WPROWADZENIE W PROBLEMATYKEÎ KARANIA

Transkrypt

1 SèOWO WSTEÎPNE W dniach maja 2004 r. odbyøo sieî w ZamosÂciu sympozjum naukowe na temat Autorytet i godnosâcâ søuzç b penitencjarnych a skutecznosâcâ metod resocjalizacji zorganizowane przez KatedreÎ Kryminologii i Psychologii Kryminalnej Wydziaøu Zamiejscowego NaukPrawnych i Ekonomicznych KUL w Tomaszowie Lubelskim, KatedreÎ Kryminologii i Prawa Karnego Wykonawczego Wydziaøu Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji KUL, KatedreÎ Psychoprofilaktyki Spoøecznej Wydziaøu Nauk Spoøecznych KUL, OkreÎ gowy Inspektorat SøuzÇby WieÎ ziennej w Lublinie, Zakøad Karny w ZamosÂciu, OsÂrodekSportu i Rekreacji w ZamosÂciu. Zorganizowane sympozjum miaøo na celu naukowaî refleksjeî nad obszernaî i trudnaî problematykaî dotyczaîcaî znaczenia autorytetu i godnosâci søuzçb penitencjarnych w resocjalizacji skazanych. MysÂl przewodnia sympozjum pojawiøa sieî w zwiaîzku z pilnaî potrzebaî zwroâ cenia uwagi na praceî søuzçb penitencjarnych, niedocenianaî i czeî sto niewøasâciwie ocenianaî w roâzçnych kreî gach spoøecznych. Przedstawiana publikacja jest zbiorem wystaîpienâ prezentowanych podczas sympozjum oraz referatoâ w osoâ b zaproszonych do wøaîczenia sieî w nurt dyskusji dotyczaîcej zøozçonej problematyki wykonywania kary pozbawienia wolnosâci, zapoczaîtkowanej w ramach sympozjum. Wiele przedstawionych w niej zagadnienâ nalezçy do pøaszczyzny cieszaîcej sieî ciaîgle zçywym zainteresowaniem, zaroâwno w kreîgach specjalistoâw prawa karnego, penitencjarystoâw, psychologoâw, jakroâ wniezç w k reî gach innych grup zawodowych, dla ktoâ rych stanowiaî one istotne uzupeønienie podstawowego przedmiotu ich pracy lub nalezçaî do sfery pozazawodowych poszukiwanâ. Na tym tle szczegoâ lnie wyroâ zçniajaî sieî kwestie zwiaîzane z politykaî kryminalnaî (w tym zwøaszcza penitencjarnaî) i rolaî søuzçb penitencjarnych w tym zakresie, wizjaî mozçliwych zmian zwiaîzanych z sektorem prywatnym w wieî ziennictwie. Niniejsza publikacja jest adresowana do wszystkich osoâ b zainteresowanych problematykaî prawa penitencjarnego, zaroâ wno teoretykoâ w, jak i praktykoâ w. Jest ona roâ wniezç specjalnym zaproszeniem skierowanym w stroneî studentoâ w

2 6 Søowo wsteîpne prawa, psychologii i pedagogiki, pragnaîcych wzbogacicâ swojaî wiedzeî w zakresie omawianych w niej tematoâw. Przedkøadany zbioâ r rozpoczyna artykuø pt. Wprowadzenie w problematykeî karania prof. dr. hab. Jana S witki, stanowiaîcy prezentacjeî problematyki filozoficznego i socjologicznego ujeî cia kary kryminalnej, poglaîdoâ w na temat uzasadnienia karania, podstawowych aspektoâ w polityki karnej i penitencjarnej, ze zwroâ ceniem szczegoâ lnej uwagi na spoøeczne znaczenie pracy wieî ziennikoâw. PewnaÎ kontynuacjaî podjeî tych rozwazçanâ wokoâ ø pracy søuzçb penitencjarnych jest opracowanie: Wybrane zagadnienia statusu prawnego funkcjonariuszy SøuzÇ by WieÎziennej w sâwietle orzecznictwa Trybunaøu Konstytucyjnego seî dziego TK Stefana Jaworskiego. Przedstawia ono wybrane problemy funkcjonariuszy SøuzÇby WieÎ ziennej, stanowiaîce przedmiot orzeczenâ Trybunaøu Konstytucyjnego, dotyczaîce prawa do saîdu funkcjonariuszy podlegajaîcych posteî powaniu dyscyplinarnemu, zakazu dziaøalnosâci politycznej, roâ wnego statusu funkcjonariuszy søuzçby staøej i przygotowawczej w zakresie prawa do nagrody rocznej oraz zwolnienia ze søuzçby ze wzgleî du na nabycie prawa do emerytury. W dalszej kolejnosâci zaprezentowany jest artykuø pt. Rola søuzç b penitencjarnych w polityce kryminalnej dr Maøgorzaty KucÂ, przedstawiajaîcy zadania søuzçb penitencjarnych w caøoksztaøcie zobowiaîzanâ polityki kryminalnej, ze szczegoâ lnym wskazaniem na politykeî penitencjarnaî. W artykule tym szczegoâ l- nie zaakcentowano koniecznosâcâ roâ wnowazçenia wymaganâ stawianych søuzçbom penitencjarnym z potrzebaî spoøecznego uznania dla ich realizacji. NawiaÎzaniem do wymienionych zagadnienâ jest artykuø Ranga zawodowa personelu wieîziennego w Polsce w latach kpt. dr. Ryszarda Maleszyka. Stanowi on historycznaî prezentacjeî dotyczaîcaî rangi zawodowej personelu wieî ziennego, z uwzgleî dnieniem prawodawstwa obowiaîzujaîcego w omawianym okresie i spoøecznego odbioru pracy wieî ziennikoâw. Oddzielnym przedmiotem rozwazçanâ uczyniono problematykeî prywatyzacji wieî ziennictwa na podstawie analizy dosâwiadczenâ innych panâ stw w tym zakresie, w ramach ktoâ rej zostaøy przedstawione zalety i wady obowiaîzujaîcych uregulowanâ prawnych. Zagadnienie to przedstawia artykuø Sektor prywatny w wieîziennictwie dr. Grzegorza Gozdo ra. Znaczenie relacji osobowych w warunkach zakøadu karnego omawia w swoim artykule ks. mgr Dariusz Sikorski, wskazujaîc na ich specyfikeî uwarunkowanaî charakterem spoøecznosâci zamknieî tej. KolejnaÎ pozycjeî w ramach prezentowanego materiaøu zajmuje temat Zapobieganie czynnikom wywoøujaîcym stres jako strategia wzmacniajaîca poczucie godnosâci u pracownikoâw søuzç b penitencjarnych dr Iwony Niewiadomskiej, omawiajaîcy jeden z podstawowych ujemnych przejawoâ w pracy søuzçb penitencjarnych, a mianowicie stres. W tym zakresie przedstawione zostaøy skutki stresu oraz propozycje sposoboâ w radzenia sobie z nim.

3 Søowo wsteîpne 7 Problematyki godnosâci i autorytetu dotyczy artykuø pt. O godnosâcâ i autorytet osoby w zakøadach penitencjarnych ks. prof. dr. hab. Czesøawa Cekiery, prezentujaîcy pojeî cie godnosâci i autorytetu w aspekcie psychologicznym oraz przedstawiajaîcy znaczenie godnosâci i autorytetu w pracy ze skazanymi. Zagadnienie godnosâci i autorytetu omoâ wione zostaøo zaroâ wno w konteksâcie skazanych, jaki personelu wieî ziennego. NasteÎ pne zagadnienie, stanowiaîce bezposârednie odwoøanie do tematu sympozjum, prezentuje artykuø nt. Gwarancje i zagrozç enia godnosâci osobistej personelu wieîziennego dr Marii Gordon, wskazujaîcy na specyfikeî pracy personelu wieî ziennego w konteksâcie problematyki godnosâci. Zagadnienie godnosâci i autorytetu znajduje roâ wniezç wyrazâne odzwierciedlenie w artykule pt. Z roâdøa etyki zawodowej wychowawcy penitencjarnego. Wybrane propozycje dr. Jo zefa Rejmana. Szczego lne miejsce zajmujaî w nim rozwazçania wokoâ ø tematyki zâroâ deø etyki zawodowej wychowawcy penitencjarnego oraz prac nad kodeksem etyki SøuzÇby WieÎ ziennej. BezposÂrednie odwoøanie do tematu sympozjum stanowi takzçe prezentacja nt. Rola autorytetu w resocjalizacji wieîzânioâw mgr. Grzegorza Kowalskiego, przedstawiajaîca zwiaîzekpomieî dzy autorytetem søuzçb penitencjarnych a skutecznosâciaî oddziaøywanâ prowadzonych wobec skazanych. NasteÎ pny artykuø podejmuje temat Znaczenie i rola systemoâw wykonywania kary pozbawienia wolnosâci w resocjalizacji skazanego mgr. Marcina Wielca. Przedstawia on charakterystykeî systemoâ w wykonywania kary pozbawienia wolnosâci z punktu widzenia prowadzonych oddziaøywanâ resocjalizacyjnych. Sposobo w oddziaøywania na skazanych dotyczy artykuø nt. Oddziaøywanie na skazanych przez kultureî. DosÂwiadczenia Zamojskiego Zakøadu Karnego mjr. mgr. Mariana Puszki. Przedmiotem rozwazçanâ tej prezentacji jest katalog sârodkoâ w oddziaøywania penitencjarnego, ze szczegoâ lnym wskazaniem na dosâwiadczenia Zamojskiego Zakøadu Karnego w ich stosowaniu. Pewnym uszczegoâ øowieniem wymienionej problematyki jest artykuø nt. Rola duszpasterstwa i wychowania religijnego w procesie resocjalizacji mgr. Piotra Trzaskowskiego, w sposoâ b szczegoâ øowy przedstawiajaîcy oddziaøywanie religijne na skazanych. Oddzielne miejsce w grupie prezentowanych artykuøoâ w zajmuje temat Przepisy kodeksu karnego wykonawczego po nowelizacji w 2003 r. prof. dr hab. Zbigniewa Hoødy, posâwieî cony charakterystyce najnowszych zmian w przepisach kodeksu karnego wykonawczego po nowelizacji w 2003 r. Szczego lne miejsce zajmuje w nim kwestia uregulowanâ dotyczaîcych zatrudnia skazanych. Kolejne miejsce w katalogu tematoâ w publikacji stanowi artykuø nt. Kuratela w wieîzieniu szansaî na napraweî sprawcy ppøk. mgr. Jerzego Nikoøajewa. Przedmiotem podjeî tych rozwazçanâ jest znaczenie pracy kuratora saîdowego w spoøecznej readaptacji sprawcy przesteî pstwa.

