Lublin, 18 października Piotr Francuz Katedra Psychologii Eksperymentalnej KUL

Transkrypt

1 Lublin, 18 października 2017 Piotr Francuz Katedra Psychologii Eksperymentalnej KUL Recenzja pracy doktorskiej mgr. Pawła Mordasiewicza, pt. Wpływ procesów kontroli na zapominanie indukowane przypominaniem (RIF), napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Aliny Kolańczyk, z naniesionymi uwagami dotyczącymi zmian, korekt i uzupełnień, jakie Doktorant wprowadził w II wersji swojej dysertacji (w ramkach). 1. Moja ocena poprzedniej wersji pracy była w konkluzji pozytywna, zatem poniżej, oprócz treści poprzedniej recenzji, zamieszczam w punktach moje komentarze i oceny dotyczące jakości odniesień się Doktoranta do moich uwag. Po zapoznaniu się z treścią skorygowanej wersji rozprawy podtrzymuję swoje poprzednie stanowisko w sprawie dopuszczenia jej do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Doktorant w swojej pracy zajął się zjawiskiem znanym od wielu lat, choć nie doczekało się ono dotąd satysfakcjonującego wyjaśnienia. Rzecz idzie o zapominanie indukowane przypominaniem (w dalszej części recenzji będę posługiwał się jego angielskojęzycznym skrótem RIF - Retrieval-Induced Forgetting). Polega ono na tym, że odtwarzanie informacji w zakresie tej samej kategorii powoduje zapamiętanie elementów, które wcześniej były trenowane przy jednoczesnym spadku zapamiętania elementów należących do tej samej kategorii ale wcześniej nietrenowanych. Efekt jest tym bardziej interesujący, że nietrenowane obiekty należące do trenowanej kategorii są gorzej zapamiętywane niż nietrenowane obiekty należące do innej, nietrenowanej kategorii. Próby wyjaśnienia tego zjawiska były podejmowane mniej więcej od lat 90. XX wieku i jak zauważa Doktorant zainteresowanie nim bynajmniej nie zmniejsza się, na co wskazuje choćby obszerny przegląd badań w tym zakresie opublikowany w 2014 r. W pierwszym rozdziale swojej dysertacji Doktorant szczegółowo omawia kilka koncepcji tłumaczących zjawisko RIF. Jednocześnie zwraca szczególną uwagę na koncepcję zaproponowaną przez promotorkę jego pracy, panią profesor Alinę Kolańczyk. Istotą tej koncepcji jest uchwycenie interesującego Doktoranta zjawiska, jako skutku działania zorientowanego na cel w kontekście określonego afektu wpływającego na działanie mechanizmu uwagowego. Koncepcja ta wpisuje się w grupę modeli wyjaśniających RIF poprzez odwołanie się 1

2 do dwóch równocześnie wykonywanych procesów umysłowych: jednego, automatycznego, działającego poza świadomością, który powoduje osłabienie przypominania wytrenowanych obiektów należących do kategorii trenowanych oraz drugiego, kontrolowanego intencjonalnie, który powoduje wzmocnienie efektu przypominania sobie obiektów należących do nietrenowanych kategorii. Badania nad znaczeniem celu wykonywanego zadania Doktorant przedstawia w rozdziale drugim poświęconym funkcji motywacji, jako czynnika wyjaśniającego RIF. Omawia wiele wyników badań i stosowanych w nich procedur, które m.in. pozwoliły ustalić, iż motywacja zorientowana na wykonanie zadania w kontekście zaspokojenia potrzeby osiągnięć ma znacznie większy wpływ na powstawanie tego zjawiska niż motywacja kierunkowa na samo zadanie, czyli tak zwana orientacja na mistrzostwo. Doktorant podaje również wiele innych wyników badań ujawniających związki między motywacją a procesami wykonawczymi. Zagadnienie to ma szczególne znaczenie w kontekście