Status gatunku w Polsce. Wymogi siedliskowe. 50 Bocian biały Ciconia ciconia

Transkrypt

1 Fot. Tomasz Kaliszewski Bocian biały Ciconia ciconia Status gatunku w Polsce Bocian biały występuje w całej Polsce, z wyjątkiem wysokich gór. Kilkadziesiąt lat temu gatunek zaczął zasiedlać podnóża Sudetów i Karpaty. Aktualnie w Sudetach wyprowadza lęgi z gniazd położonych do 560 m n.p.m., a w Bieszczadach do 600 m n.p.m. Na Podhalu, Spiszu i Orawie udane lęgi miały miejsce w gniazdach położonych do 820 m n.p.m. (Ćwikowski i Profus 2000, Profus i Cichocki 2002, Tryjanowski i in. 2005, Wuczyński 2006, Profus i Piotrowska 2007). Niepowodzeniem zakończył się lęg w najwyżej położonym gnieździe w Polsce (Zakopane-Pardałówka 890 m n.p.m.; Profus 2006). Na wschodzie kraju średnio liczny, a na zachodzie i południu nieliczny ptak lęgowy. Stan populacji na przełomie XX i XXI w. wahał się między (1995 r.) a (2004 r.) par (Jakubiec i Guziak 2006, Profus i Piotrowska 2007). W miejscach szczególnie obfitujących w pokarm zwłaszcza na Warmii, Mazurach i Podlasiu bociany gniazdują w koloniach liczących do 45 par (Profus 1993, Cenian i Sikora 1995, Peterson i in. 1999, Pugacewicz 2000, Nowakowski 2003, Jakubiec 2004, Molewski i Jakubiec 2006, Haecks i in. 2008). Wymogi siedliskowe Bocian biały buduje gniazda niemal wyłącznie w obrębie osiedli ludzkich, na obiektach górujących nad najbliższą okolicą (budynki, drzewa, kominy i słupy elektryczne). Tylko nieliczne pary zakładają gniazda w odległości większej niż 500 m od zamieszkanych osad. Bocian unika pasm górskich, dużych i zwartych kompleksów leśnych oraz obszarów silnie zurbanizowanych (Creutz 1988, Schulz 1998). Ptaki żerują głównie na trwałych użytkach zielonych łąkach i pastwiskach, uprawach roślin motylkowych (koniczyna, lucerna), miedzach oraz w stru- 50 Bocian biały Ciconia ciconia

2 mieniach, płytkich rzekach, starorzeczach, rowach melioracyjnych, stawach rybnych i na bagnach. Na polach bociany poszukują pokarmu rzadko najczęściej w czasie orki i innych prac polowych. Liczba lokalnie lęgowych par jest z reguły dodatnio skorelowana z powierzchnią trwałych użytków zielonych w okolicy (Schüz 1933, Profus i Mielczarek 1981). Drobne gryzonie, takie jak np. norniki zwyczajne (Microtus arvalis) zasiedlające trwałe użytki zielone oraz uprawy roślin motylkowych, mogą być ważnym składnikiem diety bociana (Profus i Mielczarek 1981). Gryzonie te, szczególnie w latach ich gradacji, wpływają bardzo korzystnie na obsadę gniazd oraz efekty reprodukcji bociana (Tryjanowski i Kuźniak 2002). Terytorializm i wielkość obszaru użytkowanego w okresie lęgowym Bociany białe mogą wyprowadzać lęgi w koloniach, z gniazd odległych od siebie zaledwie o kilka metrów. Z drugiej strony, samotnie gniazdująca para bardzo często przegania inne osobniki, próbujące osiedlić się w pobliżu. Walki o gniazdo mogą trwać kilka minut, godzin lub dni, zadane dziobami rany bywają bardzo dotkliwe, a nawet śmiertelne. Czasami w wyniku tych potyczek dochodzi do zmiany partnerów, a nierzadko do zniszczenia zniesienia (Schüz 1936, 1940). Gatunek zdobywa pokarm zwykle w odległości do kilku kilometrów od gniazda, np. na Dolnym Śląsku ptaki najczęściej żerowały w odległości do 1,9 km (0,5 3,4 km) od gniazda (Jakubiec i Szymoński 2000), a na Pomorzu średnia odległość pomiędzy gniazdem a żerowiskiem wynosiła około 830 m (maks. 3,6 km; Ożgo i Bogucki 1999). Na mało zasobnych w pokarm obszarach w Danii w 88% przypadków pary szukały pożywienia w odległości do 4 km od gniazda, a wyjątkowo 14 km od niego (Skov 1999). Obserwacje innych par wykazały, że w ciągu pierwszych 3 tygodni życia piskląt ptaki żerują najczęściej 1,5 3 km od gniazda (Dziewiaty i Schulz 1998), a w miarę dalszego wzrostu zapotrzebowania na pokarm dorosłe penetrują również tereny bardziej oddalone. Odległość i czas żerowania bocianów są zróżnicowane w zależności od terminu przystępowania do rozrodu. Pary wcześniej przystępujące do lęgów mogą żerować dłużej i przelatywać w ciągu dnia na żerowiska dalej położone od gniazda niż pary opóźnione w lęgach. Te ostatnie są zmuszone żerować jeszcze po zachodzie słońca, aby