4 8 Søowo wsteîpne NasteÎ pny artykuø: PowroÂt do sârodowiska rodzinnego sprawcy przemocy domowej ± nadzieja na popraweî czy dalsza przemoc dr Jadwigi Mazur, dotyczy przemocy w rodzinie ze zwroâ ceniem szczegoâ lnej uwagi na cechy sprawcy tej przemocy i uwarunkowanâ dotyczaîcych jego poprawy. Prezentacja tego zagadnienia zostaøa przedstawiona na podstawie badanâ przeprowadzonych w Zakøadzie Karnym w Wojkowicach. Kolejny artykuø podejmuje temat: Przedstawiciel skazanego i jego znaczenie dla dziaøania søuzç b penitencjarnych mgr. Edwarda Struczyka, omawiajaîcy instytucjeî przedstawiciela skazanego i jego znaczenia dla pracy søuzçb penitencjarnych. Katalog szczegoâ øowych zagadnienâ prezentowanych w ramach publikacji uzupeønia artykuø Kara aresztu wojskowego stosowana wobec zç oønierzy i jej wpøyw na skutecznosâcâ resocjalizacji mgr Ilony Nowak, przedstawiajaîcy specyfikeî stosowania zamiennej kary aresztu wobec zçoønierzy, uwzgleî dniajaîcy zagadnienie skutecznosâci resocjalizacji. Prawnoporo wnawczaî prezentacjaî w zakresie systemoâ w resocjalizacji jest artykuø nt. System resocjalizacji kobiet w Stanach Zjednoczonych na przykøadzie rozwiaîzanâ w stanie Nowy York mgr. Mariusza Sawy. Przedstawia on specyfikeî uregulowanâ prawnych stanu Nowy York, dotyczaîcych sposobu resocjalizacji kobiet, przy uwzgleî dnieniu charakterystyki poszczegoâ lnych programoâ w obowiaîzujaîcych w tym zakresie. Szczego øowego problemu wykonywania kary pozbawienia wolnosâci dotyczy artykuø nt. Analiza podkultur skazanych w Zakøadzie Karnym w ZamosÂciu por. mgr. Tomasza Koøakowskiego. Przedstawia on zjawisko tzw. drugiego zçycia wieî ziennego (podkultury) z uwzgleî dnieniem zmian, jakie dokonaøy sieî na przestrzeni ostatnich lat w tym zakresie. Szczego lna uwaga w ramach prezentacji zostaøa posâwieî cona analizie zasad obowiaîzujaîcych w ramach podkultury wieî ziennej ze wskazaniem na ich specyfikeî obejmujaîcaî skazanych z obszaru byøego ZSRR.

5 JAN S WITKA WPROWADZENIE W PROBLEMATYKEÎ KARANIA Prawdziwe (rzetelne) prawo karne, a wieî c prawo poteî piania i karania przesteî pcoâ w, a nie tylko prawo zwalczania przesteî pstw, powinno opieracâ sieî w imieî sprawiedliwosâci (roâwnowagi i harmonii) na zasadzie odpøaty(malum passionis propter malum actionis), co oczywisâcie nie stoi na przeszkodzie respektowania celowosâci, jesâli chodzi o praktyczne i jak najbardziej racjonalne uksztaøtowanie wykonania kary. W tym stanie rzeczy mozçna powiedziecâ, zçe kara jest odwetem. Nie jest to jednak sâcisøe. Nie kara jest odwetem, ale ukaranie jest odwetem. Kara jest bowiem faktem spoøecznym i jako taki nie mozçe wyrazçacâ pewnego stosunku, jaki tkwi w odwecie. Odwet jest tu odpøataî (In malam partem) ± zøem za zøo. Odwet ma tu znaczenie formalne, wskazuje na formeî a nie tresâcâ. I jeszcze jedno. Prawo karne nie czerpie natchnienia z optymistycznego poglaîdu na natureî czøowieka. WreÎ cz przeciwnie, przejeî te jest poglaîdem, zçe kto raz pokazaø niezdyscyplinowanie posunieî te do stopnia zøamania zakazu karnego ± jest osobaî, od ktoâ rej spoøeczenâ stwo mozçe spodziewacâ sieî dalszych, podobnych objawoâ w, przed ktoâ rymi nalezçysieî zabezpieczycâ. Jest to sâcisâle realistyczne ujmowanie, ktoâremu nie potrzeba ideologicznych upieî kszenâ. PrzesteÎ pca nie jest anioøem, ktoâ rypotknaîwszysieî przykleî knaîø na jedno kolano, ale zaraz poderwie sieî do lotu, ani nie jest okryty skorupaî, ktoâraî trzeba rozbijacâ møotem. Po prostu spoøeczenâ stwo ma prawo i obowiaîzek do nieufnosâci wobec czøowieka, ktoâ rynie zwazçaø na ostrzezçenie, jakie mu to spoøeczenâ stwo obwiesâciøo w ustawie. Niewiele jest zagadnienâ badawczych, wokoâ ø ktoâ rych narosøo tyle kontrowersji co wokoâ ø kary, jej istoty i celu. Dotychczasowy stan badanâ wskazuje, zçe posteî p w tej dziedzinie jest nieznaczny, a mozçliwosâci badawcze ograniczone, prawie wyczerpane. W zasadzie na temat kary (a sâcisâle karania jako faktu spoøecznego) powiedziano juzç wszystko. OdlegøosÂc stanowisk na tematysporne

6 10 Jan S witka widocznie sieî ujawniøa i nic nie wskazuje na to, abyw kwestii tej mozçna uzyskacâ consensus. Na przestrzeni rozwoju mysâli penologicznej wyksztaøciøy sieî zasadniczo dwa podejsâcia, dwie orientacje penologiczne usiøujaîce bardziej lub mniej przekonywajaîco ukazacâ istoteî i cel kary. Jedno ujeî cie (celowosâciowe, utylitarne) sens karyupatruje w jej celu idealnym, jakim jest poprawa sprawcyprzesteî pstwa. W sâwietle tego podejsâcia karacâ nalezçyzatem dlatego i tak, abypoprzez wewneî trzne przeistoczenie sprawcyprzywroâ cicâ go spoøeczenâ stwu. Cel ten notabene nigdynie zostaø osiaîgnieî ty. Jest to wzniosøe zadanie pedagogiczne o najwyzçszym stopniu trudnosâci, ktoâ rego realizacja, w stosunku do niektoâ rych typoâ w kryminalnych, nalezçydo rzadkosâci, o czym niezbicie zasâwiadcza powrotnosâcâ do przesteî pstwa tych, ktoâ rzyw kryminale zostali poddani temu zabiegowi naprawczemu. MysÂl o rzekomo wychowawczym charakterze kary jest swoistym romantyzmem w dziedzinie prawa karnego oraz pobozçnym zçyczeniem, niemajaîcym ± niestety ± pokrycia w spoøecznej rzeczywistosâci. PodejsÂcie drugie (bezwzgleî dne, odwetowe, retrybutywne) oparte na podstawie psychospoøecznej tresâci kary, wychodzaîc ze søusznego zaøozçenia, zçe prawo karne jest prawem zwalczania przesteî pstw (a nie prawem higienyspoøecznej), respektujaîcym zasady sprawiedliwosâci, cel karyupatruje w przysporzeniu przesteî pcypewnych dolegliwosâci odpøatczych za wyrzaîdzone przez niego zøo (malumpassionis propter malum actionis). Domaga sieî tego sprawiedliwosâcâ oraz natura ludzka, a takzçe psychika spoøeczna, ktoâ ra doznaøa wstrzaîsu z powodu popeønionego przesteî pstwa, za ktoâ rym powinna isâcâ rozumna kara jako nalezçyty sârodek zwroâ cenia woli ku prawu, zabezpieczajaîc jego autorytet. Kara jako zjawisko z dziedzinypsychiki ludzkiej, sârodek naturyostatecznej idaîcyza przesteî pstwem, proporcjonalna do winy, ma charakter rozumnego odwetu, ktoâry nie wyklucza mniej lub bardziej celowego wykonania. CelowosÂc ta nie jest jednak owym celem idealnym, lecz zjawiskiem pobocznym, ze wszech miar pozçaîdanym, albowiem wiadomo, zçe kryminaø nie sprowadza na drogeî cnoty, ale utrudnia roâ wniezç wejsâcie na toryprawosâci. Nie mozçna zatem odøaîczycâ od karypierwiastka odpøaty, søusznosâci, ktoâ rynigdyz niej nie wyparowaø ± jak tezç sama odpøata, czysty odwet nie jest wystarczajaîcydo uzasadnienia kary, z pominieî ciem rozumnego jej wykonania, czyli celowosâci. Jest to stanowisko koalicyjne: odwetu i celowosâci, gdzie raz zwycieî zça czynnik dolegliwosâci odpøatczej, stanowiaîcyrdzenâ kary, innym razem na czoøo wysuwa sieî celowe, racjonalne wykonanie odwetu. Aby wykonanie to rzeczywisâcie takim byøo, czyli miaøo cechy racjonalnosâci, powinno bycâ oparte o moment indywidualny, uwzgleî dniajaîcykonstytucjeî psychicznaî sprawcy. Wykonanie kary oparte na poznaniu osobowosâci i charakteru skazanego wydatnie sprzyja wewneî trznej (moralnej) przemianie, ale jej nie dokonuje, o ile skazany nie przejawia woli bycia poprawionym rzeczywisâcie. PodjeÎ cie wysiøku pracy nad sobaî, wola poprawypoprzez zmianeî dotychczaso-