wspomnianej już teorii działania zorientowanego na cel, jako czynnika modyfikującego siłę efektu RIF. Motywacja bezpośrednio wiąże się bowiem z oddziaływaniem afektu na procesy poznawcze. Wynika to z faktu, iż niejawna, automatyczna ocena obiektów będących przedmiotem uczenia się może być rozpatrywana w kategoriach emocji przypisywanych tym obiektom, a zarazem jako czynnik ukierunkowujący uwagę na zapamiętywanie pewnych treści i hamujący zapamiętanie innych. Prowadzone dotychczas badania nad wpływem afektu na ukierunkowaniem uwagi podczas wykonywania zadań w paradygmacie RIF ujawniły szczególnie duże znaczenie afektu o ładunku negatywnym. Rozdział trzeci i czwarty Doktorant poświęcił na omówienie zagadnień związanych z zakresem pamięci roboczej i efektywnością procesów kontroli poznawczej, traktowanymi również, jako czynniki modyfikujące siłę efektu RIF. Okazuje się bowiem, że, z jednej strony, większy zakres pamięci roboczej a z drugiej, niska efektywność funkcji kontrolnych uwagi wpływają na zwiększenie się negatywnego efektu hamowania odtwarzania nietrenowanych obiektów należących do trenowanych kategorii i torowania odtwarzania obiektów należących do nietrenowanych kategorii. Czynnikiem pośredniczącym w tym wypadku jest afekt a ściślej mówiąc negatywne oznakowanie tych obiektów, które są traktowane jako dystraktory w kontekście trenowanych obiektów należących do trenowanych kategorii. To negatywne oznakowanie powoduje spadek zakresu przypominania sobie nietrenowanych obiektów należących do trenowany w kategorii. W dwóch ostatnich podrozdziałach rozdziału czwartego Doktorant stara się zebrać całą wiedzę wyłożoną we wprowadzeniu teoretycznym i zarysowuje zręby hipotetycznego me- 2

3 chanizmu powstawania efektu RIF. W ramach tej koncepcji uwzględnia zarówno elementy teorii afektywnej regulacji uwagi, jak i procesów metapoznawczych zaangażowanych w świadome działania celowe. Przykładem takich procesów metakontroli uwagi może być świadomość procedury wykonania zadania w ramach paradygmatu RIF. Zgodnie z przewidywaniami tego modelu można oczekiwać, że wraz z uruchomieniem procesów metapoznawczych, negatywny efekt wykonywania złożonego zadania w paradygmacie RIF może ulec zmniejszeniu. W podsumowaniu tego rozdziału Doktorant formułuje podstawowy cel badań prezentowanych w drugiej części dysertacji, czyli weryfikację hipotez związanych z wpływem metakontroli poznawczej i markerów afektywnych wiązanych z trenowanymi skojarzeniami semantycznymi na siłę efekt RIF. Zamierza również badać wpływ pojemności pamięci roboczej i siły motywacji na ten efekt. Podsumowując wprowadzenie teoretyczne chciałbym podkreślić, że Doktorant pokazał w nim wiele kontekstów, w jakich zjawisko RIF występuje i jakie czynniki mają na nie wpływ. Wątpliwość, jaka nasunęła mi się podczas czytania tej części pracy dotyczyła niezbyt wyraźnego rozróżnienia aktualnego stanu wiedzy od pytań lub hipotez badawczych, które miałoby być przedmiotem weryfikacji we własnych badaniach doktoranta. Rzeczywiście wielość czynników i zależności między nimi, jakie przedstawia Doktorant stanowią dość zawiłą siatkę pojęciową, z której niekoniecznie wyłania się jasna wizja własnych badań Doktoranta, a w szczególności powodów wzięcia pod uwagę takich, a nie innych konfiguracji zmiennych potencjalnie wpływających na wielkość efektu RIF. Niestety zjawiska, w których wielość czynników decyduje o stwierdzonym efekcie w badaniach