pokryć rosnące zapotrzebowanie energetyczne i kaloryczne podlotów. W czasie inkubacji ptaki żerowały najczęściej około 400 m od gniazda, a przed wylotem piskląt przemieszczały się na żerowiska odległe o około 700 m (Podlaszczuk i in. 2014; w druku). Podstawowe informacje o biologii lęgowej Gniazdo Gniazdo bociana białego osiąga duże rozmiary i zwykle jest dobrze widoczne. Budowane od nowa ma początkowo około 80 cm średnicy zewnętrznej i cm wysokości. Z upływem lat staje się coraz potężniejsze i zarówno jego średnica zewnętrzna, jak i wysokość mogą dochodzić nawet do 2 m (Bauer i Glutz v. Blotzheim 1966). W południowej Polsce średnica zewnętrzna 46 gniazd w czasie inkubacji wynosiła średnio cm (zakres: 1,00 2,50 m); średnice wewnętrzne tych samych gniazd wynosiły cm ( cm), a średnice wyściełanych dołków z jajami przeciętnie cm (30 60 cm). Dołki gniazdowe, w których znajdowały się jaja, miały głębokość pomiędzy 7 a 14 cm (średnio 10 cm), natomiast przeciętna wysokość gniazda wynosiła 79 cm (zakres: cm; P. Profus mat. niepubl.). Zasadniczy materiał gniazdowy stanowią gałęzie i patyki. Wnętrze czary gniazdowej wyłożone jest sianem oraz innym materiałem roślinnym, jak również papierem, workami plastikowymi, sznurkami i szmatami. Gniazdo może być użytkowane corocznie lub z przerwami od kilku sezonów do nawet kilkudziesięciu lat. Udokumentowano, że jeden z bocianów przystępował do rozrodu w tym samym gnieździe przez co najmniej 19 lat (Creutz 1988). Istotne znaczenie dla ptaków ma możliwość dogodnego dolotu do i wylotu z gniazda. Gniazda umiejscowione na drzewach, które nie są regularnie ogławiane, mogą stopniowo zarastać gałęziami blokującymi dolot i zostać opuszczone. Jedno z gniazd nadrzewnych użytkowane przez 53 sezony miało masę 557 kg (Profus 2006). Niekiedy, zwykle pod koniec lęgu, ptaki mogą rozpocząć budowę drugiego gniazda, służącego do nocowania. Są one nietrwałe i zanikają w czasie jesiennych i zimowych wichur (Bauer i Glutz v. Blotzheim 1966). Najczęściej gniazda bociana zlokalizowane są we wsiach, na otwartym terenie, co ułatwia ich wykrycie. W Polsce w 2004 r. dominowały gniazda ulokowane na słupach (59%), w tym najliczniej zajmowane były słupy energetyczne ze specjalnie montowanymi metalowymi platformami. Mniej licznie bociany gniazdowały na budynkach (19%) oraz na drzewach (17%), głównie topolach, dębach, olchach i lipach. Wysokie kominy były wykorzystywane lokalnie, a inne miejsca sporadycznie. Gniazda na budynkach dominowały w północno-wschodniej części kraju, a w centralnej i południowo-wschodniej Polsce przeważały gniazda na drzewach (Jakubiec i Guziak 2006). Okres lęgowy W południowej części kraju mediana terminu przylotu na gniazdo pierwszego i drugiego ptaka z pary przypadała odpowiednio na 4 i 9 kwietnia. W tych warunkach samice przystępowały do znoszenia jaj od Bocian biały Ciconia ciconia 51

3 Liczba lęgów końca pierwszej dekady kwietnia do końca drugiej dekady maja. Większość par (80%) rozpoczynała lęgi w kwietniu, a pozostałe w maju. Największe nasilenie zniesień przypadało na drugą i trzecią dekadę kwietnia (Profus 2006; ryc. X). Udane lęgi u par mocno opóźnionych w rozrodzie stwierdzano tylko wyjątkowo. W pojedynczych gniazdach pisklęta wykluwały się dopiero 5 7 lipca, a ich odloty z lęgowiska miały miejsce września niemal miesiąc później niż odlot większości bocianów i 2 14 dni po swoich rodzicach (J. Siekiera dane niepubl.). Brakuje przekonujących dowodów na to, aby dochodziło do zniesień zastępczych, np. po stracie pierwszego lęgu na wczesnym etapie wysiadywania lub w wyniku zmiany partnera, np. po bitwie o gniazdo (Bauer i Glutz v. Blotzheim 1966). Wielkość zniesienia Zniesienie u bociana białego liczy 2 6, a wyjątkowo 7 jaj. Przeważają zniesienia zawierające 3 5 jaj, a zaledwie 2% par składa lęgi złożone z 2 lub 6 jaj. W latach charakteryzujących się wcześniejszym przylotem ptaków na lęgowisko zniesienia składane są wcześniej niż podczas spóźnionej wiosny. Wielkość zniesienia w latach z wczesną wiosną wynosiła przeciętnie 4,3 jaja, a podczas opóźnionej wiosny 3,8 jaja, przy średniej wieloletniej 4,2 jaja/parę z lęgiem. Lęgi