZNEJ: UJ~CIE FUNKCJONALNE HISTORIA MYSLI POLITYCZNEJ W BADANIACH POLITOLOGICZNYCH Dzieje idei politycznych czy spolecznych nie Sll z natury rzeczy nazbyt wamym obszarern poznania w obr~bie historii, prawa, filozofii i socjologii. Analiza owych idei rna na gruncie kazdej z tych ctziedzin swojll wag~, niekiedy jednak ogranicza si~ tylko do funkcji umozliwiajllcej osillgni~cie wy1llcznie pewnego poziomu samowiedzy teoretycznej. ) Inaczej jest w przypadku politologa. Tutaj rnozemy wyodr~bnic kilka przyczyn powodujllcych, ze dla reprezent,anta tej gal~zi wiedzy historia mysli politycznej l B. Hoi z n e r, Reality Construction in Society, Cambridge Mass, 1972; tenie, J. H. Mar x, Knowledge Application. The, Knowledge System in Society. Boston ( 9R. S k a r z y n ski; Intelektualisci a ideologia. Mysl polityczna jako przedmiot badali politologa, "Studia Nauk Politycznych" 1990, nr 4-6, s. 9-J 0.

4 110 RYSZARD SKARZYNSKI jest stosunkowo wazna i przynalezy nie do pomocniczych, ale podstawowych obszarow poznania. Oczywiscie dzieje idei politycznych dostarczaj,! tez politologowi informacji 0 charakterze pomocniczym, lecz przede wszystkim pozwalaj'!mu zrozumiee wiele zasadniczych kwestii zwi'!zanych z polityczn'! egzystencj,! kazdego spoleczeristwa. 1. Idee polityczne stanowi'! wazny element wiedzy politycznej spoleczeristwa, ktore osi,!gn~lo poziom rozwoju pozwalaj'!cy mu zorganizowae si~ w paristwo. Idee polityczne S,! tym skladnikiem wiedzy kazdej zbiorowosci (dysponuj,!cej podmiotowosci,! polityczn'!) 0 rzeczywistosci spolecznej, ktory odnosi si~ do systemu politycznego, aktywnosci podmiotow polityki wewn'!trz paristwa i w skali IPj~dzynarodowej. 2. Idee polityczne S,! niezbywalnym elementem egzystencji podmiotow polityki (tak na poziomie podmiotow wewn'!trz paristwa, jak i samych paristw w stosunkach wewn~trznych i zewn~trznych) w kazdej epoce historycznej. To pcwoduje, ze staj,! si~ one przedmiotem zainteresowania historyka dziej6w politycznych, badacza systemow politycznych i wszelkich analiz politycznych, gdyz mysl polityczna jest trwal,! i wazn'! dziedzin,! kazdej rzeczywistosci politycznej. 3. Idee polityczne S,! determinant,! kultury politycznej kazdej wsp6lnoty Zyj,!cej w paristwie. Stanowi,! one bowiem czynnik ksztaituj,!cy obyczajowose politycznl! spoleczeristwa, wlasciwe mu opinie i postawy polityczne. 4. Historia mysli politycznej jest punktem wyjscia teorii polityki. Na gruncie mysli politycznej rozwazania nad interesami grup spolecznych, d,!zenia do uprawomocnienia ich egzystencji l'!cz'! si~ z dociekaniami nad istot'! zjawisk politycznych. Analiza mysli politycznej - a przynajmniej powstalych na jej gruncie - pewnych koncepcji - jest warunkiem obiektywizacji wiedzy 0 sferze zjawisk politycznych, czyli przejscia od filozofii politycznej (kt6rej tworcy pytaj,! raczej 0 to, jak powinno bye, a w mniejszym stopniu 0 to, jak jest) do teorii polityki (kt6rej reprezentanci staraj,! si~ oddzielie pytanie 0 to, jak jest, od pytania jak powinno bye, koncentrujl!c si~ na pierwszym z nich). CECHY PODEJSCIA POLITOLOGICZNEGO DO HISTORII MYSLI POLITYCZNEJ W swietle tych rozwazari niezb~dne wydaje si~ okreslenie, na czym polega specyfika podejscia politologicznego do badari nad dziejami mysli politycznej, czym rozni si~ ono od uj~cia dziej6w mysli politycznej przez historyka, prawnika, filozofa i socjologa. Spr6bujmy najpierw wymienie, a nast~pnie blizej scharakteryzowae, cechy politologicznego spojrzenia na histori~ mysli politycznej. 1. Politolog musi przede wszystkim zapytae, na czym polega polityczn0se idei uznawanych, w spoleczeristwie za polityczne, czyli czym r6zni,! si~ one od innych idei, a wi~c naukowych, teologicznych, filozoficznych itp. 2. Politolog rozpatruje idee w perspektywie funkcjona1nej, w relacji do egzystencji i aktywnosci podmiotow polityki. Podejscie funkcjonalne bowiem scisle l'!czy si~ z analiz,! idei politycznych w perspektywie politycznej fa wi~c z pierwszym postulatem), gdyz ~odejscie funkcjonalne jest mozliwe takze w przypadku badan nad innymi idean'li..