eksperymentalnych trochę sprzyja takiej sytuacji. Jest oczywiście rozwiązanie, które być może w tej sytuacji byłoby optymalne a mianowicie podjęcie próby zbudowania spójnego modelu opartego na analizie równań strukturalnych, mediacji lub moderacji. Przegląd wyników badań i ich analiz zawartych w części empirycznej dysertacji wskazuje na to, że zasadniczo Doktorant zastosował strategię niezależnego podejścia do branych pod uwagę zmiennych niezależnych, podczas gdy zdaje się mamy tutaj do czynienia z sytuacją wielu zmiennych niezależnych działających równocześnie. Warto byłoby zatem wiedzieć, jaki jest udział poszczególnych zmiennych w stwierdzanym efekcie RIF. Pewną próbą rozwiązania tego problemu, którego Doktorant zdaje się również jest świadomy, stanowią stosowane przez niego analizy regresji ze składnikiem interakcyjnym w niektórych eksperymentach. Moim zdaniem przydałoby się jakieś całościowe opracowanie modelowe sformułowane już na wstępie projektu badawczego, w którym wzięte pod uwagę wszystkie istotne zmienne niezależne ujawniłyby w badaniach swój faktyczny wpływ na siłę efektu zapominania indukowanego przypominaniem. 3

4 2. Nieco skrócona została część teoretyczna, dzięki czemu tekst wprowadzenia zyskał na większej klarowności zwłaszcza poprzez usunięcie z niego tych fragmentów, które rodziły wątpliwości odnośnie do zakresów: stanu wiedzy w przedmiocie na podstawie dostępnej literatury, teoretyczno-poznawczych rozważań/komentarzy Doktoranta a także doniesień o wynikach badań własnych, przeprowadzonych w ramach niniejszej dysertacji (które są szczegółowo omawiane w drugiej części pracy). 3. Z tekstu wprowadzenia usunięte zostały nieco mylące wyróżnienia niektórych fragmentów, których status w poprzedniej wersji nie zawsze był oczywisty (ważna myśl/teza/hipoteza) a ich wielość nie składała się na spójną koncepcję lub teoretyczny model sugerowany przez Doktoranta. 4. Większość fragmentów poprzedniego tekstu wprowadzenia, dotyczących związków teorii afektywnej regulacji (w szczególności autorstwa Kolańczyk i zespołu) z RIF została w nowej wersji zebrana w ramach oddzielnego rozdziału (nawiasem mówiąc o błędnie podanym numerze 4.10, a nie 4.3, jak wynikałoby to z bieżącej numeracji podrozdziałów). Dzięki temu wprowadzenie zostało bardziej logicznie uporządkowane ze względu na interesujące Doktoranta zmienne niezależne i ich teoretyczną motywację. 5. Na uwagę zasługuje także przeredagowane podsumowanie części teoretycznej, w której luźno rozrzucone w poprzedniej wersji dysertacji przypuszczenia i komentarze zostały zebrane i opisane w formie prostego modelu teoretycznego. Część empiryczna obejmuje trzy eksperymenty i dwa badania pilotażowe, poprzedzające ostatni z nich. W badaniach tych doktorant zajmuje się wpływem kilku zmiennych niezależnych na efekt RIF to jest siły kontroli uwagi, strukturalizacji celów, która oddziałuje na niejawną ewaluację trenowanych obiektów oraz motywacji i pojemności pamięci roboczej. 6. Część empiryczna pracy została w znacznym stopniu zmodyfikowana. W szczególności zostały wprowadzone nowe, wielozmiennowe analizy wariancji, które uwiarygadniają uzyskane wyniki badań. W procedurach analitycznych zostały również uwzględnione uwagi zawarte w mojej recenzji do poprzedniej wersji dysertacji, w takim zakresie, w jakim pozwalały na to zgromadzone dane. Doktorant w miarę możliwości odniósł się także do uwag dotyczących niektórych elementów proceduralnych. 4