7 Wprowadzenie w problematykeî karania 11 wego stylu zçycia, aczkolwiek zalezçaî od skazanego, powinnybycâ umiejeî tnie inicjowane i racjonalnie sterowane przez søuzçbypenitencjarne, stojaîce na odpowiednim poziomie zawodowego przygotowania. Powinny zatem bycâ obeznane teoretycznie i praktycznie ze zøozçonaî problematykaî osobowosâci i charakteru przesteî pcy, jego postawaî, stylem i filozofiaî zçycia, a takzçe z metodami posteî powania naprawczego. SkutecznosÂc ich pracyresocjalizacyjnej zalezçyod postawienia trafnej diagnozyi stosowania skutecznej terapii, a takzçe ± z czego nie zawsze zdajemysobie spraweî ± od spoøecznego uznania tej jakzçe cieî zçkiej, odpowiedzialnej i koniecznej pracyz trudnymi ludzâmi, ktoârzypowazçnie naruszyli porzaîdek moralnyi prawny. Nie zmieni tego najlepsze prawo, chociazç duzço mozçe zrobicâ, jezçeli nie zmieni sieî stosunek spoøeczenâ stwa do søuzçb wieî ziennych, a to mozçe sieî stacâ poprzez ukazywanie spoøecznej i moralnej wartosâci ich pracy, a takzçe wszelkich realnych niebezpieczenâ stw z niaî zwiaîzanych. I jeszcze jedno, podobnie jak strach, tak i zadawanie cierpienia za pomocaî odpowiednich urzaîdzenâ karzaîcych nie saî w stanie utrzymacâ czøowieka niewzruszenie na drodze prawosâci i bycâ dobrym nauczycielem obowiaîzku ± jezçeli nie ma sieî ku temu wewneî trznej potrzebyi moralnego zapotrzebowania, a te, jezçeli nie saî dane z natury, nalezçyje wyksztaøcicâ. Jest to podstawowe zagadnienie pedagogiki resocjalizacyjnej, warunek konieczny wszelkich czynnosâci naprawczych. Problem ten, centrum zainteresowanâ penitencjarystyki, nie doczekaø sieî opracowania speøniajaîcego wymogi naukowosâci. Kwestia ta ma wymiar szerszy, dotyczy bowiem problemu wewneî trznej zmianyczøowieka w ogoâ le, a nie tylko przesteîpcy. Chodzi o udzielenie odpowiedzi, zaopatrzonej wieloma znakami zapytania, jakie saî granice plastycznosâci osobowosâci a szczegoâ lnie jej strony moralnej, czyli charakteru czøowieka. Jest to pytanie o granice wychowalnosâci czøowieka. Rzecz polega na przemodelowaniu sferyodczucâ i postaw, beî daîcych poprzednikiem polimotywowanego posteî powania, przebudowa spoøecznej hierarchii wartosâci, zracjonalizowanej modyfikacji stylu i filozofii zçycia, nastawieniu jej na toryspoøecznie wymaganego funkcjonowania. Czyjest to mozçliwe w warunkach zçycia wieî ziennego? ZnajaÎc zøozçonosâcâ problematyki wychowawczej, trud towarzyszaîcyspowodowaniu takiej korzystnej metamorfozy, jej podmiotowo-przedmiotowe uwarunkowania ± obawiam sieî, zçe raczej nie; jezçeli tak, to w bardzo waîskim zakresie i to w stosunku do niektoâ rych typoâ w charakterologicznych. Warunki zçycia, atmosfera zakøadu karnego nie sprzyjajaî temu, by sprawcy, nastawieni negatywnie do porzaîdku spoøecznego i prawnego, doznali przemiany, wykazali autentycznaî skrucheî i cheî câ bycia lepszymi. Wychowanie czøowieka, aczkolwiek najbardziej wzniosøe zadanie spoøeczno-pedagogiczne, nie jest zadaniem prawa karnego, ktoâ re terrorem ma zapobiegacâ popeønianiu przesteî pstw ± a zakøad karnyz istoty swej nie jest ani powoøany, ani nie ma mozçliwosâci reperacji charakteroâ w dotknieî tych moralnaî dekadencjaî, dochodzaîcaî niekiedydo stanu zdziczenia. Nie jest on wyleî garniaî prawych charakteroâ w ani tezç producentem moralnosâci in-

8 12 Jan SÂ witka dywidualnej czy spoøecznej; nie jest tezç szkoøaî nalezçytego uobywatelnienia. Kto zna zøozçonaî materieî wychowania i warunki zçycia w zakøadzie karnym, chocâby najbardziej oparte na przesøankach racjonalnych, uwzgleî dniajaîcych postulaty psychologii i pedagogiki, ten wie, zçe jego klimat nie sprzyja procesowi wychowawczemu nawet przynajlepszych zaøozçeniach organizacyjnych. Wprost przeciwnie, jest on czeî sto ¹szkoøaÎ przesteî pstwaº, ktoâraî opuszcza wytrawny, wyszkolonypraktycznie przez weteranoâ w kryminalista. LiczeÎ sieî z zarzutem, zçe przeciezç mozçna i nalezçyzorganizowacâ zçycie w zakøadzie karnym, aby jego wymogi speøniaøypostulatyresocjalizacji. OczywisÂcie tak, ale czy w tym wypadku nie beîdzie to premiowanie odbywajaîcych kareî, ktoârym zapewnia sieî na koszt panâstwa, kosztem ludzi uczciwych, lepsze warunki zçycia od tych, ktoârzyzçyjaî uczciwie i w niedostatku. ZÇ ywaî ilustracjaî takiej sytuacji jest fakt, kiedy dzienna stawka zçywieniowa w zakøadzie karnym jest wieî ksza od takiej stawki w szpitalu psychiatrycznym. Wszelki komentarz w tej kwestii jest zbeî dny, a rozwiaîzanie takie u ludzi mysâlaîcych uczciwie budzi uzasadnione wzburzenie i niepokoâj o jakosâcâ naszego ustawodawstwa. CzybeÎ dzie to zatem spoøecznie uczciwe prawo karne, czytezç przeistoczysieî w jakisâ kodeks albo system ultrahumanitarny, ktoâry nie tylko nie wychowa, nie odstraszy, ale wreîcz przeciwnie ± osøabi czynniki kryminorepulsywne, przez co eo ipso wzmocni kryminogenne. Tezy tej nie nalezçydowodzicâ, albowiem byøoby to otwieranie drzwi szeroko otwartych. ZÇ ycie potwierdza søusznosâcâ tej tezy, ktoâ rej zçywym przykøadem jest wzrost w okresie zimynapøywu do zakøadoâw karnych recydywistycznych przesteîpcoâw pospolitych, ktoâ rzypragnaî znalezâcâ w nim lepsze warunki przetrwania. Popeønia sieî zatem przesteî pstwo, abypoprawicâ sobie warunki zçycia w zakøadzie karnym. NiezalezÇnie bowiem od charakteru warunkoâ w odbywania kary, praktyczny jej cel jako narzeîdzie odstraszania jest w najlepszym razie znikomy. Strach, jak zauwazçyø Cycero, nie jest trwaøym nauczycielem obowiaîzku. Gdyby bowiem kara rzeczywisâcie odstraszaøa, to od czasoâ w Protagorasa, ktoâ rypierwszywyznaczyø jej taki cel, przesteî pczosâcâ powinna bycâ li tylko przykrym wspomnieniem, a kara zbeî dnaî plamaî na kartach historii ludzkiego wspoâøzçycia. Niestety, rzeczywistosâcâ, ktoâraî obrazuje stan przesteî pczosâci recydywistycznej, jest zupeønie inna, co dowodzi zçyczeniowej postawy umysøowej o rzekomo wychowawczym i odstraszajaîcym charakterze kary. SpieszeÎ wyjasânicâ, zçe nie jestem zwolennikiem rezçimu wieî ziennego, ktoâry rujnowaøbyosobowosâcâ skazanego, doprowadzajaîc do zwichnieî cia roâ wnowagi psychicznej, co notabene nie sprzyja moralnej regeneracji ± ale zdecydowanie nie podzielam poglaîdu, zçe dla tych, ktoâ rzy wykazali niezdyscyplinowanie posunieî te do przekroczenia zakazu karnego, obrazujaîce pogardeî dla spoøecznego wspoâ øzçycia, nalezçystworzycâ ekstrapenitencjarne urzaîdzenia, ktoâ re dawaøyby dostatecznaî gwarancjeî sukcesoâ w w zakresie wybioâ rczej i ewentualnej tylko resocjalizacji. UwazÇam, zçe ustroâj penitencjarnypowinien bycâ tak zorganizowany, aby egzekucja w stosunku do skazanego z jednej strony speøniøa swoâj cel,

