Wpływ androgenów na organizm i skórę kobiet Influence of androgens on the organism and woman skin

Transkrypt

1 Wpływ androgenów na organizm i skórę kobiet Influence of androgens on the organism and woman skin Słowa kluczowe: androgeny, skóra, dihydrotestosteron, dehydroepiandrosteron, trądzik pospolity, łysienie androgenowe, łojotok Key words: androgens, skin, dihydrotestosterone, dehydroepiandrosterone, acne vulgaris, alopecia androgenica, seborrhea Opracowała/ Prepared by Magdalena Wierucka-Rybak Zakład Patofizjologii Behawioralnej, Katedra Patologii Ogólnej i Doświadczalnej Wydziału Zdrowia Publicznego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Adres do korespondencji / Address for correspondence Magdalena Wierucka-Rybak Zakład Patofizjologii Behawioralnej, Katedra Patologii Ogólnej i Doświadczalnej Wydziału Zdrowia Publicznego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi ul. Narutowicza 60, Łódź tel , fax magdalena.wierucka@stud.umed.lodz.pl Streszczenie: Androgeny obecne w surowicy kobiet w wieku rozrodczym są produkowane zarówno przez gonady, nadnercza a także powstają w wyniku obwodowej konwersji proandrogenów. W jajniku związki androgenowe są wytwarzane pod wpływem hormonu luteinizującego LH w komórkach tekaluteinowych zrębu, komórkach tkalnych pęcherzyka oraz wnękowych. W trakcie fizjologicznego wygasania czynności hormonalnej gonady, androgeny w głównej mierze są produkowane przez nadnercza. Po menopauzie warstwa siateczkowata nadnerczy kontynuuje wydzielanie androstendionu, dehydroepiandrosteronu (DHEA) i siarczanu dehydroepiandrosteronu (DHEA-S). Rola męskich hormonów płciowych u kobiet jest bardzo istotna zarówno w aspekcie fizjologicznym, patologicznym jak i klinicznym. Właściwe stężenie androgenów warunkuje fizjologiczny wygląd skóry, objawiający się jędrnością powłoki wspólnej, unormowaną sekrecją łoju czy prawidłowym wzrostem włosa. Zarówno zbyt małe, jak i nadmierne wydzielanie omawianych hormonów może powodować wiele negatywnych zmian w funkcjonowaniu skóry kobiety, objawiających się pod postacią trądziku, łysienia lub łojotoku. Wiedza na temat zaburzeń w zakresie ich wydzielania jest ciągle poszerzana, co może przyczynić się do lepszego zrozumienia tych procesów i w efekcie do poprawy diagnostyki, profilaktyki i leczenia chorób związanych z hiperandrogenemią. Abstract: Androgens in the serum of women of child-bearing age are both produced by the gonads and adrenal glands. Moreover, they are also a result of the conversion from proandrogens in peripheral tissues. In the ovary, androgens are being produced under the influence of luteinizing hormone at theca lutein cell, theca granulosa cell and hilus cell. During the expiration of physiological gonadal hormone activity, androgens in the main part are being produced by adrenal glands. The zona reticunalis of adrenal glands is continuing the secretion of androstendione, dehydroepiandrosterone (DHEA) and dehydroepiandrosterone

2 sulphate (DHEA-S) in the postmenopausal period. The role of the male sex hormones at women is very essential both in the physiological, pathological as well as clinical aspect. An appropriate level of androgens plays an important role in skin physiology such as skin firmness or control of sebum secretion and hair growth. It is well established that extreme levels of circulating androgens, whether low or high, may lead to negative effects on women s skin such as acne, alopecia or seborrhea. The knowledge of androgens in women is considered to be a progressive field of science. It is believed that exploration of these problems improves the diagnosis, prevention and treatment of hyperandrogenemia. WSTĘP Skóra jest największym narządem naszego ciała. Jej złożona budowa oraz niezwykłe