5 Celem badania pierwszego była próba udzielenia odpowiedzi na pytanie czy siła kontroli uwagi wpływa na wielkość efektu RIF. Przebadano 42 osoby, chociaż nieco zaskakujące jest to, że zmienność wieku wahała się od 16 do 60 lat. We wprowadzeniu do badań nie znalazłem wyników, które pokazywałoby, jaki jest wpływ wieku na zjawisko kontroli uwagi. Czy jednak wiek osób badanych nie ma żadnego wpływu na kontrolę uwagi rozumianą jako cecha? Obawiam się, że ma. Z kolei 42 osoby badane to daleko zbyt mało, aby mówić o próbie reprezentacyjnej dla podgrup wiekowych. Jaki był zatem powód wzięcia do badań osób o tak zróżnicowanym wieku? 7. Jakkolwiek motywacja teoretyczna dotycząca zmienności w zakresie wieku nie została szczegółowo rozwinięta przez Doktoranta we wprowadzeniu, tym niemniej przeprowadzone analizy korelacyjne ujawniły, zgodną z oczekiwaniem, zmianę korelacji między siłą kontroli uwagi i RIF w zależności od wieku. Zgodnie z procedurą, która zresztą była już wcześniej stosowana w innych badaniach, pewną wątpliwość wzbudziło we mnie umiejscowienie Skali Kontroli Uwagi, jako przedostatniego zadania przed fazą odtwarzania. Otóż główne zadanie eksperymentalne jest zbudowane na uczeniu się skojarzeń semantycznych. Oznacza to, że siła związku między poszczególnymi słowami ulega pewnej fluktuacji w kontekście przywołanych innych słów lub związków semantycznych, które pojawiają się w tuż przed lub po fazie uczenia się. Skala Kontroli Uwagi składa się z 20 twierdzeń, w odniesieniu do których osoba badana musi podjąć decyzję, wskazując na stopień swojej zgody na dane twierdzenie. Oczywiście twierdzenia Skali nie zawierają wprost słów ani nawet kategorii słów używanych podczas treningu. Tym niemniej niewątpliwie aktywizują nowe struktury semantyczne w pamięci długotrwałej i mogą w dość nieprzewidywalny sposób wpływać na odtwarzanie listy słów w części testowej. W wielu badaniach prowadzonych zgodnie z paradygmatem RIF stosowano zadania asemantyczne. Dlaczego w tym eksperymencie nie postąpiono również w ten sposób, zwłaszcza że wynik w Skali Kontroli Uwagi traktuje się tutaj jako cechę, a nie jako chwilowy stan osoby badanej? Oznacza to, że badanie Skalą mogłoby z powodzeniem odbyć się zarówno przed, jak i po eksperymencie. Analiza wyników tego badania sprowadziła się do oszacowania korelacji między poziomem odtworzenia wszystkich grup bodźców stosowanych w badaniu ze wskaźnikami kontroli uwagi i wielkością efektu RIF. Zgodnie z interpretacją przyjętą przez Doktoranta hipoteza o korelacji kontroli uwagi z wielkością efektu RIF została potwierdzona. Mam tutaj wąt- 5

6 pliwość, ponieważ wszystkie uzyskane i interpretowane korelacje były w granicach zaledwie 0,3 z czego dwie okazały się nieistotne statystycznie. Trudno traktować zatem ten wynik, jako wskazujący na istnienie niekwestionowanego związku. Co więcej, zastanowiła mnie kwestia braku analiz różnicowych ze względu na wynik w Skali Kontroli Uwagi. Dlaczego nie przeprowadzono badania selekcyjnego, w którym do grup porównywanych trafiłyby osoby o wysokich i niskich wynikach w kwestionariuszu SKU, a zmienną zależną byłaby efektywność zapamiętywania bodźców należących do trenowania i nietrenowanych kategorii? 