9 Wprowadzenie w problematykeî karania 13 tzn. abysprawca odpokutowaø (odcierpiaø) za popeønionyczyn, z drugiej zasâ strony± zwazçywszy na to, zçe nie mozçe onbycâ traktowanyjak przedmiot, na ktoârym wykonuje sieî kareî ± nalezçystworzycâ mu takie warunki, ktoâre nie tylko zachowaøyby go od dalszego procesu deprawacji moralnej na skutek zetknieî cia sieî z niekorzystnaî wychowawczo atmosferaî zakøadu karnego, ale w miareî mozçliwosâci dokonaøyewentualnego moralno-spoøecznego przeistoczenia in plus; oczywisâcie nie przez tworzenie sielankowych warunkoâw zçycia wieî ziennego, kosztem ludzi zçyjaîcych uczciwie a jakzçe czeî sto biednie. Jakkolwiek twardo i nieusteîpliwie stalibysâmyna stanowisku teorii retrybutywnej, to jednak musimy sieî zgodzicâ z tym, zçe spoøeczenâ stwo jest mocno zainteresowane tym, aby skazanemu na kareî kryminalnaî umozçliwicâ powroât do normalnego zçycia. Ma ono bowiem zçywotny interes w tym, by skazany, po uregulowaniu z nim rachunkoâ w wynikøych z tytuøu popeønionego przesteî pstwa, moâ gø jak najszybciej i jak najkompletniej odzyskacâ dobre imieî i peønieî praw, wypøywajaîcych z jego obywatelskiego stanowiska w spoøeczenâ stwie, ktoâ remu jest potrzebny, a ktoâ re to udziela mu ¹chrztu obywatelskiegoº po pedagogiczno-resocjalizacyjnym przygotowaniu podczas odbywania kary. Jest to mieî dzy innymi sprawa posteî powania ochronnego w stosunku do zwalnianych z zakøadoâ w karnych, u podstaw ktoâ rego nie lezçysentymentalizm, lecz zrozumienie interesu spoøecznego, ktoâ ryw dalszym ciaîgu powinien bycâ przedmiotem zainteresowania polityki kryminalnej panâ stwa. W procesie readaptacji, zgodnie z postulatami psychologii wychowawczej a takzçe pedagogiki resocjalizacyjnej, warunkiem koniecznym, aczkolwiek niewystarczajaîcym uzyskania efektoâ w na polu zamierzonego uobywatelnienia jest aktywnosâcâ sprawcy, wola wewneî trznego przeobrazçenia, czyli cheî câ moralnej poprawy. Wynika to z tej psychologicznej prawdy, zçe zewneî trzne okolicznosâci dziaøajaî poprzez wewneîtrzne warunki 1 ; czyli warunkiem skutecznosâci oddziaøywanâ resocjalizacyjnych jest otwarcie sieî sprawcyna zamierzone zabiegi psychokorekcyjne 2. Otwarcie to, czyli wola bycia innym (lepszym), musi bycâ sprowokowane na drodze oddziaøywanâ motywacyjnych, sieî gajaîcych ad fontes ludzkiego ¹jaº, ktoâ re dokona wewneî trznej refleksji sub specie moralnej metamorfozy, powodujaîc jednoczesânie zdynamizowanie osoby do nakøonienia woli ex nunc. Abyto sieî staøo, sprawca musi w sumieniu akceptowacâ kareî jako naturalnaî i koniecznaî konsekwencjeî bezwzgleî dnego zøa, czyli winy; musi jaî roâ wniezç traktowacâ jako sârodek wyroâ wnawczyi naprawczy. Ta wewneî trzna postawa, czyli negatywne ustosunkowanie sieî do popeønionego przesteîpstwa, musi miecâ wyraz w poczuciu winy 3 i wyrzutach sumienia, beîdaîcych podmiotowaî sâwiado- 1 T. Tomaszewski. WsteÎp do psychologii. Wyd. IV. Warszawa: PWN 1971 s. 171; W.N. Kudriacew (i in. Red.). OsobowosÂc sprawcy przesteîpstwa. Warszawa: Wyd. Prawn s M. Szerer. Karanie a humanizm. Warszawa: PWN 1964 s Moralne poczucie winypowstaje w sumieniu na skutek przekroczenia normyaksjologicznej, a jego siøa zalezçyod cieî zçaru gatunkowego naruszonej normy. Por. Cz. Znamierowski. Oceny

10 14 Jan S witka mosâciaî wyrzaîdzonego zøa oraz bolesnym odczuciem wewneî trznego nieøadu i rozprzeî zçenia, naruszenia wewneî trznej harmonii i roâ wnowagi, wytraîcenia z wøasâciwego kierunku zçyciowego. Jest to warunek konieczny moralnego wychowania, rozpatrujaîcego czøowieka in statu fieri, a wieî c jakim sieî staje, a nie in statu esse, jakim jest. W procesie owego fieri duzçaî roleî odgrywa ostrzegajaîcy, karzaîcyczytezç chwalaîcygøos sumienia, ktoâ rywskazuje na aktywnosâcâ pewnych dyspozycji habitualnych, czyli skøonnosâci do tego, co jest moralnie czytezç prawnie zakazane lub nakazane, co stanowi zatem wadeî charakterologicznaî, ktoâ rej poznanie i cheî câ zwalczenia jest juzç znaczaîcym krokiem w procesie moralnej poprawy. Do tego zasâ potrzeba wewneî trznego skupienia i dokøadnego oglaîdu tego, co w czøowieku sieî dzieje, bo przeciezç to warunkuje sposoâb, w jak czøowiek posteî puje. JednaÎ z niekwestionowanych zalet zakøadu karnego jest wøasânie to, zçe skazanyma mozçliwosâcâ refleksji nad sobaî, swoimi przezçyciami, pragnieniami, ocenami, daîzçeniami, a takzçe czynami. Ma zatem mozçliwosâcâ blizçszego poznania siebie, bez czego nie ma mowyo jakimkolwiek procesie naprawczym. MozÇliwosÂc ta dana jest tylko potencjalnie, zadaniem zasâ søuzçb penitencjarnych oraz kapelana wieî ziennego jest to, aby byøa aktualnie. Wymaga to znajomosâci osobowosâci i charakteru sprawcy, a takzçe dobrania odpowiednich metod posteî powania, tudziezç nalezçycie przygotowanych søuzçb penitencjarnych, ktoâre saî wykonawcaî wyroku saîdu, podobnie jak saîd jest wykonawcaî ustawy. Tajemnica zatem sukcesu walki z przesteî pczosâci lezçyw jakosâci prawa, jego stosowaniu i wykonaniu, a takzçe trafnej diagnozie, czyli ukazaniu rzeczywistego zâroâ døa konfliktu (moralnego upadku), co jest nieodzownym warunkiem skutecznej terapii. Takie widzenie procesu resocjalizacji, oparte na postulatach psychologii moralnosâci, zmienia spojrzenie na skazanego w relacji do kary. Przestaje on bycâ tylko przedmiotem, na ktoâ rym zostaje wykonana kara; stajaîc sieî czynnym uczestnikiem procesu naprawczego. Gøoszone przez niego zasadybycia lepszym zapadajaî w jego sâwiadomosâci, saî aprobowane psychicznie i moralnie; wchodzaî w skøad jego natury, ktoâ ra nie ¹køamieº. Wyzwolenie tej aktywnosâci, ktoâ rej symptomem jest sâwiadomosâcâ obowiaîzku odbycia kary, otwiera drogeî do ewentualnego sukcesu w spoøecznej readaptacji. Kwestia ewentualnej poprawyw zakøadzie karnym nasuwa pewnaî refleksjeî, a mianowicie z jednej stronyspoøeczenâ stwo chce uratowacâ skazanego od dalszej demoralizacji moralnej i spoøecznej, przygotowacâ go do wspoâ ødziaøania z porzaîdkiem prawnym, z ktoâ rym zetknie sieî po opuszczeniu zakøadu, z drugiej i normy. Warszawa: PWN 1957 s Tkwi ono u podstawyprocesu dezintegracji wielopoziomowej jako wyraz niewypeønienia wskazanâ, niespeønienia wskazanâ, niespeønienia wymaganâ, ktoâre sobie osoba postawiøa. Zob. K. DaÎbrowski. O dezintegracji pozytywnej. Warszawa: PZWL 1964 s. 41n.