5 HISTORIA MYSLI POLITYCZNEJ W UJ~CJU POLITOLOGICZNYM 111 PROBLEM SPECYFICZNYCH CECH IDEI POLITYCZNYCH Pytanie 0 to, na czym polega politycznosc zjawisk uznanych w spoleczenstwie za polityczne jest pytaniem podstawowym, ktore powinien stawiac politolog, aby wyodr~bnic kategori~ fenomenow podlegaj(!cych jego analizie i ukazac wlasciw(! im specyfik~. Jak latwo zauwazyc, pytanie to nie jest wcale czyms oczywistym, naturalnym dla wspolczesnych politologow i w ich pracach zazwyczaj nie wyst~puje. Reprezentanci tej dziedziny wiedzy nie wykazuj(! wcale sklonnosci do rozwazan nad tym, co jest polityczne i nad kryteriami pozwalaj(!cymi wyodr~bnic t~ klas~ fenomenow. Mowi(! tysi(!ce razy 0 zjawiskach politycznych, ale nie podejmuj(! si~ chociazby okreslic, co politycznego jest w samej polityce. Dlatego czytamy 0 "polityce ekonomicznej", "polityce socjalnej" czy "polityce fiskalnej", chociaz poj~cia te nie s~ dla nas jasne z racji tego, ze nie wiadomo, na czym polega politycznosc owych "polityk", dlaczego wlasciwie zalicza si~ je do kr~gu aktywnosci politycznych. Aczkolwiek odpowiedzi na pytanie 0 to, czym jest polityka i na czym polega politycznosc fenomenow uchodz~cych w spolf"czenstwie za polityczne, udzielano od czasow starozytnych, czyniono to jednak bez sv. :adomosci potrzeby wyodr~bniania kryteriow umozliwiaj(!cych wyroznienie tej klasy zjawisk spolecznych. Dlatego tym samym faktom czy procesom jedni przypisuj~ charakter polityczny, zas inni im go odmawiaj(!. Dopiero Carl Schmitt w eseju Der Begriff des Politischen ( ) wlasciwie postawil problem, w celu uswiadomienia sobie, jakie znaczenie moze miec wyodr~bnienie tego, co polityczne i ustalenie kryteriow tego wyboru. On sam jednak nie byl do konca swiadomy konsekwencji wyplywaj(!cych z wlasnych ustalen, te zas nie spotkaly si~ z zyczliw(! akceptacj(!, w znacznym stopniu z racji politycznych wyborow ich tworcy. Dlatego takze obecnie pytanie 0 to, co polityczne i ustalenie kryteriow tego, co polityczne nie s(! kwestiami, na ktore moma udzielic zadowalaj(!cej odpowiedzi. Zagadnienia te stanowi(! przedmiot dyskusji wraz z rozwazaniami nad Der Begriff des Politischen. Niemniej jednak na kazdym politologu maj(!cym swiadomosc odr~bnosci wlasnej dziedziny badan i wlasciwego jej pola poznania, tkwi obowi(!zek zdefiniowania kryteriow tego, co polityczne i ustalenia, na czym polega politycznosc badanych przez niego zjawisk. Schmitt mial racj~ wychodz(!c w swej analizie politycznosci od sytuacji egzystencjalnej podmiotow. Jego rozwazania obci(!za jednak przywi(!zanie do wizji suwerena, straznika ladu panstwowego, eliminuj(!cego z podleglego sobie obszaru wszelkie relacje polityczne. Tak wi~c modyfikuj(!c nieco ustalenia zawarte w Der Begriff des Politischen lo s~dz~, iz fen omen politycznosci czerpie wszystkie cechy decyduj(!ce 0 jego samodzielnosci i odr~bnosci z rodzaju konfliktu, w jaki wzajemnie popadaj(! wszelkie autonomiczne wzgl~dem siebie zbiorowosci spoleczne. Otoz prawdziwy konflikt polityczny to tylko taki, ktory mog(! rozstrzygn(!c wyl(!cznie sami jego uczestnicy. Nie rna w nim strony trzeciej, wladnej zaj(!c pozycj~ s~dziego, ani nie rna norm pozwalaj(!cych na podj~cie konkretnych decyzji 0 racjach ktorejkolwiek ze stron. Konflikt pvlityczny jest tedy konfliktem podstawowym, nie inajduj(!cym zadnych paraleli w sferze zycia spolecznego. U jego podloza lezy istnienie zbiorowosci mog(!cych swobodnie Tozstrzygac 0 swoim losie i mog(!cych byc podmiotami polityki w rezultacie decyzji 0 lokalizacji wroga i sojusznika, a wi~c decyzji toe. S c h mit t, Der Begriff des Politischen, Berlin 1979, s