8. Przedstawione wyżej wątpliwości dotyczące analiz wyników pierwszego badania zostały zasadniczo usunięte w nowej wersji. Po kilku zdaniowej dyskusji i podsumowaniu wyników Doktorant płynnie przeszedł do projektu kolejnego eksperymentu, którego celem było ustalenie wpływu czynników afektywnych na wielkość efektu RIF. W mojej ocenie uzyskany wynik dotyczący relacji między poziomem efektu RIF a poziomem kontroli uwagi nie jest niekwestionowany, a weryfikacja postawionej hipotezy wymaga znacznie lepiej kontrolowanych badań. Doktorant ani jednym słowem nie odniósł się do kwestii zróżnicowania wieku osób badanych i potencjalnie wynikającej z tego zmienności wyników, która mogła mieć istotny wpływ na wielkości korelacji. Nie skomentował również sprawy semantycznej dystrakcji wynikającej z wykonywania przez osoby badane Skali Kontroli Uwagi przed zadaniem testowym. Sądzę, że co najmniej te dwa czynniki mogły mieć wpływ na uzyskane wyniki badań. Spoglądając na nie jeszcze z innego punktu widzenia chciałbym raz jeszcze zwrócić uwagę na konieczność stosowania wielozmiennowych metod analizy danych w tego typu sytuacji badawczej. Tym bardziej, że punktem wyjścia do takich analiz na ogół są wyniki korelacji, które ujawniły pewnie bardziej lub mniej oczywiste efekty. 9. Zarówno dyskusja i podsumowanie wyników do eksperymentu pierwszego, jak i następnych zostały rozbudowane i uwzględniają odniesienia do uwag zawartych w poprzedniej recenzji niniejszej pracy. W odniesieniu do tego eksperymentu chciałbym jeszcze zwrócić uwagę na to, że jego opis został przygotowany w taki sposób, jakby było to badanie oryginalne, opracowane na podstawie wyników i procedur innych badań, w tym również współautorstwa Doktoranta. 6

7 Uważna lektura artykułu opublikowanego w 2013 roku w Polish Psychological Bulletin (Kolańczyk, Reszko, Mordasiewicz) ujawnia jednak, że eksperyment pierwszy w pracy doktorskiej jest kopią badań, które zostały przedstawione w eksperymencie drugim w publikacji. W pracy doktorskiej Doktorant zrezygnował z opisu wielu interesujących, jak sądzę wyników zawartych w publikacji, co także jest zaskakujące. Tak czy inaczej niepokoi mnie fakt, że informacja o związku badania przedstawionego w dysertacji i opublikowanego kilka lat wcześniej we współautorskim artykule, którego Doktorant nie jest pierwszym autorem, nie została podana wprost w pracy doktorskiej. 10. Kwestia relacji wyników badań poprzedniego eksperymentu ze wskazaną wyżej publikacją została ostatecznie rozstrzygnięta we wprowadzeniu do drugiego badania. Doktorant rozdzielił w nim zakresy prac wspólnych i oryginalnych prac podjętych w ramach recenzowanej rozprawy. Celem eksperymentu drugiego była weryfikacja hipotezy, zgodnie z którą strukturyzacja celów w obrębie procedury badawczej wpływa na efekty zapominania indukowanego przypominaniem oraz oznakowanie afektywne stosowanych bodźców. Tym razem w badaniach wzięło udział 113 osób o nieco mniejszej rozpiętości wieku, niż w badaniu poprzednim. Istotnym elementem tego badania było wprowadzenie trzech różnych instrukcji poprzedzających wykonanie zadań w fazie uczenia się. Celem tych instrukcji było wytworzenie określonych oczekiwań u osób badanych odnośnie do przebiegu całego eksperymentu. Podobnie, jak poprzednio również i w tym eksperymencie w fazie dystrakcji zastosowano wypełnianie Skali Kontroli Uwagi przed fazami testowym. W badaniu zastosowano również metodę poprzedzania afektywnego. Doktorat postawił cztery dobrze uzasadnione hipotezy badawcze. Omawiając wyniki badań dotyczące wpływu instrukcji do zadań w procedurze badawczej na efekt RIF Doktorant posługuje się