11 Wprowadzenie w problematykeî karania 15 zasâ, pamieî tajaîc jego wielce nagannaî z punktu widzenia moralnoprawnego przeszøosâcâ, ostro z nim posteîpuje ± nie baczaîc na to, zçe w psychice jego powstaje z tego powodu trwaøa niecheî câ do tegozç spoøeczenâ stwa i jego porzaîdku prawnego. RozwiaÎzaniem tego dylematu mozçe bycâ albo rezygnacja z dolegliwosâci (szorstkosâci posteî powania), albo rezygnacja z zamiaru poprawy sprawcy. Z punktu widzenia spoøeczno-moralnego, a taka jest optyka ideologii wychowania w zakøadzie karnym, zçadna z zachodzaîcych ewentualnosâci nie wchodzi w rachubeî. NalezÇyprzeto zajaîcâ stanowisko kompromisowe (media via) i uznacâ, izç kara kryminalna w ogoâ le, w tym kara pozbawienia wolnosâci, jest przede wszystkim zjawiskiem z dziedziny psychologii spoøecznej, jest odpowiedziaî na przesteî pstwo, czyli wyrachowanaî odpøataî ± natomiast jej realizacja sieî ga w dziedzineî celowosâci, czyli racjonalnego (rozumnego) jej wykonania; wykonania zakøadajaîcego takie posteî powanie ze sprawcaî, ktoâ re ewentualnie, dokonujaîc jego psychomoralnego przeistoczenia, przywroâ ci go spoøeczenâ stwu jako czøowieka, ktoâ rypo opuszczeniu zakøadu karnego nie zagrozi jego interesom. Jednak bardziej lub mniej zaøozçona celowosâcâ w technicznym wykonaniu kary pozbawienia wolnosâci nie jest jej celem, lecz tylko zjawiskiem pobocznym, ze spoøeczno-moralnego i polityczno-kryminalnego punktu widzenia ze wszech miar pozçaîdanym i oczekiwanym. SaÎdzeÎ, zçe miesâci sieî w granicach dopuszczalnosâci twierdzenie, izç romantyczny pierwiastek wychowania sprawcy przesteî p- stwa nie wyparowaø z ideologii sprawiedliwej odpøaty, ale tezç jej nie wyrugowaø; wspoâøzçyje z niaî na zasadach necessitas societatis. Warunkiem koniecznym, aczkolwiek niewystarczajaîcym, do prawidøowego wykonania kary, czyli rozumnego (racjonalnego) stosowania odwetu, jest nalezçyty ustroâ j oraz prawidøowa organizacja zakøadu karnego, ktoâ rypowinien bycâ do tego przystosowany tak pod wzgleî dem organizacyjnym, jak i merytorycznym. Powinien zatem dziaøacâ na zasadach kliniki reperujaîcej zdeprawowane charakteryludzkie. O jego dziaøalnosâci merytorycznej (spoøecznej terapii) w znacznym stopniu decyduje narzucony przez panâ stwo ustroâ j wieî ziennictwa, ktoâ ryz kolei zalezçyod: ± systemu politycznego i spoøecznego w danym kraju, w pewnym okresie, ± przyjeîtej filozofii panâstwa i prawa, ± polityki kryminalnej panâ stwa, ± a takzçe, co nalezçypowiedziecâ wprost, rozumu tych, ktoâ rzyodpowiadajaî za stan bezpieczenâ stwa w panâ stwie, i tych, ktoâ rzytworzaî prawo. Nie ulega waîtpliwosâci, zçe zalezçnosâcâ ta ma charakter szerszy, dotyczy bowiem wszystkich instytucji prawnych, na ktoâ rych wycisânieî te jest pieî tno aktualnej ideologii i strategii panâ stwa, z ktoâ rej pøynaî dyrektywy dla polityki kryminalnej (polityki karania). Jest to rzecz tak oczywista, zçe wydaje sieî prawie naturalnaî. Jak poucza historia ustrojoâ w, w tym historia prawa karnego oraz penologii i nauki o wieî ziennictwie, zalezçnosâcâ ta jest przynalezçna typowi i kazçdej formie panâ stwa (a wieî c tym, ktoâ rzyrzaîdzaî, i jak rzaîdzaî).tak jest, ale czytak

12 16 Jan SÂ witka bycâ musi? Czytak bycâ powinno? UwazÇam, zçe nie. Owa wspoâ øzalezçnosâcâ strukturyprocesu karnego i ustroju polityczno-spoøecznego nie jest przeciezç zçadnym dogmatem ani zçadnym prawem rozwojowym czy tezç naturalnym. Historia poucza, zçe saî sytuacje, izç w kraju o tzw. ostrym kursie politycznym proces karny zawiera pewne symptomy liberalizmu i odwrotnie ± w panâ stwie o ustroju formalnie demokratyczno-liberalnym proces karny wykazuje tendencje antyliberalne. O strukturze instytucji prawnej powinny decydowacâ nie tylko postulaty wypøywajaîce z zasad wyzçszego rzeî du, jakimi saî zasadypolityczno-spoøeczne, lecz roâ wniezç ± a mozçe i nade wszystko ± postulaty pøynaîce z charakteru danej instytucji prawnej oraz jej praktycznych zaøozçenâ i potrzeb spoøecznych. JesÂli owe potrzebysaî takie, izç przejsâcie nad nimi do porzaîdku dziennego prowadziøoby do wynaturzenia danej instytucji, to pochyliwszy gøoweî przed szczytnymi hasøami ustrojowymi, musimy stwierdzicâ, zçe w danym wypadku potrzeby urzaîdzonej instytucji prawnej pozostajaî w luzânym zwiaîzku z tymi hasøami, co upowazçnia do tego, abyz nich zrezygnowacâ dla dobra tejzçe instytucji majaîcej do speønienia konkretny, sâcisâle okresâlonycel w zakresie inzçynierii zçycia spoøecznego. PrzechodzaÎc na grunt problematyki ustroju zakøadu karnego, stwierdzicâ nalezçy,zçe ustroâ j ten powinien bycâ zupeønie wolnyod wszelkich naleciaøosâci politycznych i ideologicznych, ktoâre saî zmienne a polityka kryminalna wymaga racjonalnej stabilnosâci, oparcia sieî na wymogach stawianych przez penologieî, kryminologieî, psychologieî czypedagogikeî, a takzçe uwzgleî dnienia celu kary, czyli rozumnie wykonanego odwetu, proporcjonalnego do stopnia zawinienia. Rygor, øaîczaîcysieî bezposârednio z kwestiaî praw podmiotowych i kwestiaî wieîkszego lub mniejszego zasieî gu, organizacja zakøadu karnego powinnybycâ zdecydowanie i wyrazânie zroâzçnicowane w zalezçnosâci od charakteru popeønionych przesteî pstw, stopnia demoralizacji skazanych a takzçe powinnyuwzgleî dniacâ stan psychiczny i charakter sprawcoâ w przesteî pstw. Innej polityki karania wymaga zdemoralizowany recydywista, innej zasâ przesteî pca przypadkowy. Nie mozçna podciaîgnaîcâ pod jeden mianownik niepoprawnych przesteî pcoâ w zawodowych i tych, ktoâ rzy tylko na skutek zbiegu niekorzystnych okolicznosâci weszli w konflikt z prawem karnym. O ile bowiem dla tej pierwszej kategorii kary powinnybycâ surowe, a tyle drugich nalezçykaracâ tak, abyich nie wtøoczycâ w kadryprawdziwych weteranoâw kryminalnych. Dla nich tylko i to wyjaîtkowo uzasadniona jest instytucja warunkowego zawieszenia wykonania kary lub przedterminowego zwolnienia. Chodzi o to, abyich ustrzec przed dalszaî demoralizacjaî, abysieî nie stali jeszcze wieî kszymi przesteî pcami po zetknieî ciu sieî z celaî wieî ziennaî. Przywykonaniu karynalezçyuwzgleî dnicâ wazçnyproblem, a mianowicie przy ustalaniu jej rygoru nalezçypamieî tacâ o tym, zçe nie ma zalezçnosâci mieî dzystopniem demoralizacji sprawcya charakterem popeønionego przesteî pstwa. Spraw-