6 112 RYSZARD SKARZYNSKJ skazuj,!cej na zaangaiowanie si~ w starcie bezposrednio odnosz'!ce si~ do fizycznej egzystencji grupy. Kaidy inny konflikt wyst~puj,!cy w spoleczenstwie jest regulowany w pelnym zakresie przez prawo i instytucje powolaq:e do jego przestrzegania. Wszelkie normy ustalaj,!ce relacje pomi~dzy podmiotami polityki maj,! ograniczony wplyw, koncz'!cy si~ tam, gdzie zaczynaj,! si~ zjawiska zagrazaj,!ce ich przetrwaniu. To zdolnose do uczestni~twa w konflikcie wyrastaj'!cym bezposrednio z sytuacji egzystencjalnej, nie daj,!cej si~ w calosci unormowae lub poddae kontroli czynnika nadrz~dnego, wyrazaj'!ca si~ w decyzji 0 wrogu i sojuszniku, rozstrzyga o tym, czy dany podmiot jest podmiotem politycznym i ~dzie uczestniczyl w starciu nieuchronrue odnosz'!cym si~ do kwestii zwll!zanych z jego przetrwaniem. Znaczenie omowionej sytuacji egzystencjalnej polega na tym; iz jest ona nieredukowalnll cech,! trwania podmiotow polityki (ktore dzi~ki niej zdobywaj,! t~ specyficznll wlasciwose) i to ona zmusza ich do rozgraniczenia pomi~dzy wrogiem a sojusznikiem. ~ Wr6g jest nieuchronny z racji sytuacji egzystencjalnej, a w rezultacie nieunikniona jest tez decyzja 0 jego lokalizacji. Ten fakt rna daleko id'!ce konsekwencje dla analizy mysli politycznej. Tak wi~c granice politycznej percepcji rzeczywistosci wyznaczaj'! warunki egzystencji wlasciwe podmiotom polityki i b~d,!cy jej konsekwencj,! sposob zaangazowania si~ w swiat..rzeczywistose jest przy tym ustrukturalizowana w sposob dose specyficzny: naczelnym elementem tej struktury jest wrog oraz wszystko to, co godzi w egzystencj~ danego podmiotu (a wi~c takie zjawiska spoleczne, jaic.-- np. zmiany w strukturze wlasnosci, dost~pu d,o srodkow przymusu, pr~dy filozoficzne i ideologiczne podwazaj~ce idee uprawomocniaj~ce egzystencj~ grupy, czyli to, co oslabia pozycj~ grupy i jej zdolnose do dzialania w eelu zachowania wlasnego istnienia i miejsca wspoleczenstwie). Drugim zespolem zjawisk w tej strukturze jest sojusznik wraz ze wszystkim, co sprzyja podmiotowi polityki (a wi~c czynniki wzmacniaj,!ce pozycj~ grupy, jej wplywy i mozliwosc dzialania dla zachowania wlasnej pozycji, a nawet jej polepszenia). Politycznose ideologii polega tedy na tym, ze wyrasta ona z percepcji rzeczywistosci wlasciwej podmiotom, w specyficzny sposob zaangazowanym w swiat, co powoduje, iz te kieruj,! sw'! uwag~ na wroga i sojusznika oraz wszystko to, co godzi w ich egzystencj~ lub tez tej egzystencji sprzyja. Ideologia jest wi~c polityczna wtedy, jesli powstaje w sytuacji zmuszaj'!cej jej nosnik (podmiot) do uczestnictwa w konflikcie, ktory on sam musi rozstrzygn'!e i w konsekwencji do podj~cia decyzji o wrogu i sojuszniku, a wi~c decyzji maj~cej podstawowe znaczenie z punktu widzenia egzystencji zbiorowosci uwiklanej w bezposrednie stosunki z innymi tego rodzaju grupami. Ow dychotomiczny podzial rzeczywistosci nie jest wszakze czyms, co zostalo dokonane w sposob dowolny. S,!d 0 tym, kto jest wrogiem, a kto sojusznikiem musi odnosie si~ do wartosci (a nie tylko do prostej sytuacji bezposredniego zagrozenia egzystengi), i to wartq$ci podstawowych, maj,!cych fundafuentalne znaczenie dla podmiotu polityki. Kazda zwarta zbiorowose spoieczna, dysponujllca podmiotowosci~ polityczn~, musi miee wyobrazenie ladu, ktory chce wprowadzi1c lub ladu, ktorego broni. Jest to problem wartosci, w jakie rna zostae lub jui: jest wyposazona rzeczywistose, aby grupa zajmowala lub niogla zajmowae w niej. odpowiednie miejsce, zgodne z aspiracjami owej zbiorowosci. Ten model ladu jest. centraln,! cz~sci,! swiata ideowego kazdego podmiotu polityki ze wzgl~du na to, Ze skupia fundamentalne dla niego warto~i, pozwalaj,!ce mu oceniae wszystko,