nieprawidłowymi sformułowaniami w rodzaju trendowy efekt główny lub - gdzie indziej - trendowa różnica lub efekt śladowo istotny na oznaczenie takiego efektu, który nie osiąga poziomu istotności mniejszego niż 0,05. Stosowanie tego rodzaju zwrotów bywa mylnie interpretowane jako słaby, ale akceptowalny poziom odrzucenia hipotezy zerowej. W istocie uzyskany efekt oznacza brak istotnych różnic, co dodatkowo podkreśla jeszcze wielkość efektu eksperymentalnego, który w omawianym przypadku jest praktycznie zerowy. Badając różnice pomiędzy warunkami eksperymentalnej Doktorant stosuje test Najmniejszych Istotnych Różnic (NIR). Nie pisze natomiast nic na temat jednorodności wariancji w porównywanych grupach oraz ich równoliczności, zakłada- 7

8 nych z punktu widzenia tego testu. Nawiasem mówiąc, kwestia liczebności grup ze względu na warunki również została całkowicie pominięta w opisie eksperymentu. Dopiero na podstawie tabel korelacyjnych można dowiedzieć się, jakie były liczebności w poszczególnych grupach ze względu na warunek i okazuje się, że grupy te nie były równoliczne. Biorąc pod uwagę fakt, że test NIR i tak jest bardzo liberalnym testem, nie uwzględnianie warunków jego stosowania podważa tylko wiarygodność uzyskanych za jego pomocą wyników. Nie zostały również w żaden sposób skomentowane wyniki zawarte w tabelach korelacyjnych W nowej wersji pracy w zasadzie wszystkie wskazane przeze mnie niedociągnięcia lub błędy zostały skorygowane. Analiza został znacznie wzbogacona przez co wyniki stały się ciekawsze i bardziej wiarygodne. Zgodnie z informacją przekazaną przez Doktoranta eksperyment trzeci został poprzedzony dwoma badaniami pilotażowymi. W pierwszym z nich celem było wybranie optymalnej instrukcji, która charakteryzowałaby się tym, że istotnie motywuje osoby badane do wykonywania zadań eksperymentalnych. W badaniu wzięło udział 47 osób, znowu o bardzo dużej zmienności w zakresie wieku, tj. między 17 a 69 lat. Testowano trzy instrukcje. W wyniku badania ustalono, która instrukcja w największym stopniu motywuje osoby badane do wykonania zadania. Nawiasem mówiąc wyniki tego pilotażu okazały się w pełni zgodne z koncepcją Kruglanskiego, co tylko potwierdza ich wiarygodność. Celem drugiego badania pilotażowego było opracowanie metody pomiaru pamięci roboczej OSPAN w języku polskim. W badaniu wzięły udział 104 osoby. Potwierdzono możliwość stosowania tej metody w ramach paradygmatu wykorzystywanego w badaniach nad efektem RIF. 12. W nowej wersji rozprawy opis obu badań pilotażowych został w zasadzie powtórzony z wersji poprzedniej, ale też ten fragment pracy nie budził wątpliwości. Badania zostały przeprowadzone zgodnie ze sztuką. Celem eksperymentu poprzedzonego pilotażami było zbadanie wpływu motywacji i czynników kontroli uwagi na efekt RIF. Przebadano 95 osób, z czego analizowano wyniki 87 osób. Podobnie, jak poprzednio, pomimo wprowadzenia dwóch warunków eksperymentalnych (instrukcji), w opisie metody nie ma informacji na temat liczby osób badanych w każdej z tych grup. Z opisu procedury nie wynika także jasno, co stanowi czynnik dystrakcyjny pod- 8