13 Wprowadzenie w problematykeî karania 17 ca niezdemoralizowanymozçe popeønicâ przesteî pstwo o duzçym øadunku spoøecznej szkodliwosâci i odwrotnie ± sprawca bardzo zdemoralizowanymozçe w ogoâle nie wejsâcâ w konflikt z prawem karnym. OczywisÂcie w kwestii tej wysteî puje jeszcze zøozçone i w najwyzçszym stopniu sporne zagadnienie rozumienia demoralizacji jako kwalifikowanego niedostosowania 4 oraz ocenyjej stopnia, ktoâre mozçe miecâ wpøyw na podtrzymanie lub zwalczenie niniejszego poglaîdu, ale nie miejsce tu na zgøeî bianie tego problemu. Jednym z istotnych warunkoâ w nalezçytego wykonania kary jest to, aby ustroâ j zakøadu karnego byø dobry, nalezçycie funkcjonujaîcya osobywchodzaîce w jego skøad staøyna wysokosâci swego zadania, tj. abymiaøydobre przygotowanie psychologiczne, wieî zienne do skutecznego oddziaøywania na psychikeî skazanego w tym kierunku, aby nie tylko ustrzec go przed dalszaî demoralizacjaî w zakøadzie karnym, ale w miareî mozçliwosâci nalezçycie uksztaøtowacâ zdeformowanyi rozstrojonycharakter, ktoâ rydoprowadziø do konfliktu z prawem karnym. Jest to wielkie a zarazem bardzo trudne i wzniosøe zadanie wychowawcze ratowania upadøego, wymagajaîce dobrej znajomosâci psychiki czøowieka w ogoâle a psychiki wieî zânia w szczegoâ lnosâci, na ktoâ rej wykonywana jest egzekucja, beî - daîca (z punktu widzenia prawa) odpowiednikiem szkodywyrzaîdzonej przesteî pstwem. Pierwszym celem wychowania wieî ziennego powinno bycâ wywoøanie w skazanym zrozumienia dla spraw spoøecznych i wytworzenia w nim poczucia obowiaîzku, poszanowania norm moralnych i prawnych, a takzçe wyrobienia w nim przekonania (mozçliwie bliskiego pewnosâci), zçe ograniczenia jego praw podmiotowych (subiektywnych)), poddanie sieî ograniczeniom, jakie nakøada na niego kara, surowosâcâ i stanowczosâcâ ze stronywøadz wieî ziennych ± ma jedynie na celu jego dobro i daîzçydo wydzâwignieîcia go z upadku. Kluczem do tego jest mozçliwie wszechstronne poznanie wieî zânioâ w, a szczegoâ lnie tego: ± co to saî za jednostki (typy charakterologiczne), ± w jakim celu nastaîpiøo ich zamknieî cie (sâciesânienie wolnosâci), ± jakie wzgleî dem nich zadania przypadajaî søuzçbom penitencjarnym do speønienia, ± jak ich zatem sklasyfikowacâ, abyskutecznie bez skutkoâw ubocznych prowadzicâ proces naprawczy. W sprawie klasyfikacji skazanych podniesâcâ nalezçyto, zçe nalezçyte wykonanie tego zadania, odpowiadajaîce wymogom naukowosâci, jest bardzo trudne 5 ; kazçdy z nich stanowi bowiem indywidualny, odreî bnysâwiat i wymaga od wychowawcyodreî bnego podejsâcia i traktowania. ObowiaÎzkiem funkcjonariusza wieî ziennego jest wieî c, w miareî mozçnosâci w ogoâ lnych ramach przepisoâ w o wy- 4 J. Konopnicki. Niedostosowanie spoøeczne. PWN. Warszawa 1971 passim. 5 S. ZiembinÂski. Klasyfikacja skazanych. Wyd. Prawn. Warszawa 1973 s ; O. Lipowski. Wychowanie dzieci spoøecznie niedostosowanych. WZWS, Warszawa 1966.

14 18 Jan SÂ witka konaniu kary, stosowacâ pewne indywidualne sposoby wychowawcze do poszczegoâ lnych jednostek lub grup przesteî pcoâ w. PamieÎ tacâ nalezçy, zçe skazani saî ludzâmi nalezçaîcymi do spoøeczenâ stwa i nic szczegoâ lnie istotnego nie odroâ zçnia przesteî pcyod czøowieka, ktoâ ryprzestrzega przepisoâ w prawnych lub w wyniku defektoâ w psychicznych lub moralnych albo silnej, negatywnej motywacji, ktoârej nie mozçe sieî oprzecâ wola, popeøniajaî przesteî pstwo, co stawia ich na nizçszym lub najnizçszym stopniu od czøowieka prawego, ale nie pozbawia ich ludzkiej godnosâci i prawa do humanitarnego traktowania, oczywisâcie z uwzgleî dnieniem ich czynu i sytuacji wieîziennej 6, ktoâra w sposoâb istotnymozçe zmienicâ psychikeî skazanego, w zasadzie in minus. W szerokiej panoramie roâ zçnych typoâ w kryminalnych, do celoâ w czysto praktycznych, rozroâzçnicâ mozçna trzygrupyprzesteî pcoâ w, a mianowicie; ± jednostki øatwe do poprawienia, ± jednostki, ktoâ re na skutek specyficznych cech charakterologicznych saî trudne do poprawienia, ± jednostki nierokujaîce nadziei na popraweî. Klasyfikacja ta powinna bycâ dokonywana oraz traktowana z duzçaî ostrozçnosâciaî, albowiem sârodowisko zakøadu karnego, jego niekorzystny dla psychiki klimat, a takzçe uwarunkowane nim trudnosâci adaptacyjne skazanych zacierajaî i tak juzç trudno dostrzegalne roâzçnice. AbyroÂzÇnice te dobrze ujaîcâ, czyli nalezçycie poznacâ sylwetkeî psycho-moralnaî skazanego, søuzçbypenitencjarne powinny nie tylko miecâ wysokie kwalifikacje do poznania skazanych, ale powinny odznaczacâ sieî odpowiednimi cechami charakteru, takimi jak: opanowanie i spokoâj, rozwaga (roztropnosâcâ) w podejmowaniu istotnych decyzji, poczucie odpowiedzialnosâci, umiøowanie porzaîdku, bezstronnosâcâ i sprawiedliwosâcâ, powaga, szacunek do godnosâci skazanych, a takzçe wyrozumiaøosâcâ dla ich søabosâci, ktoâra jednak nie mozçe przeksztaøcicâ sieî w sentymentalizm, wypaczajaîcywieî ziennaî rzeczywistosâcâ. Chodzi o to, aby potrafiøy jak najkorzystniej oddziaøywacâ na psychikeî skazanych w tym kierunku, aby ich uchronicâ od dalszej deprawacji moralnej i przygotowacâ dozçycia na wolnosâci, ktoâre dla wielu nie jest øatwe, bo na skutek zetknieî cia sieî z wieî ziennaî atmosferaî powstajaî sytuacje stresowe o charakterze deprywacyjnym, traumatyzujaîcym, a przez to pogøeî bia sieî proces ich wyobcowania ze spoøeczenâstwa ludzi wolnych 7, przez co zakøad karnystaje sieî sârodowiskiem kryminogennnym. W literaturze przedmiotu oraz zainteresowanych przedmiotem sârodowiskach panuje przekonanie bliskie pewnosâci, zçe wykonanie kary w zakøadzie karnym, czyli kierowanie na skazanego roâzçnych czynnikoâ w wychowawczych 6 W.F. PirozÇkow. Oddziaøywanie izolacji spoøecznej na psychikeî skazanego. W: Red. B. Hoøyst. Problemy wspoâøczesnej penitencjarystyki w sâwiecie. T. II. Wyd. Prawn. Warszawa 1987 s A. Krukowski. ProÂba analizy socjologicznej zakøadu penitencjarnego. ¹PrzeglaÎd Penitencjarny i Kryminologicznyº 1971 nr 4 (32) s

15 Wprowadzenie w problematykeî karania 19 w celu otrzymania okresâlonego rezultatu, jako proces stale modyfikowany oraz polityka kryminalna przechodzaî kryzys 8, nie przynoszaî oczekiwanych efektoâw, a zatem nalezçyszukacâ nowych, skuteczniejszych rozwiaîzanâ, dla ktoâ rych notabene mozçliwosâci saî ograniczone. Z tego pola obserwacji wyøania sieî pytanie o sens karypozbawienia wolnosâci. Z odpowiedzi na nie wynika wprost odpowiedzâ na pytanie, czym jest kara? oraz bankructwo reedukacyjnego optymizmu. Skoro dowiedziono, zçe kara nie realizuje idealnego celu, jakim jest romantyczny pierwiastek wychowawczo-poprawczy, to wzmacnia to tezeî (ktoâ ra w tym stanie rzeczyjest jedynaî mozçliwosâciaî), zçe jej istota lezçyzatem w sferze odpøaty (odwetu) racjonalnie wykonanej, sieî gajaîcej w dziedzineî celowosâci, czyli poprawymajaîcej jedynie roleî zjawiska pochodnego, zwiaîzanego nie z faktem skazania przesteîpcyna kareî, lecz sposobem wykonania tej kary. CoÂzÇ zatem z tego wynika? OtoÂzÇ, niezalezçnie od istotyi rozumienia karyzakøad karnypowinien funkcjonowacâ tak, jak gdyby byø zakøadem wychowawczym. Wynika to z postulatu humanitarnego traktowania skazanych, a takzçe potrzebypodnoszenia poczucia ich godnosâci osobistej i rozwinieî cie autonomii, ktoâ re idaî w kierunku poprawywieî zânioâ w i przygotowania ich do zçycia na wolnosâci po odbyciu kary, a takzçe wytworzenia w ich psychice sâwiadomosâci obowiaîzku odbycia kary, czyli podporzaîdkowania sieî rygorom zçycia wieî ziennego jako koniecznosâci idaîcej za popeønionym przesteî pstwem. Abyzakøad karnyspeøniaø nalezçycie zadania naøozçone na niego przez ustaweî oraz wymogi nauk psychologiczno-pedagogicznych oraz kryminologiczno- -penalnych, musi bycâ spoøeczne zainteresowanie i uznanie dla søuzçb penitencjarnych oraz caøej obsøugi zakøadu uczestniczaîcego przeciezç w trzecim stadium wymiaru sprawiedliwosâci. Bo tak, jak seî dzia jest wykonawcaî ustawy, tak wykonawca karyjest wykonawcaî wyroku seî dziego w duchu troski o interes spoøecznyoraz interes jednostki. Skoro tak, to spoøeczenâ stwo winne jest nalezçnaî przeciezç wzajemnosâcâ, szacunek i uznanie za wøozçonytrud w spoøecznaî terapieî. Powaga i autorytet powinny bycâ szczegoâ lnie przynalezçne dyrektorowi zakøadu karnego, ktoâ ryw opinii publicznej, na drabinie panâ stwowej i spoøecznej nie znajduje nalezçnego mu miejsca obok prezesa saîdu, prokuratora czykomendanta policji. Ponadto spoøeczenâ stwo nie interesuje sieî zbyt zadaniami tego pionu søuzçbypanâ stwowej ± funkcjonariuszyzakøadu karnego. Odnosi sieî niekiedyprzykre wrazçenie, zçe nie saî oni jakosâ specjalnie doceniani w zçyciu panâstwowym i spoøecznym. Ani szczegoâ lnego, notabene nalezçnego, uznania ani lekcewazçenia, po prostu obojeî tnosâcâ ± oto refleksyspoøeczne za jakzçe cieî zçkaî i odpowiedzialnaî søuzçbeî dla czøowieka. Nie jest to sytuacja wystawiajaîca spoøeczenâ stwu dobre sâwiadectwo z zakresu kulturyspoøecznej. PraceÎ søuzçb penitencjarnych charakteryzuje z jednej strony duzça odpowiedzialnosâcâ, cieî zçkie warunki pracy, wymagajaîcej odpornosâci psychicznej a niekie- 8 G. Kaiser, H.J. Kerner, H. SchoÈh.Strafvollzug. Wyd. III. Heidelberg 1982 s ,