właściwości chronią człowieka przed szkodliwym wpływem środowiska zewnętrznego. Pełni ona szereg funkcji dla całego organizmu osłania narządy wewnętrzne a jednocześnie zapewnia łączność ustroju z otoczeniem. Na wygląd skóry i jej kondycję ma wpływ wiele czynników zewnątrz jak i wewnątrzpochodnych, jednak szczególną rolę w utrzymaniu jej homeostazy uczestniczą hormony steroidowe, jakimi są androgeny. Od dawna bowiem wiadomo, że hormony steroidowe, jakimi są androgeny, uczestniczą w aktywności wydzielniczej komórki łojowej (sebocyta) czy wpływają na fizjologię jednostki włosowej. Poza tym, w skórze znajdują się enzymy biorące udział w steroidogenezie, a synteza androgenów może być w niej prowadzona de novo [1-3]. BIOSYNTEZA ANDROGENÓW U KOBIET Androgeny to grupa hormonów syntetyzowanych przez jajniki oraz nadnerczy [1]. Należą one do grupy hormonów steroidowych, których budowa oparta jest na czteropierścieniowym szkielecie węglowym będącym pochodną 1,2- cyklopentaperhydrofenantrenu [2]. Substratem do ich syntezy jest cholesterol, syntetyzowany przez komórki z octanu. Sam proces steroidogenezy przebiega w wielu etapach i wymaga udziału szeregu enzymów, przekształcających metabolity pośrednie w produkty końcowe, jakimi są testosteron i estrogeny w jajnikach oraz aldosteron i kortyzol w korze nadnerczy [3]. Wśród hormonów steroidowych wyróżnia się między innymi prekursor jednego z najważniejszych hormonów androgennych testosteronu - androstendionu. Jego synteza w wieku rozrodczym odbywa się w jednakowych proporcjach w nadnerczach (1, 5 mg/dobę) i jajnikach (1, 5 mg/dobę). Hormon jest bezpośrednim metabolitem, z którego drogą redukcji, syntetyzowany zostaje testosteron [4]. Główna produkcja testosteronu w wieku rozrodczym odbywa się na skutek obwodowej konwersji androstendionu głównie w obrębie wątroby, tkanki tłuszczowej czy skóry, natomiast pozostała część pochodzi w połowie z komórek wnękowych oraz tkalnych jajników i z warstwy siatkowatej kory nadnerczy. Nadnerczowa produkcja testosteronu związana jest z pobudzeniem działania adrenokortykotropiny (ACTH), a hamowana w wyniku zastosowana deksametazonu. U kobiet synteza testosteronu nie podlega prawom sprzężeń zwrotnych, a zależy w głównej mierze od ilości globuliny wiążącej sterydy płciowe SHBG (sex hormone binding globulin), a także od ilości czynników

3 wpływających modulująco na samo białko [5]. Ilość testosteronu zmienia się u kobiet nie tylko w ciągu doby, podczas której najwyższe swoje stężenie osiąga w godzinach porannych, ale i, jest zależna od cyklu miesięcznego. Najniższe stężenie obserwuje się we wczesnej fazie folikularnej, które wiąże się z dojrzewaniem pęcherzyków płciowych. Niskie stężenie androgenu nasila własną aromatyzację w kierunku estrogenów, natomiast wysokie, prowadzi do atrezji pęcherzyka [6]. Testosteron ulega w tkankach obwodowych pod wpływem enzymu 5alfa-reduktazy do dihydrotestosteronu (DHT), najbardziej aktywnego naturalnego związku androgennego. W tkankach ludzkiego organizmu zidentyfikowano dwie izoformy tego enzymu. Warto zwrócić uwagę na umiejscowienie typu 1 w obrębie mieszków włosowych, gruczołów łojowych i potowych, a także w fibroblastach, keratynocytach oraz melanocytach naskórka [7]. Ponieważ DHT, nie ulega aromatyzacji do estrogenów, wykazuje działanie czysto androgenowe. W przypadku kobiet ponad 75% produkcji DHT jest skutkiem metabolizmu androstendionu, natomiast 20 %, jest rezultatem przemian testosteronu. Tylko niewielka ilość steroidu wytwarzana zostaje przez jajnik [8,9]. Do androgenów zalicza się także dehydroepiandrosteron DHEA, który jest syntetyzowany zarówno w nadnerczach jak i gonadach. Chociaż nadnercza są bez wątpienia najważniejszym źródłem tego hormonu, to jedynie około 50% DHEA znajdującego