par wcześniej przystępujących do rozrodu zawierały przeciętnie 1 jajo więcej niż te składane w końcowym okresie inkubacji (Profus 1991, 2006). U podnóża Tatr przeciętna wielkość zniesienia jest większa i wynosi 4,5 jaja (Profus i Cichocki 2014) Data N=151 Ryc. X. Terminy rozpoczynania lęgów przez bociany białe na Górnym Śląsku w latach (Profus 2006 i niepubl., J. Siekiera dane niepubl.) Inkubacja Jaja składane są w odstępach 2-dniowych (rzadko 3-dniowych) i wysiadywane przez dni (średnio 31) na zmianę przez oboje partnerów, choć udział samicy jest większy. Samice przylatujące przed samcami składają czasami niezapłodnione jajo, które po pojawieniu się partnera zostaje usunięte z gniazda. Mogą też składać zapłodnione jaja i samotnie je wysiadywać, ale lęgi takie zawsze kończą się niepowodzeniem (Wuczyński 2014). Samotne samice na gniazdach mogę zostać zapłodnione przez samce, które zatrzymały się na krótki czas podczas wędrówki (Kaatz i Kaatz 2002). Wykluwanie się piskląt jest asynchroniczne, a kolejność klucia często nie jest zgodna z kolejnością znoszenia jaj. Pisklęta mogą się wykluwać przez 3 4 dni i zazwyczaj znacznie różnią się wielkością (Bloesch 1982). Udatność klucia, a więc udział lęgów, z których wykluł się przynajmniej jeden młody, wśród wszystkich lęgów wysiadywanych wynosiła średnio 80% (97% dla 3 jaj, 91% dla 4, 68% dla 5 i 6 jaj; Profus 2006). Najniższa efektywność klucia dotyczyła jaj składanych jako 1., 5. i 6. w kolejności. Te dwa ostatnie uznawane są za swego rodzaju nadwyżkę reprodukcyjną (Schüz 1981). W 42 gniazdach na Podtatrzu samice zniosły łącznie 188 jaj, z których pary odchowały w sumie 106 młodych, co oznacza 56-procentowy sukces lęgowy (Profus i Cichocki 2014). Pisklęta Młode bociany uzyskują zdolność do lotu po dniach od wyklucia (Creutz 1988), lecz samodzielność osiągają dopiero pomiędzy 80 a 105 dniem życia (Mrugasiewicz 1972). Pisklęta przez pierwsze 2 3 tygodni znajdują się pod nieustanną opieką jednego z dorosłych ptaków, który chroni je przed drapieżnikami, opadami oraz skrajnymi temperaturami. Ilość pokarmu konieczna do pokrycia wydatków energetycznych pary bocianów i ich 1 5 młodych wynosi od 201 kg do 344 kg (Profus 2006). Wśród piskląt proporcja samców wynosiła 56% (Tryjanowski i in. 2011) oraz 46% (Bazant i in. 2014). Identyfikacja lęgu gniazdo, jaja i pisklęta Gniazda nadrzewne zakładane przez bociana białego mogą być podobne pod względem konstrukcji i wielkości do budowanych przez bociana czarnego. Jednak bocian czarny gniazduje w zdecydowanej większości w głębi lasu, a u bociana białego zdarza się to wyjątkowo i zazwyczaj dotyczy polan oraz skraju lasu (Jakubiec 2006). W lipcu, podczas kontroli ukierunkowanej na ustalenie wyników lęgów, należy zwrócić uwagę na cechy umożliwiające odróżnienie dorosłych bocianów od wyrośniętych młodych. Dorosłe mają czerwone nogi i dziób, natomiast u dużych podlotów są one ciemnoszare, a przed wylotem z gniazda stają się pomarańczowe. Ponadto dziób podlotów jest krótszy i bardziej tępo zakończony. Świeżo wyklute pisklęta mają czarne dzioby i różowe nogi. Inne informacje W Polsce do pierwszych lęgów przystępują najczęściej osobniki 4- i 5-letnie, a bardzo nielicznie gniazdują 52 Bocian biały Ciconia ciconia

4 ptaki 3-letnie. Wśród ptaków przystępujących po raz pierwszy do lęgu znaczna frakcja par nie wyprowadza młodych (HPo) oraz ma niskie wskaźniki reprodukcji JZa i JZm (patrz punkt 7). Dopiero starsze pary (przynajmniej 6-letnie) charakteryzuje wzrost liczby wyprowadzanych młodych i zmniejszający się odsetek par bez młodych (Profus 2006). Późne przyloty na lęgowiska, związane z niedostatkiem pokarmu na afrykańskich zimowiskach oraz niekorzystnymi warunkami na trasie wędrówki wiosennej, mogą powodować, że znaczna część populacji środkowoeuropejskiej nie przystępuje do rozrodu, co miało miejsce np. w 2005 r. Wskaźniki reprodukcji bocianów w Polsce wahają się od 0,31 do 3,10 młodego na parę z zajętym gniazdem, w zależności od roku, regionu oraz rozmaitych czynników endogennych. W przypadku udanych lęgów wieloletni wskaźnik rozrodu waha się od 2,08 do 2,75 pisklęcia (Profus 