7 HlSTOJ<lA MYSLl POLlTYCZNEJ W UJF;ClU POLlTOLOGICZNYM 11'3- co jest wobec niego zewn~trzne (co godzi w model ladu lub go wspomaga). Wrogowie i sojusznicy Sll zawsze wyodr~bnieni przez ocen~ tego, czy zagraiajll, czy tez sprzyjajll preferowanemu przez grup~ modelowi ladu spoleeznego. FUNKCJONALIZM W BADANlACH POLITOLOGICZNYCH NAD HISTORII\ MYSLI POLITYCZNEJ Politologa jako historyka mysli politycznej interesujll przede wszystkim te idee, ktore odnoszll si~ do egzystencji podmiotow polityki. Oczywiscie jest to kryterium niezbyt precyzyjne, bo to, co dzisiaj nie. rna takiego charakteru jutro moze go nabyc. Niemniej jednak generalnll zasadll jest koncentracja na tego typu ideach, zwi~nych z trwaniem podmiotow polityki. Z samej swej natury nie Sll to pojedyncze idee, lecz systemy ideowe, swiaty ideowe, czyli ideologie, podlegajllce procesom,forrnowania, rekonstruowania, modyfikowania, a wi~c przekazu historycznego w procesie egzystencji zbiorowosci ~dllcych ich nosnikami. Ideologia jest wi~c naczelnll kategorill poj~ciowll w funkcjonalnym podejsciu politologa do badan nad historill mysli politycznej; jest ona rozumiana jako swoisty system idei pe1nillcych okreslone funkcje w egzystencji podmiotow polityki. Jest til forrnll zorganizowania rzeczywistosci, w ktorej zakodowane zostajll inforrnacje odnoszllce si~ do fragmentow swiata majllcych pierwszorz~dnll wag~ dla podmiotow polityki. Tak rozumiana ideologia ksztahuje si~ w rezultacie dlugotrwalego procesu interpretowania rzeczywistosci i jest dzi~ki temu two rem intersubiektywnym. Trwa i podlega ewolucji niezaleznie od woli jednostek, chociaz niektore indywidualnosci wplywajll w znaczl!cy sposob na jej trese, wyraiajllc w danym momencie historycznym podstawowe twierdzenia ideologii. Politologa jako historyka mysli politycznej interesujll przede wszystkim idee odnoszl!ce si~ do egzystencji podmiotow polityki i tylko te idee Sll ideami politycznymi w przedstawionym sensie fenomenu polityczhosci, inne zas stanowill wy1llcznie przejaw aktywnosci intelektualistow. Wiele z tych ostatnich idei moze stac si~ jednak w okreslonym momencie ideami odnoszllcymi si~ do polityc:z;nej egzystencji grup spolecznych, poprzez jej uprawomocnienie lub podwazenie obiektywnej pozycji podmiotu polityki w obszarze rzeczywistosci spolecznej. Dlatego politolog bad a rowniez idee intelektualistow nie wyrazaj~cych interesow grup spolecznych, leez wypowiadajllcych si~ w sprawach spoleeznych i.politycznych. Kazda z idei dotykajllcych rzeczywistosci spolecznej jest potencjalnie polityczna, aczkolwiek inny jest status polityczny, a tym samym inn a politycznosc idei, uprawomocniajllcych egzystencj~ grupy lub w nill godzllcych, rid idei opisujllcych rzeczywistosc lub swobodnie jll projektujllcych. Jak zresztll dowodzll dzieje systemow dyktatorskich XX w., nawet idee uchodzllce za dalekie od sfery polltyki (teorie biqlogiczne) mogll w specyficznej sytuacji uzyskac wymiar polityczny. Politolog bada wi~c wszelkie wypowiedzi dotyczllce rzeczywistosci spolecznej, l~z ptnvinlen miec swiadomosc jak r6:iny status majll idee polityczne i potencjalnie polityczne. Ich wyodr~bnienie jest mozliwe przez analiz~ porowiiawczll poprzedzon'! pytaniem 0 to, w jakiej relacji pozostaj'! one do swiatow ideowych zwanych ideologiami. Kazda ideologia stanowi pewien rodzaj politycznej tradycji intelektualnej, przekazywanej z pokolenia na pokolenie i J:awsze jest zwi,!zana z egzystencj'! konkretnego podmiotu polityki. Czyli pytanie 0 relacje danej koncepcji do ideologii trwaj'!cych w spoleczenstwie jest pytaniem 0 to, czy te koncepcje stanowi,!.(rekonstrukcj~), modyfikacj~ czy tez rewolt~ wobee jednej z ideologii funkcjonujllcych.