się w osoczu jest pochodzenia nadnerczowego. Synteza w nadnerczach jest regulowana przez ACTH oraz propiomelanokortynę i wykazuje wahania dobowe, podobne do rytmu wydzielania kortyzolu. Na uwagę zasługuje również fakt prawdopodobieństwa syntetyzowania DHEA przez centralny układ nerwowy [10,14]. Stwierdzono, bowiem wysokie jego stężenie w mózgu, szczególnie w obszarze limbicznym i hipokampie [15]. DHEA w tkankach obwodowych ulega przemianie zarówno do androgenów jak i estrogenów, zaś obecna w nadnerczach sulfotransferaza estryfikuje DHEA do siarczanu dehydroepiandrosteronu DHEA-S [11]. Podczas gdy hydrofilny siarczan jest główną formą krążącą we krwi, jedynie DHEA może być wewnątrzkomórkowo metabolizowany do innych hormonów steroidowych. Tkanki charakteryzujące się dużą zawartością enzymów syntetyzujących androgeny np. skóra, steroid może ulegać przemianie do androstendiolu lub też testosteronu. Natomiast w jajnikach głównym jego produktem jest estradiol. Warto podkreślić, że DHEA jest źródłem ponad 48% powstającego estradiolu w gonadzie. Dlatego też, dehydroepiandrosteron nazwany został prekursorem hormonów płciowych [12]. Należy nadmienić, że estradiol jest także elementem szlaku metabolicznego testosteronu [13]. W syntezie hormonów steroidowych czynny udział odgrywa skóra. Uważa się, że powłoka wspólna może być narządem docelowym dla androgenów. Na uwagę zasługuje fakt, że komórki naskórka oraz komórki gruczołów łojowych posiadają zdolność syntezy cholesterolu z octanu [16]. W skórze zachodzi także redukcja testosteronu do jego bardziej aktywnego metabolitu DHT. Słabe androgeny, DHEA i androstendion, ulegają również w obrębie skóry przemianie w bardziej biopotentne metabolity. Powłoka posiada także zdolność przekształcania cholesterolu do pregnenolu, przy udziale enzymu cytochromu P450. Udokumentowano występowanie m.in. w keratynocytach ludzkiego naskórka, gruczołach

4 łojowych i mieszkach włosowych kompleksów enzymatycznych biorących udział w steroidogenezie [16,17]. Przeprowadzone doświadczenia potwierdziły obecność wzmożonej ekspresji w sebocytach i komórkach warstwy brodawkowatej, enzymów odpowiedzialnych za syntezę testosteronu z jego prekursora [18]. Udokumentowano również występowanie konwersji androstendionu i testosteronu do estrogenów w fibroblastach skóry właściwej [16]. Na uwagę zasługuje udział skóry w syntezie nieaktywnych prekursorów kortykosteroidów DHEA i androstendionu, a także jej wpływ na konwersję DHEA-S w DHEA. Okazało się, że zarówno komórki brodawek włosa jak i monocyty, komórki barwnikowe skóry właściwej, wykazują aktywność sulfatazy steroidowej [19,20]. Niezależnie od rodzaju i miejsca syntezy androgenów, głównym i docelowym miejscem ich działania jest jądrowy receptor androgenowy (AR). Po wniknięciu do komórki testosteronu, następuje jego sprzęganie z śródplazmatycznym AR. Przyłączenie hormonu do AR powoduje przejście nieaktywnej formy receptora do postaci zdolnej do wiązania DNA. Do tej pory wykazano istnienie dwóch izoform AR:AR-A i AR-B, które występują prawie we wszystkich tkankach [21]. Stwierdzono ich obecność m.in. w narządach płciowych, mięśniu sercowym, mięśniach gładkich naczyń i przewodu pokarmowego, ale i strukturach skóry: fibroblastach, mieszkach włosowych czy gruczołach potowych [21,22]. FIZJOLOGIA WYDZIELANIA ANDROGENÓW W ORGANIZMIE KOBIETY A HIPERANDROGENIZACJA Androgeny pełnią szereg funkcji w organizmie człowieka. Jednak, ich fizjologiczne znaczenie u kobiet jest trudne do ustalenia. Wykazują przede wszystkim działanie anaboliczne, związane ze wzrostem masy i siły mięśniowej. Mają także m.in. wpływ na metabolizm tkanki kostnej czy popęd seksualny [23]. W czasie ciąży stężenie testosteronu oraz DHEA, będącego pierwotnym prekursorem estrogenów