2014). Badania telemetryczno-satelitarne młodych bocianów w trakcie pierwszej migracji jesiennej potwierdziły wcześniejsze przypuszczenia, że ich śmiertelność jest bardzo wysoka i wynosi 75% (Siekiera i in. 2014). Wysoka frekwencja zajmowania stanowisk lęgowych w długoletniej serii pomiarowej jest dobrym wskaźnikiem jakości siedliska, przy kluczowym znaczeniu terenów mokradłowych (Janiszewski i in. 2013). Strategia liczeń monitoringowych Liczenie na całości obszaru czy na powierzchniach próbnych? Cenzusy populacji lęgowej powinny być wykonywane na powierzchniach próbnych będących obszarami o wielkości przynajmniej 100 km 2. Podyktowane jest to tym, że standardowo podawane zagęszczenie lokalnych populacji odnosi się właśnie do powierzchni 100 km². Ze względu na prowadzone w przeszłości wieloletnie cenzusy w granicach jednostek administracyjnych, takich jak gmina, powiat czy województwo, wskazane jest dokonanie powtórnych liczeń na takich właśnie powierzchniach, co zapewni ciągłość i porównywalność danych. Natomiast stały monitoring populacji lęgowej w skali regionu lub kraju należy prowadzić zgodnie z zaleceniami programu Monitoring Flagowych Gatunków Ptaków. Program realizowany jest corocznie od 2001 r. w całej Polsce, na stałych, losowo dobranych powierzchniach o wymiarach km. W latach liczenia wykonywano na 49 takich kwadratach. Szczegółowe zalecenia metodyczne programu znajdują się na stronie gov.pl. Cenzus czy indeks co liczyć? Bocian biały należy do tych nielicznych gatunków, u których w pełni wykonalny jest cenzus zasiedlonych gniazd na mniejszych powierzchniach od kilkuset do kilku tysięcy km 2. Zaś w skali całego kraju wykonalność takiego przedsięwzięcia wydaje się mało realna. Podczas kolejnych cenzusów ogólnokrajowych prowadzonych co dekadę nie uzyskano jak dotąd kompletnych danych o liczebności bociana białego. W celu uzupełnienia uzyskiwanych danych wykorzystywano dodatkowe informacje ankietowe, ale i one nie dały pełnego pokrycia kraju (np. Jakubiec 1985, Jakubiec i Guziak 2006). W tej sytuacji uzasadnione wydaje się prowadzenie liczeń krajowych w oparciu o reprezentatywne próbkowanie, np. na wskazanych losowo powierzchniach km. Wyniki z odpowiedniej liczby powierzchni próbnych mogą służyć do oceny liczebności populacji ogólnopolskiej, jak również byłyby przydatne do długofalowego monitoringu innych parametrów stanu krajowej populacji bociana białego. Techniki kontroli terenowej Ogólne określenie metodyki Metodyka prac terenowych polega na wyszukiwaniu wszystkich gniazd bociana białego w granicach określonej powierzchni. Cenzus gniazd uzupełniany jest informacją o ich stanie zasiedlenia i liczbie piskląt w wieku zbliżonym do terminu uzyskania zdolności do lotu. Siedliska szczególnej uwagi Osiedla ludzkie i tereny w promieniu 500 m od nich, także pojedyncze zabudowania (w tym stodoły wśród łąk) i niewielkie osady na polanach śródleśnych. Pojedyncze gniazda zlokalizowane są z dala od zabudowań, na drzewach w obrębie większych kompleksów łąk i pastwisk, niekiedy na stogach. Liczba kontroli i ich terminy Tradycyjnie cenzus gniazd bociana białego opierał się na wynikach jednej kontroli całej powierzchni badanej, wykonywanej w lipcu. Jednak w celu zwiększenia efektywności w wykrywaniu gniazd wskazane jest przeprowadzenie dwóch kontroli. Podczas pierwszej, między 10 kwietnia a 10 maja (przed pojawieniem się ulistnienia), należy zlokalizować wszystkie gniazda, opisać sposób ich zajęcia i usadowienia. Podczas drugiej kontroli 1 25 lipca ustalany jest ostateczny sposób zajęcia gniazda, zgodnie z przyjętymi kryteriami (patrz punkt 7). Ze względu na coraz wcześniejsze przystępowanie do lęgów, drugą kontrolę najlepiej wykonać do 15 lipca, gdyż w późniejszym terminie część młodych może być już lotna. W takich gniazdach najłatwiej liczbę młodych ustalić, odwiedzając gniazdo w godzinach wieczornych (po 20.00), kiedy młode ptaki wracają do niego na noc. Przy niskich zagęszczeniach ustalenie liczby lotnych młodych bywa również możliwe w ciągu dnia po uzyskaniu lotności młode początkowo przebywają w odległości do Bocian biały Ciconia ciconia 53