8 114 RYSZARD SKARZYNSKI w spoleczenstwie ll. Dlatego politologa interesuj(! tez koncepcje pojedynczych myslicieli, rozwijaj(!cych dany swiat ideowy lub tylko uczestnicz(!cych w jego transmisji historycznej (z pokolenia na pokolenie) czy tez spolecznej (do czlonkow grup spolecznych). Idee nie pozostaj(!ce w jednej z wymienionych relacji do funkcjonuj(!cych w spoleczenstwie ideologii, s(! ideami potencjalnie politycznymi. Mog(! one przeobrazie si~ w idee polityczne we wlasciwym sensie tego terminu, gdy stan(! si~ zacz(!tkiem nowej ideologii, lub gdy okaz(! si~ zespolem koncepcji podwazaj(!cych ktor(!s z ideologii (czyli godz(!cych w egzystencj~ podmiotu ~d(!cego jej nosnikiem) lub system legitymizacji wlasciwy danemu spoleczenstwu 12 Koncepcje opozycjonistow w systemach dyktatorskich nie musz(! bye prob(! wyrazania interesow grupy spolecznej, aby stae si~ ideami uznawanymi za idee wroga. Politycznose w tym wypadku l(!czy si~ nie tylko z podmiotowosci(! zbiorowosci (tej, ktorej egzystencja jest podwazona przez jednostk~ na plaszczyznie moralnej lub ideologicznej), grupy, ale i z podmiotowosci(! jednostki, ktora przez fakt generowania idei uznawanych za "szkodliwe" dla systemu - staje si~ uczestnikiem konfliktu. Tak wi~c idee potencjalnie polityczne, a wi~c wszystkie idee dotycz(!ce spoleczenstwa (mysl spoleczna) mog(! i powinny bye przedmiotem zainteresowania politologa - historyka idei, aczkolwiek nie nalei:y zapominae 0 specyficznym znaczeniu idei uprawomocniaj(!cych egzystencj~ podmiotow polityki. Ideologia nie tworzy przy tyro podmiotu polityki, lecz uprawomocnia jego egzystencj~, przez co rna decyduj(!ce znaczenie dla poczucia przez dan(! zbiorowosc wlasnej odr~bnosci i swiadornosci charakteru, struktury oraz tresci wlasciwych owej zbiorowosci interesow. Podmiot polityki nie powstaje wi~c djatego, ze ktos sformulowal ideologi~, ale dlatego, iz pojawila si~ grupa odznaczaj(!ca si~, z racji wlasnego polozenia w spoleczenstwie, odr~bnosci(! egzystencjaln(!, co znalazlo wyraz w konkretnych dzialaniach, ale i w wartosciach, ideach oraz koncepcjach tworzonych przez dzialaj(!cych na rzecz tej grupy intelektualistow. Ideologia jest wtorna wobec egzystencji grupy, ale pozwala jej poczuc si~ trwalyrn elernentem rzeczywistosci spoleczne/ 3 (a nie przypadkowym), przez co jest niezbywalnyro atrybutern podmiotu polityki. Na tyro polega wlasnie glowna funkcja ideologii, funkcja uprawomocnienia, ktor(! za Paulern Ricoeurem moglibysmy nazwae funkcjq konstytutywnql4. Dzi~ki niej rewolucjonisci nie widz(! siebie jako "buntownikow", lecz jako rzecznikow sprawy obiektywnie waznej, a obroncy ladu nie pojmuj(! swojej roli jako d(!zenia do zachowania wartosci minionych, przebrzmialych, wlasciwego "bankrutom politycznym" czy "wyrzutkom procesu dziejowego", ale dostrzegaj(! w sobie tych, ktorzy chroni(! jedyne prawdziwe wartosci i to, co realnie istnieje. Bez tego uzasadnienia pozycje obozow politycznych bylyby kruche, gdyz sarna egzystencja nie wystarcza do zaangazowania si~ w konflikt. Musz(! jeszcze istniec racje nadaj(!ce owemu zaangazowaniu sens. Dlatego uprawomocnienie egzystencji jest warunkiem uzyskania peloej podmiotowosci politycznej przez grup~ spoleczn(!. \I Szerzej: R. S k a r z y n ski, IntelektualiSci..., s Teoria krytyczna do poczlltku lat szescdziesilltych byla tylko zespo/em idei wllskiej grupki intelektualistow. Nastllpnie pewne jej elementy zostaly przyjllte przez ruchy mlodziezowe, ktorycb ideologiem stal sill Marcuse. Byl to fenomen efemeryczny, ale dobrze i1ustruje proces przeobra:iania si~ koncepcji intelektualistow w ideologill ruchu spolecznego. 13 Til kwestill znakomicie analizuje F. Z nan i e c k i, Spoleczne role uczonych, Warszawa 1984, s p. Ric 0 e u r, Lectures on Ideology and Utopia, New York 1986, s. 12.