łożyskowych, wzrasta [24]. Fakt ten powoduje występowanie swoistych mechanizmów chroniących płody płci żeńskiej przed procesem wirylizacji. Obejmują one m.in. zwiększenie ilość globuliny SHBG, proces aromatyzacji testosteronu do estradiolu, a także naturalną oporność płodu na sam proces wirylizacji [25,26]. Po narodzinach dziecka, stężenie androgenów sukcesywnie spada i utrzymuje się na niskim poziomie aż do 6-8 roku życia. W tym czasie rozpoczyna się dojrzewanie nadnerczy, czego następstwem jest gwałtowne podwyższenie stężeń DHEA i DHEA-S [27]. Zjawisko to poprzedza średnio o około 2 lata początek pokwitania i jest określane nazwą adrenarche [27]. Podczas pokwitania kobiety, androgeny działają synergistycznie z estrogenami, pobudzając rozwój drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych. W okresie pełnej dojrzałości płciowej dominująca aktywność estrogenowa maskuje biologiczny wpływ androgenów. Natomiast w czasie menopauzy, funkcje, jakie pełni m.in. testosteron w organizmie kobiety są szczególnie zauważalne. Niedobór hormonu manifestuje się spadkiem popędu płciowego i ogólnego dobrostanu u kobiet. Poza tym, w okresie starzenia się organizmu dochodzi do powstawania osteoporozy, rośnie zapadalność na infekcje i choroby nowotworowe, którym towarzyszy spadek ilości androgenów. Istotne jest również oddziaływanie testosteronu na ośrodki seksualne w mózgu związane ze zmniejszeniem libido oraz ogólnej potencji życiowej

5 [11,23]. Dlatego też, jego suplementacja pod postacią hormonalnej terapii zastępczej (HTZ), nie tylko zwiększa napięcie mięśniowe, ale również powoduje wzrost libido, a także wpływa na wrażliwość sfer erogennych. Według niektórych autorów hormon zapobiega suchości pochwy i jej atrofii, a także zmniejsza objawy dyspareunii. Zapobiega także utracie masy tkanki kostnej, pobudzając czynności komórek osteoplastycznych i przeciwdziałając osteoporozie. Testosteron powoduje wydłużenie włókien mięśni szkieletowych oraz pozytywnie wpływa na wzrost masy mięśniowej. Hormon ten zaleca się również przy przedwczesnym wypadnięciu funkcji jajników oraz w zespole przedmenopauzalnego niedoboru androgenów. Testosteron można stosować u chorych na Alzheimera, ponieważ poprawia nastrój i pamięć oraz zwiększa koncentrację [11]. Istotną rolę w organizmie kobiety odgrywa także DHEA. Ze względu na pozytywne efekty swojego działania, stosuje się go obok testosteronu w HTZ. Do jego głównych czynności zalicza się wpływ na: hamowanie działania glikokortykoidów, na przemiany energetyczne w mitochondriach oraz procesy powstawania energii cieplnej. Poza tym, zarówno DHEA jak i DHEA-S, odgrywają ważną rolę w kontroli procesów dojrzewania i starzenia, gdyż mają wpływ na układ immunologiczny, układ sercowo-naczyniowy, gospodarkę tłuszczową i procesy zachodzące w ośrodkowym układzie nerwowym. U starszych ludzi DHEA powoduje przywrócenie reakcji limfocytów T do typu reakcji podobnej do osób młodych oraz zwiększa pamięć immunologiczną. Poza tym, DHEA zwiększa połączenia neuronalne, korzystnie wpływa na metabolizm tkanki kostnej oraz zmniejsza wielkość blaszek miażdżycowych. Wpływa korzystnie na zmniejszenie masy ciała u osób otyłych [12]. Natomiast, podawanie kobietom cierpiącym na toczeń trzewny, reumatoidalne zapalenie skóry czy rak sutka, DHEA-S zmniejsza objawy kliniczne oraz hamuje dalszy rozwój choroby [12,28,29]. Udowodniono nie tylko wpływ hamujący siarczanu dehydroepiandrosteronu na apoptozę komórek tkanki limfatycznej, zapoczątkowanej przez glikokortykoidy, ale również zależność między stężeniem DHEA-S a zapadalnością na choroby układu sercowo-naczyniowego. Ponieważ największe stężenia DHEA i DHEAS w surowicy krwi występują w okresie największego rozwoju organizmu, a zmniejszają się wraz z