5 kilkuset metrów od gniazda, żerując na pastwiskach lub łąkach. Pora kontroli (pora doby) Liczenia gniazd można prowadzić cały dzień. Przebieg kontroli w terenie Ze względu na rozległość obszarów, na których wykonywany jest cenzus, i konieczność objęcia efektywną kontrolą wizualną większości monitorowanego terenu, preferowany jest objazd całej powierzchni. Objazdu terenowego należy dokonać samochodem, rowerem lub innym środkiem lokomocji, zwracając największą uwagę na osiedla ludzkie. Lokalizację kontrolowanych gniazd wraz z wynikiem liczenia należy nanieść na kserokopię mapy w skali 1: lub 1: (przy większych zagęszczeniach), nadając im odpowiedni numer, zgodny z kolejnością wykrycia podczas kontroli danego obszaru. Taka sama numeracja powinna być zapisana w notesie, ażeby była możliwa jednoznaczna identyfikacja stanowiska na mapie oraz przyporządkowanych mu danych zapisanych w notesie. Lokalizację gniazd warto ustalać i zapisywać, wykorzystując odbiornik satelitarny GPS. Szereg informacji o obecności lęgowych bocianów czy sposobie zajęcia gniazda można uzyskać w drodze wywiadu z miejscową ludnością. Tego typu dane są przydatne zwłaszcza wtedy, gdy dotyczą gniazd znajdujących się poza osiedlami, np. na drzewach, w dolinach rzek, na kominach, w starych lub opuszczonych gospodarstwach. Wprawdzie bociany unikają terenów zalesionych, należy jednak liczyć się z możliwością istnienia gniazda we wsi usytuowanej na niewielkiej polanie z uprawami rolniczymi, otoczonej przez lasy. Na obszarach Natura 2000 i w parkach narodowych liczenia bociana białego warto prowadzić corocznie na całym terenie, a w przypadku ograniczonych możliwości czy zbyt rozległych powierzchni co 3 4 lata. W tym drugim przypadku najlepiej, jeśli liczenie zostanie wykonane podczas dwóch kolejnych sezonów, co zmniejszy ryzyko uzyskania niereprezentatywnych danych, obejmujących nietypowo wysokie lub niskie liczebności. Jednorazowa kontrola całego obszaru zajmuje od kilku godzin (powierzchnia do kilkudziesięciu km²) do kilku, a nawet kilkunastu dni (powierzchnia km²). W Ostoi Warmińskiej, grupującej najwięcej par lęgowych spośród wyznaczonych obszarów specjalnej ochrony ptaków, wykonanie liczeń na całości terenu wymaga udziału przynajmniej czterech osób działających w dwóch dwuosobowych zespołach. W ciągu całego dnia (ok. 12 godzin pracy w terenie) jeden dwuosobowy zespół, poruszając się samochodem, może przeprowadzić kontrolę km 2 obszaru ostoi, przy czym ze względu na jakość polnych dróg przejazd nimi samochodem osobowym jest czasami niemożliwy i wtedy konieczne jest dojście do niektórych gniazd pieszo. W korzystnych warunkach dwa zespoły mogą wykonać liczenie populacji bociana na całym obszarze ostoi (ok km 2 ) w ciągu 5 dni. Ze względu na występowanie na tym terenie kilkunastu kolonii lęgowych liczących 10 i więcej gniazd, wskazane jest wykonanie planów wybranych miejscowości w skali 1:5000 z naniesionymi drogami i budynkami. Precyzyjne określenie lokalizacji poszczególnych gniazd zmniejszy możliwość pominięcia niektórych z nich lub powtórnego ich policzenia. Stymulacja głosowa Stymulacja głosowa nie znajduje zastosowania w proponowanej metodyce. Interpretacja zebranych danych Wyniki liczeń bociana białego z różnych lat i terenów muszą być w pełni porównywalne. Wymaga to użycia metodyki wypracowanej w ciągu kilkudziesięciu lat badań nad tym gatunkiem (Schüz 1952, Mrugasiewicz Tabela x. Podstawowe symbole opisujące sposób zajęcia gniazda oraz parametry populacji stosowane w badaniach bocianów Symbol Objaśnienie symbolu H Gniazdo HO Gniazdo nie zajęte HE Gniazda zajmowane przez jednego bociana krócej niż jeden miesiąc w okresie od do HB Gniazdo zajmowane przez jednego (HB1) lub dwa (HB2) ptaki krócej niż jeden miesiąc lub zajmowane nieregularnie HPa Gniazdo zajęte przez parę dłużej niż jeden miesiąc w okresie od do HPm Gniazdo typu HPa, z którego zostały wyprowadzone młode, np. HPm1 i HPm4 gniazdo z 1 i 4 młodymi HPmx Gniazdo typu HPa o nieustalonej liczbie wyprowadzonych młodych HPo Gniazdo typu HPa, z którego nie zostały wyprowadzone młode HPx Gniazdo typu HPa; nie wiadomo, czy zostały wyprowadzone młode JZG Łączna liczba wyprowadzonych młodych z gniazd typu HPm JZa Średnia liczba wyprowadzonych młodych na gniazdo typu HPa JZm Średnia liczba wyprowadzonych młodych na gniazdo typu HPm StD Liczba gniazd zajętych (HPa) na 100 km 2 badanego terenu %HPo Udział par bez lotnych młodych w stosunku do wszystkich par typu HPa (bez HPx) 54 Bocian biały Ciconia ciconia