9 HISTORIA MYSLl POLITYCZNEJ W UJF;ClU POLlTOLOGICZNYM 115 Ideologia jest wi~c forrn'l "zaposredniczenia" rzeczywistosci podrniotowi polityki i urniejscowienia owego podrniotu w swiecie. Dokonuje si~ to na dwoch poziornach: uprawomocnienia i poznania. Uprawornocnienie rna w istocie charakter rnoralny, umozliwia grupie usadowienie si~ w swiecie i nie pozwala lub co najrnniej utrudnia dokonanie jakiejkolwiek dyskryminacji owej zbiorowosci (a wi~c odrnowienia jej prawa do fizycznej egzystencji), rna ona bowiern idee wskazuj'lce zasadnosc jej egzystencji i wlasciwej jej pozycji. Uprawornocnienie nie jest niczyrn wi~cej ponad okreslenie pozycji grupy w swiecie, ewentualnie rowniez jej aspiracji, a rnirno to pelni tak wazn'l funkcj~, iz jest to funkcja nieredukowalna. Funkcja poznawcza polega natorniast na tyrn, ze ideologia dostarcza obrazu swiata i organizuje jego struktur~. Znaczy to, iz ideologia zawiera inforrnacje o elernentach swiata dost~pnego percepcji grupy, ktore s'l dla niej najwazniejsze, na ktorych rnusi ona koncentrowac swoj'l uwag~, aby rnogla realizowac wlasne aspiracje. Wiedza zawarta w ideologii (0 tych podstawowych elernentach rzeczywisto sci) jest wytwarzana i przekazywana z pokolenia na pokolenie za posrednictwern specjalnych instytucji sruz'lcych transrnisji wiedzy politycznej kazdego podmiotu polityki. Tylko w rnomentach przelornowych, zagrozenia egzystencji grupy (z racji chociazby ewolucji rzeczywistosci), rnoze dochodzic do rnodyfikowania wiedzy zawartej w ideologii i przystosowania jej do realiow spolecznych. Poniewaz ideologia odnosi si~ do fundamentalnej dla kazdego podmiotu kwestii jego egzystencji, przeto interpretuj6 on rzeczywistosc przez pryzmat doswiadczen zawartych w ideologii, kt6ra w ten sposob jest glownym narz~dziern oceny rzeczywistosci przez grup~15. Ponadto ideologia pelni wiele innych funkcji: wyposaza swiat w sens, imrnunizuje swiadornosc, dostarcza celu dzialania i rnotywuje do aktywnosci, integruje grup~, dostarcza przeslanek do sforrnulowania programu politycznego, legitymizuje porz'ldek panstwa l6, czy nawet oddzialywuje na czlonkow grup nie b~d'lcych jej nosnikarni. Dla politologa - historyka rnysli politycznej nadrz~dne znaczenie rnaj'l jednak dwie pierwsze, fundarnentalne funkcje ideologii, poniewaz urnozliwiaj'l rnu one uswiadornic sobie odr~bnosci wlasnego podejscia do dziejow rnysli politycznej. 4. BADANIA POLITOLOGICZNE NAD HISTORI1\ MYSLI POLITYCZNEJ Badania politologa w tej dziedzinie b~d'l si~ ogniskowaly na roznych obszarach procesu powstawania, trwania i upadku idei politycznych. Wydaje si~, Ze podstawowe znaczenie rna koncentracja na nast~puj'lcych kwestiach: 1. Badanie nad powstawaniem, ewolucjq i zmierzchem idei politycznych. Nalei:y je rozpocz'lc od obserwacji procesow tworzenia idei politycznych, ich relacji w stosunku do dominuj'lcych Vi spoleczenstwie ideologii: czy staj'l si~ one elernentem istniej'lcych jui: ideologii przez ich modyfikacj~, czy tez na przyklad funkcjonuj'l poza tradycyjnymi swiatarni ideowymi. Nie mniejsze znaczenie maj'l dociekania nad kryzysem i upadkiern idei politycznych. Przedmiotern badan S'l tu wi~c produkty IlKwestiC( tc( analizujc( w moich pracach: IntelektualiSci..., s.9-24; Wr6g i sojusznik. Studium struktury mysli politycznej, "Studia Nauk Politycznych" 1990, nr 1-3, s ; Destabilizacja spoleczenstwa a rozw6j mysli politycznej, w: Rola i funkcjonowanie instytucji samorzqdowych w systemie politycznym, z. 3, Warszawa 1989, s Zasadnicze znaczenie ma dla mnie odr6znienie uprawomocnienia egzystencji grupy przez ideologic( od legitymizacji POrzlldku przez ideologic(. Ta sama ideologia moze uprawomocniac egzystencjc( grupy i legitymizowac lad panstwowy, gdy owa grupa jest grupll rzll~cll. W przypadku, gdy jest grupll opozycyjnll lub rewolucyjnll panstwo legitymizuje ideologia innego podmiotu lub kilku podmiot6w zdolnych do koegzystencji i wsp6lnego wspierania panstwa. '