wiekiem [30], pojawiają się opinie, że ich niedobór przyczynia się do rozwoju chorób wieku podeszłego. Dlatego też trwają dalsze badania nad ustaleniem roli DHEA, a także nad jego zastosowaniem w HTZ. Steroidy odgrywają istotną rolę w fizjologii skóry i jej przydatków. Regulują proces keratynizacji naskórka, a także wpływają na grubość skóry właściwej oraz zawartość kolagenu [31]. Wykazują zdolność wiązania się z AR między innymi w jądrach komórkowych mieszków włosowych, zarówno podczas fazy anagenu jak i telogenu [32,33]. Należy podkreślić, że w zależności od okolicy ciała wrażliwość mieszków włosowych na androgeny jest różna. Mieszki włosowe okolicy potylicy i części skroniowej twarzy nie wykazują wrażliwości na działanie androgenów. Natomiast najbardziej podatne na ich wpływ są mieszki okolicy czołowej, łonowej, klatki piersiowej oraz pachowej, tzw. mieszki włosowe wrażliwe na androgeny. Natomiast okolicami androgenozależnymi są np. pewne części twarzy tj.: górna warga czy broda. Warto zwrócić uwagę, że włosy zależne od androgenów rozwijają się tylko pod ich wpływem, zaś we włosach na nie wrażliwych, pod wpływem tych

6 hormonów dochodzi do skrócenia fazy anagenu. Istotną rolę w cyklu wzrostu włosa odgrywa DHT, który oprócz skrócenia czasu trwania faz wzrostu włosa, powoduje miniaturyzację mieszka [32,34]. Receptory androgenowe zostały zidentyfikowano także w komórkach gruczołów łojowych. Najsilniej działającym na sekrecję łoju (sebum) jest dihydrotestosteron, który powstaje pod wpływem 5-α-reduktazy z testosteronu. Działa on stymulująco na rozrost gruczołów łojowych i rogowacenie do nabłonka przewodów wyprowadzających, a także zwiększa ekspresję genów odpowiedzialnych za lipogenezę oraz proliferację komórek łojowych [35]. Wpływ androgenów na proliferację sebocytów zależy od lokalizacji gruczołów łojowych. Pod największym ich działaniem pozostają komórki zlokalizowane na twarzy. Udokumentowano, że sebocyty skóry twarzy reagują na znacznie niższe stężenia DHT niż komórki innych okolic ciała. Badania in vivo potwierdzają występowanie słabej wrażliwości bądź jej brak w przypadku komórek łojowych umiejscowionych poza twarzą. Ma to ogromne znaczenie w przypadku hiperandrogenizacji i charakterystycznym umiejscowieniem zmian trądzikowych [36]. Wpływ androgenów na skórę jest bardzo istotny z punktu widzenia hiperandrogenizacji i zaburzeń, które się z nią wiążą. Do głównej przyczyny rozwoju schorzenia należy zaliczyć wzmożoną produkcję androgenów zarówno przez jajniki (hiperandrogenizm pochodzenia jajnikowego) jak i przez nadnercza (hiperandrogenizm pochodzenia nadnerczowego). Drugą istotną przyczyną jest występowanie nadwrażliwości narządów docelowych na androgeny z powodu wzrostu ilości receptorów AR oraz wzrostu aktywności enzymów tkanek docelowych. Poza tym, do przyczyn powstawania hiperandrogenizmu jajnikowego można zaliczyć Zespół wielotorbielowatych (policystycznych) jajników [PCOS; Polycystic Ovary Syndrome] oraz guzy wirylizujące jajnika produkujące androgeny. Natomiast Syndrom Cushinga oraz wrodzony przerost kory nadnerczy to czynniki etologiczne rozwoju hiperandrogenizmu pochodzenia nadnerczowego [37]. Wynikiem zwiększonej syntezy i działania androgenów jest defeminizacja (brak owulacji, zaburzenia miesiączkowania, zanik gruczołów sutkowych) i maskulinizacja (trądzik, hirsutyzm, łojotok, łysienie androgenowe, przerost łechtaczki, wzrost masy mięśniowej, zmiana barwy głosu i sylwetki ciała, wzrost lub obniżenie libido) kobiety. Pojawiają się także inne zaburzenia metaboliczne m.in. otyłość, insulinooporność i hiperinsulinemia [38]. Zaburzenia homeostazy endokrynologicznej w zakresie androgenów, może objawić się wystąpieniem najczęstszego typy łysienia u kobiet, łysieniem androgenowym (alopecia androgenica). Schorzenie dotyczy nawet 60% kobiet w wieku poniżej 60 rż. i może występować rodzinnie. W etiopatogenezie choroby należy uwzględnić zarówno rolę hormonów jak również genetyczne podłoże [39]. Łysienie androgenowe kobiet typu kobiecego rozpoczyna się u młodych kobiet w wieku 20 lat. Znane są również przypadki dziewcząt, u których łysienie rozpoczęło się już około 15 roku życia [40]. Wyróżniamy dwa typy łysienia androgenowego występującego u