16 20 Jan S witka dywprost odwagi, umiejeî tnosâcâ powiaîzania stanowczosâci z øagodnosâciaî ± koniecznosâcâ poczucia wøadzya roâ wnoczesânie szczegoâ lnego obowiaîzku, umiejeî t- nego z niej korzystania tak, aby przy wykonywaniu nieøatwych przeciezç powinnosâci uszanowacâ godnosâcâ skazanego 9, ktoâra w warunkach zçycia wieîziennego narazçona jest na szwank 10. Nie da sieî przeciezç zaprzeczycâ, zçe skazanychociazçby za najcieî zçsze przesteî pstwo nie przestaø bycâ czøowiekiem, a przez fakt skazania nie traci prawa do szacunku oraz humanitarnego traktowania. ZwazÇywszy jednak to, zçe mamydo czynienia z czøowiekiem, ktoâ rynie baczaîc na ostrzezçenie zawarte w ustawie, wykazaø niezdyscyplinowanie posunieî te do stopnia zøamania zakazu karnego, od ktoâ rego spoøeczenâ stwo mozçe spodziewacâ sieî dalszych, podobnych objawoâ w i przed ktoâ rym musi sieî zabezpieczycâ takzçe poprzez odpowiednie z nim posteî powanie ± powstaje pytanie o granice tego humanitaryzmu. Jest to problem z dziedziny intuicji, bardzo trudny a zarazem wysoce doniosøyw procesie wieî ziennej reedukacji. Trudnyo tyle, zçe nie da sieî ujaîcâ w sztywne ramy dyrektyw, postulatoâ w, ktoâ re objeî øyby kazçdego skazanego i w kazçdej sytuacji zçycia wieî ziennego. Wymaga bowiem od søuzçb penitencjarnych trafnego wyczucia stanu psychicznego skazanego w okresâlonej sytuacji, gdzie godnosâcâ 11 jego mozçe bycâ ponizçona. UjmujaÎc rzecz realistycznie, z moralnego spojrzenia na kareî i bez zçadnych upieî kszenâ pedagogicznych czy ideologicznych, stwierdzicâ nalezçy, zçe z prawa skazanego do ludzkiego traktowania nie nalezçytworzycâ ± w imieî sztywnych ideaøoâ w humanizmu i humanitaryzmu ± jakiejsâ specjalnej magna charta libertatum czyinnej konstytucji zakøadu karnego wyrazçajaîcej sieî w postaci roâzçnych, niekoniecznych zçyciowo i wychowawczo przywilejoâ w, ktoâ re to stwarzaøyby sielankeî zçycia wieî ziennego. Zakøad karnyto miejsce odpokutowania i napieî tnowania a nie miejsce doznawania przyjemnosâci i uciech za ostre naruszenie wspoâøzçycia spoøecznego. Nie powinien przeto bycâ terenem, na ktoâ rym miaøyby sieî zrodzicâ jakiesâ szczegoâ lne prawa skazanego, tj. jego zbeîdne uprawnienia rodzaîce sieî w zwiaîzku z sytuacjami powstajaîcymi na tle wykonania kary pozbawienia wolnosâci. Skazanypowinien otrzymacâ tylko tyle i tak, aby nie doznaø uszczerbku na zdrowiu fizycznym i psychicznym, a takzçe abypamieî taø, zçe jest to spoøeczna odpøata za akt nieposøuszenâ stwa prawu. PamieÎ câ ta powinna bycâ skutecznym motywem do moralnego odrodzenia, do zmianystylu, linii i filozofii zçycia, do uøozçenia go zgodnie 9 M. Ossowska. Normy moralne. ProÂba systematyzacji. Warszawa PWN s Lee H. Bowker. Prison Victimization. Elsewier±New York±Oxford 1980, rec. B. Hoøyst w: ¹PrzeglaÎd Penitencjarny i Kryminologicznyº 1984 nr 5 (45) s GodnosÂc czøowieka to tarcza ochronna jego czci, czyli ochrona ogoâøu prerogatyw, jakie mu przysøugujaî, a ktoâre wypøywajaî z jego wspoâøzçycia ze spoøeczenâstwem. Jest ona staøa, niezmienna, niezbywalna i zobowiaîzujaîca ± stanowi podstawowe kryterium wartosâciowania sâcisâle moralnego, czyli oceniania co dobre, a co zøe, godziwe lub niegodziwe, bardziej lub mniej chwalebne. Wypøywa z naturyludzkiej i przynalezçna jest osobowosâci, a sâcisâle osobie, w ktoârej tkwi zdolnosâcâ do zçycia moralnego, nadajaîca czøowiekowi wartosâcâ bezwzgleî dnaî.

17 Wprowadzenie w problematykeî karania 21 ze spoøecznymi wymogami. Aby to zabezpieczycâ w procesie racjonalnej sui generis egzekucji, ktoâ rej przedmiotem jest czøowiek majaîcyosobowaî godnosâcâ i ludzkaî czesâcâ ± ustroâ j penitencjarnynie powinien bycâ ani zbyt surowy, ani zbyt liberalny, a søuzçbypenitencjarne powinnymiecâ gruntowne przygotowanie do spoøecznie moralnego przeistoczenia skazanych i cieszycâ sieî spoøecznym uznaniem, albowiem w peøni na to zasøugujaî. Bibliografia 1. Lee H. Bowker. Prison Victimization. Elsewier±New York±Oxford 1980, rec. B. Hoøyst W: ¹PrzeglaÎd Penitencjarny i Kryminologicznyº 1984 nr 5 (45). 2. DaÎbrowski K.: O dezintegracji pozytywnej. PZWL Warszawa: Kaiser G., Kerner H.J., SchoÈ h H.:. Strafvollzug. Wyd. III. Heidelberg Konopnicki J.: Niedostosowanie spoøeczne. PWN: Warszawa Krukowski A.: Pro ba analizysocjologicznej zakøadu penitencjarnego. ¹PrzeglaÎd Penitencjarny i Kryminologicznyº 1971 nr 4 (32). 6. Kudriacew W.N. (i in. Red.): OsobowosÂc sprawcyprzesteî pstwa. Wyd. Prawn.: Warszawa O. Lipowski. Wychowanie dzieci spoøecznie niedostosowanych. WZWS: Warszawa Ossowska M.: Normymoralne. Pro ba systematyzacji. PWN: Warszawa PirozÇkow W.F.: Oddziaøywanie izolacji spoøecznej na psychikeî skazanego. W: Red. B. Hoøyst. Problemy wspoâ øczesnej penitencjarystyki w sâwiecie. T. II. Wyd. Prawn.: Warszawa Szerer M.: Karanie a humanizm. PWN: Warszawa Tomaszewski T.: WsteÎ p do psychologii. Wyd. IV. PWN: Warszawa Ziembin ski.s.: Klasyfikacja skazanych. Wyd. Prawn.: Warszawa Znamierowski Cz.: Ocenyi normy. PWN: Warszawa 1957.

18 STEFAN J. JAWORSKI WYBRANE ZAGADNIENIA STATUSU PRAWNEGO FUNKCJONARIUSZA SèUŹBY WIEÎZIENNEJ W S WIETLE ORZECZNICTWA TRYBUNAèU KONSTYTUCYJNEGO W okresie bez maøa 20-letniejdziaøalnosÂci Trybunaø Konstytucyjny badaø zgodnosâcâ z normami konstytucyjnymi i ustawowymi przepisoâ w regulujaîcych status prawny funkcjonariuszy SøuzÇby WieÎ ziennej. PodkresÂlic nalezçy, zçe na 5 spraw dotyczaîcych bezposârednio 1 tejkategorii podmiotoâw rozpoznanych przez Trybunaø Konstytucyjny 2 zostaøy zainicjowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich, 2 na skutek skargi konstytucyjnej i 1 na skutek pytania prawnego NSA ± OsÂrodek Zamiejscowy w Lublinie. Te wszystkie rozpoznane merytorycznie sprawy dotyczyøy problematyki: prawa do saîdu funkcjonariuszy podlegajaîcych posteî powaniu dyscyplinarnemu, zakazu dziaøalnosâci politycznej, roâ wnego statusu funkcjonariuszy søuzçby staøeji przygotowawczejw zakresie prawa do nagrody rocznejoraz zwolnienia ze søuzçby ze wzgleîdu na nabycie prawa do emerytury. Orzeczenia zapadøe w tych sprawach nie tylko rozstrzygaøy istniejaîcy hierarchicznie konflikt norm, ale takzçe stwarzaøy TK okazje do wypowiedzenia szerszych poglaîdoâw odnosânie do rozumienia obowiaîzujaîcych norm (wzorcoâw) konstytucyjnych oraz zakresu i intensywnosâci nierespektowania przez organa wøadzy ustawodawczeji wykonawczejkardynalnych zasad konstytucji. Wobec tego, zçe sprawy dotyczaîce funkcjonariuszy SøuzÇby WieÎ ziennejwpøywaøy do Trybunaøu Konstytucyjnego w roâzçnym czasie, gdy Trybunaø dopiero formuøowaø swoje rozumienie poszczegoâlnych konstytucyjnych instytucji, przeto orzeczenia dotyczaîce tejproblematyki zostanaî omoâwione w porzaîdku chronologicznym. 1 W niniejszym referacie nie uwzgleî dniono spraw, ktoâresaî tylko posârednio zwiaîzane z pozycjaî prawnaî SøuzÇby WieÎ zienneja dotyczaî innych søuzçb mundurowych np. sygn. SK 1/01 dot. niezgodnosâci komunikatu MSW z art. 6 ust. 1 ustawy z o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, UrzeÎ du Ochrony PanÂstwa, StrazÇy Granicznej, PanÂstwowejStrazÇy PozÇarneji SøuzÇby WieÎ ziennej, gdyzç dotyczyøa zasad odliczania emerytury policyjnej.