10 116 RYSZARD SKARZYNSJ(] intelektualistow (i politykow aspirujllcych do roli ideologow). Zrodlo stanowill natomiast traktaty polityczne. 2. Badania nad przekazywaniem idei politycznych. Celem tych badan jest rekonstrukcja procesow przekazywania idei politycznych z poziomu, na ktorym wyst~pujll one w swej postaci "czystej", do czlonkow grup spolecznych. Chodzi tu wi~ 0 to, w jaki sposob idee te Sll przekladane na j~zyk zrozumialy przez,j>rzeci~tnego" czlowieka i jak shm! do interpretowania konkretnych faktow i zjawisk. Zrodlem Sll tu czasopisma i ksillzki publicystyczne, literatura pi~kna oraz na przyklad podr~zniki szkolne, szczegolnie podr~zniki historii i wiedzy 0 panstwie, a nawet podr~czniki do nauki j~zykow obcych, filmy fabularne i oswiatowe.. 3. Teoria polityki jako cz~sc skladowa jilozojii politycznej. Historyk mysli politycznej rna tez za zadanie wyodr~bnienie tych idei politycznych, ktore wnoszll wklad do procesu obiektywizacji naszej wiedzy na temat zjawisk politycznych, a wi~c tego, co sklada si~ szczegolnie na teori~ polityki. Wiedza na ten temat nie byla nigdy tworzona wy1llcznie w zaciszu gabinetow profesorow uniwersytetu, ale taue w ogniu walki politycznej. Jej rekonstrukcja jest wa:inym, aczkolwiek niezwykle niewdzi~znym z racji uwiklania ideologicznego, zadaniem historyka mysli politycznej. Zrodlem Sll tutaj traktaty polityczne. 5. STRUKTURA IDEI POLITYCZNYCH W SYSTEM IE WIEDZY SPOLECZNEJ I SYSTEMIE JEJ PRZEKAZYW ANIA Mozemy tu wyroznie nast~pujllce grupy idei, z ktorych kazda stanowi form~ wiedzy politycznej funkcjonujllcej na roznych poziomach w zbiorowosci spolecznej dysponujllcej podmiotowoscill politycznll (lub poza nill w przypadku intelektualistow tworzllcych idee alternatywne). 1. Koncepcje intelektualist6w i polityk6w - ideolog6w. Niekiedy poprzedzajl! one powstanie ideologii (wtedy chodzi 0 kreowanie nowego systemu ideowego), zazwyczaj jednak Sll probll odniesienia si~ do ideologii jui: istniejllcej, a wi~e wyrazajll dllzenie do jej rekonstruycji (przypomnienia w dotychczasowym ksztalcie) lub modyfikacji. Stanowill one tedy odbicie indywidualnych doswiadczen, odczuc i wizji intelektualistow oraz politykow-ideologow, powstajll wszakze w znacznym stopniu dzi~ki ocenie swiata przez pryzmat wartosci i idealow przej~tych od zbiorowosci, ktorych czlonkami pozostajll. Czasami, w wypadku buhtu intelektualistow, ich koncepcje b~dll wytworem zmagan 0 ideologicznll emancypacj~, o uwolnienie si~ spod wplywow swiata ideowego, w ktorego zasi~gu uksztaltowalo si~ wlasciwe im widzenie rzeczywistosci spolecznej. Til drogll jednostki stajll si~ nosnikami i kontynuatorami wiedzy grupy i mogl! jll w okrdlonych sytuacjach poddawae zmianom albo nawet odrzucae po to, aby stworzye zaczlltki nowego paradygmatu. W tyni wypadku chodzi wi~c 0 artykulaej~ wiedzy w jej czystej postaci. Nast~pnie musi bye ona poddana ocenie, weryfikaeji przez instytucje powolane do tego celu i dqpiero pozniej, zaleznie od tego ezy uzyska akceptacj~, czy tez zostanie odrzucona, b~dzie dalej przekazywana lub w ogole nie zdo~dzie znaczenia politycznego. 2. Ideologie. Ideologia ksztaltuje si~ w rezultacie dlugotrwalego interpretowania rzeczywistosci. Koncepej~ intelektualistow oraz politykow - ideologow Sll oceniane, niektore z nich uzyskujll aprobat~ i stajll si~ elementami swiata ideowego grupy. Proces ten jest procesem cyklicznym, to znaczy inkorporacja nowych idei w obr~b ideologii dokonuje si~ w okresach kryzysu, kiedy egzystencja podmiotu b~dllcego

11 o tycznej HlSTORlA MYSLI POLITYCZNEJ W UJF;CIU POLITOLOGICZNYM 117 jej nosnikiem jest zagrozona i idee uprawomocniajllce dotychczas jego egzystencj~ wymagajll dostosowania do nowej sytuacji. W ten sposob ideologia jest two rem intersubiektywnym i zawiera w skondensowanej postaci wiedz~, ktorll grupa uznaje za fundament wlasnej wiedzy politycznej, gdyz skladajll si~ na nill podstawowe informacje 0 najwamiejszych dla danej zbiorowosci elementach rzeczywistosci. Dlatego proces przekazywania ideologii rna charakter cillgly. Podmiot polityki musi' zawsze zabiegac 0 to, aby jego najcenniejsza wiedza byla przekazywana z pokolenia na pokolenie (bez wyrainej koniecznosci jakiekolwiek zmiany tej wiedzy nie Sll dopuszczalne). 