6 1971, 1972, Jakubiec 1985, Profus 1991, 2006, Ptaszyk 1994, Guziak 2006). Zgodnie z jej zasadami, nie wystarczy policzyć same gniazda, lecz istotne jest określenie sposobu zajęcia każdego z nich na badanej powierzchni w danym roku. Należy stosować wyłącznie ogólnie przyjęte standardowe symbole opisujące sposób zajęcia gniazda oraz wynikające z nich parametry populacji (tab. X). Techniki wyszukiwania gniazd Kontrole terenowe należy poprzedzić zapoznaniem się z mapami badanego obszaru. Ponieważ jednak tracą one na aktualności (np. przybywa nowych zabudowań, a gdzieniegdzie ich ubywa; zmienia się przebieg dróg gruntowych), wskazane jest skonfrontowanie danych z map papierowych ze zdjęciami dostępnymi w internetowych serwisach informacji geograficznej, takich jak Google Earth lub Zumi. W szczególności dotyczy to miejsc z trudnym dojazdem. Przed każdym wyjazdem w teren trzeba wyznaczyć trasę kontroli badanej powierzchni. Wykrywanie gniazd w nieznanym terenie należy oprzeć na wywiadach najlepiej z kilkoma osobami. Brak gniazda lub pary na stanowisku poprzednio zajmowanym jest tak samo ważny, jak potwierdzenie jego zajęcia. Gdy w lipcu w gnieździe brak podlotów, lecz jest ono obielone lub przebywają w nim 1 albo 2 ptaki dorosłe, wskazane jest przeprowadzenie wywiadu z właścicielem posesji, na której znajduje się gniazdo, odnośnie do sposobu jego zajęcia oraz przyczyn straty lęgu (np. walka o gniazdo z obcym bocianem lub parą, wyrzucenie jaj, śmierć piskląt). Zalecenia negatywne Pomimo że bocian biały jest gatunkiem powszechnie znanym, budzi sympatię ludzi i zakłada gniazda w obrębie zabudowań, to uzyskanie od mieszkańców precyzyjnych informacji o losach lęgu zwykle sprawia kłopoty (Jakubiec 1985, Kujawa 1991). Gospodarze często nie znają liczby młodych, nawet w sytuacji, gdy ptaki są dobrze widoczne, podają łączną liczbę ptaków młodych i dorosłych, które znajdują się w gnieździe, gdyż nie odróżniają tych kategorii wiekowych. Ustalenie liczby młodych w gnieździe w lipcu w większości przypadków nie sprawia kłopotu. Czasami jednak zauważenie młodych siedzących w gnieździe może być utrudnione i wtedy najlepiej poczekać na przylot do gniazda ptaka dorosłego z pokarmem. W takiej sytuacji ptaki młode wstają i są łatwe do policzenia. Określenie liczby młodych twardo siedzących w gnieździe jest również możliwe z wykorzystaniem lunety, z odległości do kilkuset metrów, najlepiej z wyżej usytuowanych punktów. Podczas lipcowej kontroli część młodych może już latać i wtedy w gnieździe wyglądającym na zajęte (dobudowanym, zwykle silnie obielonym) nie widać ptaków. W takiej sytuacji należy skontrolować najbliższe łąki i pastwiska m od gniazda. Zazwyczaj można tam zauważyć rodzinę pochodzącą z tego gniazda. W większych skupieniach gniazd lotne młode mogą przelatywać na sąsiednie gniazda lub przechodzić na inne, znajdujące się np. na tym samym budynku. W ostatnich latach, w związku z ocieplaniem się klimatu, termin przylotu bocianów na lęgowiska w kraju przypada wcześniej niż jeszcze kilkanaście lat temu (Profus 2006). Dlatego lepiej wykonać kontrole gniazd w pierwszej połowie lipca, gdyż coraz częściej młode uzyskują lotność już w tym okresie. Bezpieczeństwo ptaków i obserwatora Prowadzenie liczeń monitoringowych z wykorzystaniem opisanych metod nie wymaga wchodzenia do gniazd. Odwiedzając gospodarstwa i innego typu grodzone tereny, obserwator powinien upewnić się, że w obejściu nie ma luźno biegających psów. Piotr Profus, Leszek Jerzak Literatura Bauer K., Glutz von Blotzheim U.N Handbuch der Vögel Mitteleuropas. Akademische Verlagsgesellschaft, Frankfurt. Bazant E., Eggers U., Wallschläger D A second study of sex ratio in white stork Ciconia ciconia clutches: similarities and differences between Poland and Germany. W: L. Jerzak, P. Tryjanowski (red.), Abstracts. 