7 kobiet. Do pierwszych charakterystycznych objawów łysienia typu kobiecego należy pojawienie się przerzedzenia włosów w centralnej okolicy skóry głowy z zachowaniem 2 3- centymetrowego pasma owłosienia w okolicy czołowej. Natomiast, w typie łysienia szczytowego (łysienie androgenowe kobiet typu męskiego), początkowo występuje przerzedzenie włosów w okolicy kątów czołowych i szczytu głowy, a następnie rozprzestrzenia się w kierunku okolicy skroniowej i ciemieniowej [41]. W obydwu typach łysienia androgenowego, towarzyszy łojotok, ścieńczenie skóry głowy, mieszki włosowe stają się coraz mniejsze, a faza anagenowa włosa ulega wyraźnemu skróceniu. Do skórnych objawów nadmiaru androgenów u kobiet zalicza się nadmierne owłosienie. Hirsutyzm, który w ostatnich latach stał się problemem wielu kobiet, dotyczy powstawania nadmiernego owłosienia o topografii męskiej. Włosy grube i pigmentowe pojawiają się w okolicach androgenozależnych. Poza powodowaniem dużego dyskomfortu i problemów środowiskowych związanych z obecnością nieprawidłowego owłosienia, hirsutyzm może stanowić manifestację kliniczną współistniejącego schorzenia gruczołów wydzielania wewnętrznego, a nawet choroby nowotworowej. U większości, bowiem dotkniętych nim kobiet stwierdza się obecność współistniejącego schorzenia jajnika lub nadnerczy [42]. Nadmierna synteza androgenów prowadzi również do wzmożonej produkcji łoju przez sebocyty. W wyniku m.in. nieprawidłowej stymulacji komórek łojowych, obserwuje się występowanie chorób o podłożu łojotokowym [29]. Należy do nich łojotok oraz łojotokowe zapalenie skóry (ŁZS). Objawami schorzeń są rozszerzone i wypełnione masami łojoworogowymi gruczoły łojowe, lśniąca i tłusta skóra. W ŁZS obserwuje się dodatkowo zmiany o charakterze rumieniowo-złuszczającym i wysiękowym. Na ogół są one pokryte żółtymi nawarstwionymi strupami. Niekiedy, z powodu długotrwałego łojotoku w obrębie owłosionej skóry głowy, może dojść do przerzedzenia się włosów. Przebieg choroby jest przewlekły i nawrotowy [43]. W etiologii, oprócz stymulacji androgenowej, szczególną rolę odgrywają także zakażenia drożdżakowe jak na przykład z udziałem Pityrosporum ovale. Zwraca się też uwagę na osobniczą skłonność do wzmożonej pracy gruczołów łojowych oraz na genetycznie uwarunkowaną ilość receptorów androgenowych. Niekiedy choroby układu nerwowego mogą sprzyjać takiej nadprodukcji [44]. Z nadprodukcją androgenów oraz nadreaktywnością gruczołów łojowych związana jest również etiologia trądzika pospolitego (acne vulgaris). Uważa się, że jest on najczęstszą chorobą skóry wieku młodzieńczego, chociaż nierzadko rozpoznawany jest u kobiet w dorosłym życiu. Podczas dojrzewania płciowego, steroidy o działaniu androgennym, stymulują wzrost i pracę gruczołów łojowych, co zwiększa wytwarzanie łoju. Nadprodukcja sebum sprzyja dalszemu rozwojowi choroby. Wraz z bakteriami skóry, głównie Propionibacterium acnes, dochodzi do hydrolizy składników łoju do wolnych kwasów tłuszczowych, działających drażniąco na skórę. W ten sposób powstaje odczyn zapalny. Należy podkreślić, że leki antyandrogenowe zmniejszają objawy trądziku pospolitego, a hiperandrogenizm warunkuje cięższą postać tej choroby. Acne może mieć również ścisły związek z pojawieniem się hirsutyzmu i zaburzeń miesiączkowania [43,44].