3. Programy polityczne. Programy polityczne Sll rezultatem prob uszczegolowienia ideologii przez interpretowanie konkretnej rzeczywistosci na podstawie wiedzy i doswiadczen skumulowanych w ideologii. Zawierajll wi~c wiedz~ politycznll grupy w znacznie szerszym zakresie. Programy polityczne to nie tylko konkretne idee, ale takze okreslone sposoby ich zastosowania do wyjasnienia rzeczywistosci. Sll wi~c zbiorem podstawowej wiedzy, aczkolwiek znacznie obszeroiejszej anizeli ta wchodzli,ca w sklad ideologii. Usilujll uchwycic swiat nie tylko jako cos wiecznego, absolutnego lub nawet idealnego, ale pragnll pokazac jak to, co wieczne, absolutne lub idealne, realizuje si\! w danym momencie historycznym. Zawierajll wi~c nieuchronnie proby telatywizacji ideologii. Procesy przekazywania programow politycznych z natury rzeczy cechujll cillglosc, gdyz programy wskazujll aktualne kierunki dzialan. Wiedza zgromadzona w programach jest wi~c bardzo podatna na modyfikacje w rezultacie jej konfrontacji z realiami Zycia codziennego. ~tanowi ona wamy instrument przenoszenia ideologii, przekazywanej tutaj w postaci twierdzen odnoszllcych si~ do wielu problem ow fundamentalnych i aktualnych dla grupy. 4. Idee polityczne w teoriach naukowych i teorie naukowe w ~deologiach. Idee polityczne majll Stalll tendencj~ do Illczenia si~ z ideami naukowymi. Wynika to z d,!zenia ideologow do wykorzystania wiedzy uchodzllcej w spoleczenstwie za naukowll, czyli obiektywn,! i pewnll, do uzasadnienia koncepcji uprawomocniaj,!cych egzystencj~ podmiotu, ktorego interesy wyrazaj'!. Stopienie si~ wiedzy politycznej z naukow,! sruzy zresztll nie tylko uzyskaniu dodatkowego uzasadnienia przez t~ pierwsz,!, ale takze umozliwia przekazywanie wiedzy politycznej odr~bnymi kanaiami, normalnie sruz'!cymi wiedzy naukowej. Innym aspektem tego zagadnienia jest fakt, ze ideolodzy dokonuj,! takze spostrzezen mog'!cych miec wartosc naukow,! lub co najmniej stanowi,!cych irodlo inspiracji w poszukiwaniach prowadzonyph przez naukowcow.,,- Historyk mysli politycznej musi zajmowac si~ nie tylko tak ewidentnymi forrnami mysli politycznej, jak ideologie i programy polityczne, ale rowniez zwi,!zkami pomi\!dzy wiedz,! naukow,! i polityczn'!. Zadanie to jest niezwykle niewdzi~czne, ale jest nieodzowne, gdyz bez jego realizacji b~dzie on po prostu ulegal wplywom ideologii, pozbawiony szans uswiadomienia sobie roznorakich zaleznosci. Natomiast dokonuj,!c prob rozdzialu wiedzy naukowej i politycznej wniesie on wklad do obiektywizacji teorii naukowych. Teorie polityki stano wi,! specjaln,! form~ wiedzy politycznej, wyjasniaj,!c,! natur~ politycznej egzystencji spoleczenstwa. L'!cz'! si~ one z podstawowymi formami wiedzy politycznej, takimi jak ideologie i programy polityczne, stanowillc tez elementy koncepcji intelektualistow i politykow - ideologow. Historyk mysli poli- powinien jednak d,!zyc do wyodr~bnienia tej grupy idei politycznych

12 118 RYSZARD SKARZYNSKI (aczkolwiek s~ one prob~ obiektywizacji wiedzy, odnosz~ si~ rownoczesnie do egzystencji podmiotow polityki i dlatego s~ polityczne), aby ukazac procesy weryfikacji i obiektywizacji wiedzy naukowej 0 zjawiskach politycznych. 6. UW AGI KONCOWE Specyfika podejscia politologicznego do badan nad histori~ mysli politycznej polega na tym, iz wychodz~c od analizy natury zjawisk politycznych, trzeba zadac pytanie 0 to, co nadaje jakimk6lwiek ideom ich polityczny charakter. Polito log. koncentruje tedy sw~ uwag~ na ideach, ktore uznaje za polityczne, ukazuj~c je przy tym w funkcjonalnej zaleznosci od egzystencji grup spolecznych. Tylko w ten sposob mozna odroznic wlasciwy mu przedmiot poznania, odr~bny od przedmiotu poznania reprezentantow innych dziedzin nauk spolecznych, zajmuj~cych si~ dziejami mysli ludzkiej i nakreslic odmienn~ koncepcj~ prowadzenia dociekan naukowych na tym polu. Fakt, iz politolog ma obowi~zek badac idee polityczne w relacji do ustalonych swiatow myslowych, szczegolnie tych uprawomocniaj~cych egzystencj~ politycznl! wielkich zbiorowosci, narzuca koniecznosc przyj~cia perspektywy porownawczej. Tylko uj~cie komparatystyczne pozwala ustalic, ktore koncepcje s~ w pelni, a ktore tylko potencjalnie polityczne, a wi~c umozliwia okreslenie prawdziwego statusu analizowanych idei. Dla politologa idee nie istniej~ samoistnie, ale jako cz~sc ustalonych swiatow myslowych lub reakcja na nie - s~ wi~c prob~ rekonstrukcji albo zmiany wiedzy pozostaj~cej w dyspozycji spoleczenstwa.