19 24 Stefan J. Jaworski I. Mieszkania funkcyjne funkcjonariuszy Søuźby WieÎ ziennej Rzecznik Praw Obywatelskich wystaîpiø do Trybunaøu Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie konstytucyjnosâci art. 95 ust. 2 ustawy z dnia 26 kwietnia 1996 r. o SøuzÇbie WieÎziennej, kwestionujaîc wymieniony przepis w zakresie, w jakim dotyczyø on najemcoâ w lokali mieszkalnych pozostajaîcych w administracji jednostek organizacyjnych SøuzÇby WieÎ ziennej, ktoâ rych najem nigdy nie byø zwiaîzany ze søuzçbaî w jednostkach organizacyjnych tej søuzçby. Wnioskodawca zarzucaø naruszenie zasady roâ wnosâci (art. 32 Konstytucji) oraz zasady sprawiedliwosâci spoøecznej(art. 2 Konstytucji). Art. 95 ust. 2 tejustawy stanowiø, zçe Minister SprawiedliwosÂci w porozumieniu z Ministrem Gospodarki Przestrzenneji Budownictwa oraz Ministrem FinansoÂw okresâla w drodze zarzaîdzenia wysokosâcâ czynszu lokali mieszkalnych, beîdaîcych w administracji jednostek organizacyjnych SW, oraz rodzaju opøat dodatkowych, a takzçe zasad zwrotu roâ zçnicy w opøatach czynszowych za inne lokale mieszkalne, za ktoâ re funkcjonariusze obowiaîzani saî opøacacâ czynsz. Na podstawie tego upowazçnienia Minister SprawiedliwosÂci wydaø zarzaîdzenie z dnia 20 wrzesânia 1996 r. w sprawie okresâlenia wysokosâci czynszu najmu lokali mieszkalnych, beî daîcych w administracji jednostek organizacyjnych SøuzÇby WieÎ ziennej, oraz rodzaju opøat dodatkowych, a takzçe zwrotu roâzçnicy w opøatach czynszowych za inne lokale mieszkalne, za ktoâ re funkcjonariusze saî zobowiaîzani opøacacâ czynsz. Zgodnie z 2 ust. 4 tego zarzaîdzenia osoby inne nizç funkcjonariusze SøuzÇby WieÎ ziennej, funkcjonariusze zwolnieni ze søuzçby, ktoâ rzy nabyli prawo do emerytury lub renty, oraz osoby uprawnione do renty rodzinnejsøuzçby WieÎ ziennej, zajmujaîce na podstawie umowy najmu lokal mieszkalny pozostajaîcy w administracji jednostki organizacyjnej SøuzÇby WieÎ ziennejopøacali czynsz w wysokosâci 1,60 zø za m 2. Zdaniem RPO wykøadnia art. 95 ust. 2 ustawy prowadzi do wniosku, zçe Minister SprawiedliwosÂci zostaø upowazçniony do okresâlenia wysokosâci czynszu najmu wszystkich lokali mieszkalnych beî daîcych w administracji jednostek organizacyjnych SøuzÇby WieÎ ziennejniezalezçnie od tego, czy najemca takiego lokalu jest osobaî uprawnionaî w rozumieniu przepisoâ w tej ustawy. Obejmuje to roâwniezç sytuacje, w ktoârych najem lokalu wynika z ogoâlnych regulacji zawartych w ustawie o najmie lokali i dodatkach mieszkaniowych, lokal zasâ jest administrowany przez jednostkeî SøuzÇby WieÎ ziennej. W konsekwencji najemcy zajmujaîcy lokale mieszkalne na ogoâ lnych zasadach zostali podzieleni w zakresie wysokosâci pøaconego czynszu najmu na tych, ktoâ rzy opøacajaî czynsz regulowany oraz na tych, ktoâ rzy opøacajaî czynsz w wysokosâci ustalonejprzez Ministra SprawiedliwosÂci 2. 2 K 7/98, OTK 1998, C H BECK s

20 Wybrane zagadnienia statusu prawnego 25 Trybunaø Konstytucyjny wyrokiem z dnia 20 pazâdziernika 1998 sygn. K 7/ 98 orzekø, zçe: art. 95 ust. 2 ustawy z dnia 26 kwietnia 1996 r. o SøuzÇbie WieÎ - ziennej, rozumiany jako odnoszaîcy sieî jedynie do mieszkanâ funkcjonariuszy SøuzÇby WieÎ ziennej, nie jest niezgodny z art. 2 i art. 32 Konstytucji RzeczypospolitejPolskiej. OrzekajaÎc w tejsprawie, Trybunaø dowioâ dø zgodnosâci zakwestionowanego przepisu ustawy ze wskazanymi przez RPO wzorcami konstytucyjnymi w drodze tak zwanego orzeczenia interpretacyjnego (¹zgodny, ale rozumiany jakoº) 3. PodejmujaÎc to rozstrzygnieîcie, TK wziaîø pod uwageî nasteî pujaîce okolicznosâci: Ustawa o SøuzÇbie WieÎ ziennejreguluje szczegoâ øowo w rozdziale 6 uprawnienia funkcjonariuszy tej søuzçby zwiaîzane z zaspokajaniem potrzeb mieszkaniowych. W mysâl art. 85 ust. 1 tejustawy funkcjonariusz w søuzçbie staøejma prawo do lokalu mieszkalnego w miejscowosâci, w ktoâ rejstale peøni søuzçbeî lub w miejscowosâci pobliskiej. Prawo do lokalu mieszkalnego przysøuguje roâ wniezç funkcjonariuszom zwolnionym ze søuzçby, ktoâ rzy nabyli prawo do zaopatrzenia emerytalnego na podstawie ustawy z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy policji, UrzeÎ du Ochrony Pan stwa, StrazÇy Granicznej, PanÂstwowejStrazÇy PozÇarneji SøuzÇby WieÎ ziennejoraz ich rodzin. Ustawa przyznaje funkcjonariuszom roâ wniezç inne uprawnienia, w szczegoâ lnosâci prawo do roâ wnowazçnika pienieî zçnego za remont zajmowanego lokalu mieszkalnego, prawo do roâ wnowazçnika pienieî zçnego z tytuøu braku mieszkania, prawo do pomocy finansowejna uzyskanie wøasnego lokalu mieszkalnego. Stosownie do upowazçnienia ustawowego Minister SprawiedliwosÂci w porozumieniu z Prezesem UrzeÎ du Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast oraz Ministrem Finanso w okresâlaø, w drodze zarzaîdzenia, wysokosâcâ czynszu najmu lokali mieszkalnych, beîdaîcych w administracji jednostek organizacyjnych oraz rodzaj opøat dodatkowych, a takzçe zasady zwrotu roâzçnicy w opøatach czynszowych za inne lokale mieszkalne, za ktoâ re funkcjonariusze saî obowiaîzani opøacacâ czynsz. Art. 95 ust. 2 ustawy zostaø ustanowiony w czasie obowiaîzywania Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 pazâdziernika 1992 r. o wzajemnych stosunkach mieî dzy wøadzaî ustawodawczaî i wykonawczaî RzeczypospolitejPolskiejoraz o samorzaîdzie terytorialnym. Art. 56 ust. 2 MaøejKonstytucji stanowiø, zçe zarzaîdzenia ministra saî wydawane ¹w celu wykonania ustaw i na podstawie udzielonych w nim upowazçnienâ º. InterpretujaÎc przepisy Maøej Konstytucji, Trybunaø Konstytucyjny stwierdziø, zçe ¹konstrukcja zarzaîdzenia jako aktu wykonawczego wobec ustawy jest zdeterminowana trzema warunkami, ktoârych zarzaîdzenie nie speøniaº 4. 3 O tak zwanych wyrokach interpretacyjnych TK. WyboÂr wypowiedzi TK, SN, saîdoâw powszechnych oraz pisâmiennictwa prawniczego. Warszawa marzec ZespoÂø orzecznictwa i studioâw TK. 4 TamzÇe, s. 428; warunki te zostaøy sformuøowane w orzeczeniu z dnia 28 pazâdziernika 1996 r., sygn. P. 1/96., OTK ZU nr 5/1996, s. 337 i orzeczeniu z dnia 29 pazâdziernika 1996 r., sygn. U. 4/96, OTK ZU nr 5/1996, s. 346.