8 Trądzik charakteryzuje wiele wykwitów skórnych umiejscowionych głównie na twarzy, klatce piersiowej oraz plecach. Wykwitem pierwotnym są zaskórniki (comedones). Należy podkreślić, że są one cechą diagnostyczną omawianej dermatozy. Zaskórniki mogą być zamknięte, widoczne podczas naciągania skóry, jak i otwarte, charakteryzujące się czarnym zabarwieniem na szczycie. Ciemne barwa jest wynikiem nagromadzenia się melaniny oraz utleniania składników keratyny i łoju. Z kolei nacieki i torbiele ropne tworzą się dość często, jako objaw cięższej postaci acne - trądziku skupionego. Towarzyszy mu gojenie poprzez powstawanie blizny. Natomiast w trądziku ropowiczym dodatkowo pojawiają się ropne torbiele, przetoki oraz cysty. Typową odmianą acne, związaną z zaburzeniami hormonalnymi, jest trądziku androgenny. Oprócz podstawowych zmian skórnych, występuje także hirsutyzm i łysienie androgenowe [43,44]. Ze względu na lokalizację oraz przewlekły charakter choroby często stanowi dla pacjentów poważny problem psychologiczny. PODSUMOWANIE Skóra to największy organ organizmu ludzkiego posiadający liczne receptory dla hormonów tarczycy czy przysadki, ale najistotniejszymi, z punktu widzenia wieku i wyglądu kobiet, są hormony steroidowe, do których należą androgeny. To właśnie od nich zależy m.in. wpływ na rozwój drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych, kształtowanie się mieszka włosowego czy pobudzanie aktywności gruczołów łojowych. Ponadto, powłoka wspólna odgrywa istotną rolę, jako obwodowy gruczoł wydzielania wewnętrznego, dzięki aktywności i obecności kluczowych enzymów steroidogenezy. Jednak brak homeostazy w zakresie wydzielania androgenów prowadzić może do wystąpienia zaburzeń w funkcjonowaniu jednostki włosowo-łojowej, a tym samym chorób o podłożu łojotokowym czy hirsutyzmu. PIŚMIENNICTWO 1. Traczyk WZ, Trzebski A. Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej. Tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1990: Kołodziejczyk A. Naturalne związki organiczne. [w:] Steroidy. Kołodziejczyk A. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2003: Thiboutod D, Gabara S, Mcalister JM et al. Human skin is a steroidogenetic tissue: steroidogenetic enzymes and cofactors are expressed in epidermis, normal sebocytes, and an immortalized cell line (SEB-1). J Invest Dermatol 2003; 120: Gysler A, Lange K, Korting HC, schafer-korting M. Prednicarnate biotransformation In human forskin keratinocytes and fibroblastc. Pharm Res 1997; 14: Miller W, Styne D. Female Puberty and Its Disorders In: Reproductive Endocrinology: Pathology, Pathophysiology and Clinical Management. Yen S, Jaffe R, Barbieri R. W.B.Saunders Company Philadelphia 1999; O Malley BW, Strott CA. Steroid hormones: metabolism and mechanism of action In: Reproductive Endocrinology: Pathology, Pathophysiology and Clinical Management. Yen S, Jaffe R, Barbieri R. W.B.Saunders Company Philadelphia 1999; Zawiślak B, Marchlewicz M i wsp. Skóra i jej udział w syntezie hormonów steroidowych. Postępy biologii komórki 2010; Tom 37, 4: Kumar N, Crozat A, Li F, Catterall JF, Bardin CW, Sundaram K. 7alpha-methyl-19- nortestosterone, a synthetic androgen with high potency: structure-activity comparisons with other androgens. J Steroid Biochem Mol Biol 1999; 71:

9 9. Zhou ZX, Lane MV, Kemppainen JA et al. Specificity of ligand-dependent androgen receptor stabilization: receptor domain interactions influence ligand dissociation and receptor stability. Mol Endocrinol 1995; 9: Baulieu EE. Neurosteroids: a novel function of the brain. Psychoneuroendocrinology 1998; 30: Skałba P, Dąbkowska-Huć A. Androgeny u kobiet w okresie około- i pomenopauzalnym. Przegląd menopauzalny 2006; 3: Tomaszewska I, Wołczyński S. Dehydroepiandrosteron znaczenie w procesach fizjologicznych i patologicznych oraz perspektywy zastosowania w terapii. Medipress Ginekologia-Położnictwo 1997; Vol.3, 6: Gisleskog PO, Hermann D, Hammarlund-Udenaes M, Karlsson MO. A model for the turnover of dihydrotestosterone in the presence of the irreversible 5 alpha-reductase inhibitors GI and finasteride. Clinical