1st International White Stork Conference 4th 6th September Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra, s. 11. Bloesch M Sechseiergelege beim Weissstorch Ciconia ciconia. Ornithologische Beobachter 79: Cenian Z., Sikora A Rozmieszczenie, liczebność i efektywność lęgów bociana białego Ciconia ciconia w północnych rejonach Warmii w 1994 r. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 51(6): Creutz G Der Weiss-Storch. A. Ziemsen, Wittenberg, Lutherstadt. Ćwikowski C., Profus P Populacja lęgowa bociana białego Ciconia ciconia w polskich Karpatach. I. Historia zasiedlenia oraz efekty lęgów w Bieszczadach i w Górach Sanocko-Turczańskich. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 56(3): Dziewiaty K., Schulz H Störche in der Elbtalaue. NABU, Bergenhusen. Guziak R Metodyka. W: R. Guziak, Z. Jakubiec (red.), Bocian biały Ciconia ciconia (L.) w Polsce w roku Wyniki VI Międzynarodowego Spisu Bociana Białe- Bocian biały Ciconia ciconia 55

7 go. PTTP pro Natura, Wrocław, s Haecks J., Dahms G., Profus P., Peterson U Die Population des Weißstorchs (Ciconia ciconia) im Rayon Pravdinsk/Russland und in Masurem/ Polen in den Grenzen des ehemaligen Kreises Gerdauen/Ostpreußen. W: C. Kaatz, M. Kaatz (red.), 3 Jubiläumsbabd Weißstorch. Loburg, s Jakubiec Z. (red.) Populacja bociana białego Ciconia ciconia w Polsce. Cz. 1. Liczebność i reprodukcja bociana białego, ustalone na podstawie kontroli terenowych i danych ankietowych. Studia Naturae A 28: Jakubiec Z Ciconia ciconia (L., 1758) bocian biały. W: M. Gromadzki (red.), Ptaki (cz. I). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. T. 7. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, s Jakubiec Z Colonial breeding of the White Stork Ciconia ciconia in a riverine forest near Wroclaw (S Poland). W: P. Tryjanowski, T.H. Sparks, L. Jerzak (red.), The White Stork in Poland: studies in biology, ecology and conservation. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s Jakubiec Z., Guziak R Bocian biały w Polsce w roku W: R. Guziak, Z. Jakubiec (red.), Bocian biały Ciconia ciconia (L.) w Polsce w roku Wyniki VI Międzynarodowego Spisu Bociana Białego. PTTP pro Natura, Wrocław, s Jakubiec Z., Szymoński P Bociany i boćki. PTTP pro Natura, Wrocław. Janiszewski T., Minias P., Wojciechowski Z Occupancy reliably reflects territory quality in a long-lived migratory bird, the white stork. Journal of Zoology 291: Kujawa K Przydatność metody ankietowej w badaniach populacyjnych nad bocianem białym (Ciconia ciconia). Notatki Ornitologiczne 32: Molewski K., Jakubiec Z Bocian biały w województwie warmińsko- -mazurskim w roku W: R. Guziak, Z. Jakubiec (red.), Bocian biały Ciconia ciconia (L.) w Polsce w roku Wyniki VI Międzynarodowego Spisu Bociana Białego. PTTP pro Natura, Wrocław, s Mrugasiewicz A O potrzebie ujednoliconych badań nad bocianem białym (Ciconia ciconia) w Polsce. Notatki Ornitologiczne 12: Mrugasiewicz A Bocian biały, Ciconia ciconia (L) w powiecie milickim w latach Acta Ornithologica 13: Nowakowski J.J Habitat structure and breeding parameters of the White Stork in the Kolno Upland (NE Poland). Acta Ornithologica 38: Ożgo M., Bogucki Z Home range and intersexual differences in the foraging habitat use of a White Stork (Ciconia ciconia) breeding pair. W: H. Schulz (red.), Weißstorch im Aufwind? NABU, Bonn, s Peterson U., Jakubiec Z., Okulewicz J., Profus P., Haecks J Der Weißstorchbestand im Kreis Ketrzyn (Rastenburg), Masuren/Polen. W: H. Schulz (red.), Weißstorch im Aufwind? NABU, Bonn, s Podlaszczuk M., Wojciechowski Z., Podlaszczuk P., Minias P., Janiszewski T., Wojciechowska A (w druku). Shortening day length as a previously unrecognized selective pressure for early breeding in a bird with long parental care. Journal of Ornithology; DOI /s10336_ Profus P The breeding biology of White Stork Ciconia ciconia (L.) in the selected area of Southern Poland. Studia Naturae A 37: Profus P Zmiany liczebne i zagrożenia lęgowej populacji bociana białego Ciconia ciconia w Europie. I. Status populacji lęgowej bociana białego w Polsce. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 49(3): Profus P Zmiany populacyjne i ekologia rozrodu bociana białego Ciconia ciconia L. w Polsce na tle populacji europejskiej. Synteza. Studia Naturae 50: Profus P Studies on the breeding success and reproduction of White Stork Ciconia ciconia in Central Europe. W: L. Jerzak, P. Tryjanowski (red.), Abstracts. 1st International White Stork Conference 4th 6th September Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra, s Profus P., Cichocki W Oddziaływanie opadów i powodzi na reprodukcję i stan liczebny populacji bociana białego Ciconia ciconia na Podhalu i w Gorcach w latach W: Z. Denisiuk (red.), Strategia zachowania różnorodności biologicznej i krajobrazowej obszarów przyrodniczo cennych dotkniętych klęską powodzi. Wydawnictwo Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s Profus P., Mielczarek P Zmiany liczebności bociana białego Ciconia ciconia (Linnaeus, 1758) w południowej Polsce. Acta Zoologica Cracoviensia 25(6): Profus P., Piotrowska M Bocian biały Ciconia ciconia. W: A. Sikora, Z. Rohde, M. Gromadzki, G. Neubauer, P. Chylarecki (red.), Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s Ptaszyk J. (red.) Bocian biały Ciconia ciconia w Wielkopolsce. Prace Zakładu Biologii i Ekologii Ptaków UAM 3: Ptaszyk J Ciconia ciconia (L., 1758) bocian biały. W: J. Bednorz, M. Kupczyk, S. Kuźniak, A. Winiecki (red.), Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s Pugacewicz E Rozmieszczenie, liczebność i rozród bociana białego Ciconia ciconia na Nizinie Północnopodlaskiej w 1995 r. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 56(6): Schulz H Ciconia ciconia White Stork. Birds of the Western Palearctic. Uptade 2: Oxford University Press, Oxford. Schüz E Der Bestand des Weißstorches in Ostpreußen Verhandlungen der Ornithologischen Gesellschaft in Bayern 20: Schüz E The White Stork as a subject of research. Bird-Banding 7: Schüz E Nest-Erwerb und Nest-Besitz beim Weißen Storch. Z. Tierpsychologie 6: Schüz E Zur Methode der Storchforschung. Beiträge zur Vogelkunde 2: Schüz E Noch ein Kapitel Weißstorch. W: P. Kahl (red.), Welt der Störche. Parey, Berlin-Hamburg, s Siekiera J., Siekiera A., Profus P Migration strategies and wintering of Upper Silesian White Storks Ciconia ciconia tracked by a satellite. W: L. Jerzak, P. Tryjanowski (red.), Abstracts. 1st International White Stork Conference 4th 6th September Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra, s Skov H The White Stork Ciconia ciconia in Denmark. W: H. Schulz (red.), Weißstorch im Aufwind? NABU, Bonn, s Tryjanowski P., Jerzak L., Radkiewicz J Effect of water level and livestock on the productivity and numbers of breeding White Stork. Waterbirds 28: Bocian biały Ciconia ciconia

8 Tryjanowski P., Kuźniak S Population size and productivity of the white stork Ciconia ciconia in relation to common vole Microtus arvalis density. Ardea 90: Tryjanowski P., Sparks T.H., Bocheński M., Dabert M., Kasprzak M., Kamiński P., Mroczkowski S., Wiśniewska E., Jerzak L Do males hatch first and dominate sex rations in White Stork Ciconia ciconia chicks? Journal of Ornithology 152: Tryjanowski P., Sparks T.H., Profus P Uphill shifts in the distribution of the white stork Ciconia ciconia in southern Poland: the importance of nest quality. Diversity and Distributions 11: Wuczyński A The turnover of White Storks Ciconia ciconia on nests during spring migration. Acta Ornithologica 40: Wuczyński A Colonization of new territories: the White Stork Ciconia ciconia distribution and population changes in the Sudeten Mountains (Poland). W: P. Tryjanowski, T.H. Sparks, L. Jerzak (red.), The White Stork in Poland: studies in biology, ecology and conservation. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s Wuczyński A No male no success. Abnormal breeding behavior of the White Stork Ciconia ciconia in an area of low population density. W: L. Jerzak, P. Tryjanowski (red.), Abstracts. 1st International White Stork Conference 4th 6th September Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra, s. 65. Bocian biały Ciconia ciconia 57