Pharmacology & Therapeutics 1998; 64: Celec P, Starka L. Dehydroepiandrosterone is the fountain of youth drying out? Physiol. Res. 2003; 52: Compagnone NA, Mellon SH. Neurosteroids: biosynthesis and function of these novel neuromodulators. Front Neuroendocrinol 2000; 21: Zouboulis Chc. The human skin as hormone target and endocrine gland. Hormones 2004; 3: Thiboutot D, Jabara S, McAllister JM, Sivarajah A, Gilliland K, Cong Z, Clawson G. Human skin is a steroidogenic tissue: steroidogenic enzymes and cofactors are expressed in epidermis, normal sebocytes, and an immortalized sebocyte cell line (SEB-1). J Invest Dermatol 2003 Jun; 120(6): Fritsch M, Ofranos CE, Zouboulis CC. Sebocytes are the key regulators of androgen homeostasis in human skin. J Invest Dermatol 2001; 116: Hoffmann R. Steroidogenic isoenzymes in human hair and their potential role in androgenetic alopecia. Dermatology 2003; 206(2): Hoffmann R, Rot A, Niiyama S, Billich A. Steroid sulfatase in the human hair follicle concentrates in the dermal papilla. J Invest Dermatol 2001 Dec; 117(6): Tahiri B, Auzou G, Nicolas JC et al. Participation of critical residues from the extreme C- terminal end of the human androgen receptor in the ligand binding function. Biochemistry 2001; 40: Gao TS, McPhaul MJ. Functional activities of the A- and B- forms of the human androgen receptor agonists and antagonists. Mol Cell Endocrinol 1998; 12: Skałba P. Endokrynologia ginekologiczna.[w:] Jajnik. Skałba P. PZWL Warszawa 1993; Tulchinsky D, Copra IJ. Estrogen-androgen imbalance in patients with hirsutism and amenorrhoea. J Clin Endocinol Metab 1974; 39:164, Saez JM, Forest MG, Morea AM, Bertrand J. Metabolic clearance rate and blood production rate of testosterone and dihydrotestosterone in normal subjects during pregnancy and in hypothyroidism. J Clin Invest 1972; 51: Edman CD, Toofanian A et al. Placental clearancerate of maternal plasma androstendione through placental estradiolm formation. Am J Obstet Gynecol 1981; 1, 141: Auchus RJ, Rainey WE. Adrenarche physiology, biochemistry and human disease. Clin Endocrinol (Oxf.) 2004; 60: Babuśka-Roczniak M, Roczniak W. The role of dehydroepiandrosterone in ageing. Probl Med Rodz 2009; 3(28):46 48.

10 29. Krysiak R, Frysz-Naglak D, Okopień B. Współczesne poglądy na temat roli dehydroepiandrosteronu w fizjologii, patologii i terapii. Pol Merk Lek 2008; XXIV, 139, Watson RR, Huls A. Dehydroepiandrosterone and diseases of agenizng. Drugs Ageing 1996; 4: Markova MS, Zeskand J, McEntee B, Rothstein J, Jimenez SA, Siracusa LD. A role for the androgen receptor in collagen content of the skin. J Invest Dermatol 2004 Dec; 123(6): Price VH, Angell M, Wood AJJ. Treatment of hair loss. N Engl J Med 1999;341, Azziz R, Carmina E, Sawaya ME. Idiopathic hirsutism. Endocr Rev 2000; 21; Jankovic SM, Jankovic SV. The control of hair growth. Dermatol Online J1998; 4; Deplewski D, Rosenfield RL. Role of hormones in pilosebaceous unit development. Endocr Rev 2000; 21: Akamatsu H, Zouboulis C, Orfanos CE. Control of human sebocyte proliferation in vitro by testosterone and 5a-dihydrotestosterone is dependent on the localizaton of the sebaceous glands. J Invest Dermatol 1992; 99: Pisarski T. Fizjopatologia jajnika. [w:] Biosynteza hormonów jajnika, ich metabolizm oraz działanie. Pawelczyk L, Głyda A. TERMEDIA Poznań 1998: Pawelczyk L. Hiperandrogenizm u kobiet. Abbott Voice 2005; 1: Poot F. Psychological consequences of chronic hair diseases. Rev Med Brux 2004; 25, Michałowski R. Choroby włosów i skóry owłosionej. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich Warszawa 1985: Ludwig E. Classification of the types of androgenetic alopecia (common baldness) occurring in the female sex. Br J Dermatol 1977; 97, Sakiyama R. Approach to patients with hirsutism. West J Med 1996; 165; Jabłońska S, Majewski S. Choroby skóry i choroby przenoszone drogą płciową. [w:] Choroby gruczołów łojowych i potowych. Jabłońska S, Majewski S. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich Warszawa 2005: Biegalska J, Żaba R. Trądzik pospolity. Przewodnik lekarza 2004; 6:34 40.