9 czas badania. Niezależnie od tego w eksperymencie tym Doktorant kumuluje najwięcej zmiennych w stosunku do wszystkich poprzednich eksperymentów. Uzasadnienie hipotez do tego badania najszerzej nawiązuje także do wprowadzenia teoretycznego w porównaniu do innych badań. Niestety niedopuszczalna retoryka interpretacyjna wyników badania stosowana przez Doktoranta, na co zwracałem już uwagę, dała o sobie znać również w odniesieniu do omawianego badania. Stwierdza on mianowicie że efekt główny motywacji okazał się nieistotny, natomiast efekt główny pamięci roboczej okazał się śladowo istotny (0,074). W następnym zdaniu stwierdza, że wynik ten oznacza, iż u osób z wysoką pojemnością pamięci operacyjnej efekt RIF był większy, niż w przypadku osób z niską pojemnością, niezależnie od siły motywacji. W istocie należałoby stwierdzić, że podobnie jak motywacja, również pamięć robocza nie ma wpływu na efekt RIF. Do tego właśnie służą testy istotności różnic, aby stwierdzać znaczące odstępstwo danych od efektu losowego. Kierunek nieistotnej statystycznie różnicy zgodny z hipotezą nie może być zatem inaczej traktowany, niż kierunek nieistotnej statystycznie różnicy niezgodnej z hipotezą. Doktorant jeszcze mocniej podkreśla ów nadinterpretowany efekt w dyskusji i podsumowaniu wyników stwierdzając jednoznacznie, iż wyniki pokazały, że efekt RIF silnie zależy od efektywności pamięci roboczej. Im wyższy wynik w procedurze OSPAN tym silniejszy efekt RIF. Tak czy inaczej w badaniu tym część hipotez została potwierdzona. Trochę może dziwić natomiast fakt, że w dyskusji przedstawionej po prezentacji wyników badań znajdują się jeszcze dodatkowe opisy nie przytoczonych dotąd wyników analiz. Mam na myśli rysunek 14 i towarzyszące mu dane liczbowe. Nie bardzo rozumiem dlaczego nie został on przedstawiony w części poświęconej na omówienie wyników uzyskanych w badaniu. Jakkolwiek w procesie uzasadniania hipotez Doktorant cytuje różne wyniki badań to już w dyskusji nad nimi odwołuje się do nich stosunkowo rzadko. 13. Podobnie, jak w odniesieniu do dwóch poprzednich eksperymentów, również i opis tego badania został znacznie wzbogacony, przeprowadzono nowe analizy i usunięto z tekstu niedopuszczalne w dyskursie naukowym sformułowania i schematy retoryczne, które raziły w poprzedniej wersji rozprawy. Również dyskusja i podsumowanie wyników tego badania zostały napisane w sposób bardziej zrównoważony i kompetentny. Ostatnia część dysertacji to dyskusja końcowa, którą Doktorant prezentuje w kilku podrozdziałach. W pierwszym z nich dokonuje podsumowania najważniejszych wyników 9

10 uzyskanych w ramach przeprowadzonych badań i odnosi je do innych koncepcji i wyników badań dotyczących efektu RIF. Zaproponowany przez niego model wpływów zmiennych niezależnych takich, jak motywacja, automatyczna kontrola, metakontrola czy pamięć robocza na siłę efektu RIF powinien, moim zdaniem, stanowić jednak punkt wyjścia do badań a nie ich konkluzję. Zgodnie ze strategią przyjętą przez Doktoranta badane były wpływy poszczególnych czynników w parach lub co najwyżej w interakcji z jednym dodatkowym czynnikiem, podczas gdy od samego początku było wiadomo, jakie zmienne niezależne najprawdopodobniej mają wpływ na siłę efektu RIF. Sądzę, że rozpoczęcie pracy od tego modelu pozwoliłoby w znacznym stopniu również na uporządkowanie relacji pomiędzy poszczególnymi zmiennymi branymi pod uwagę w eksperymentach. Tak czy inaczej ostatecznie dobrze się stało, że taki model w ogóle został sformułowany i stanowi punkt wyjścia do dalszych badań. Należy mieć tylko nadzieję, że Doktorant nie pozostawi tego pola bez dalszej eksploracji. 14. Doktorant odpowiedział pozytywnie na moją uwagę dotyczącą umiejscowienia przynajmniej próby zarysu modelu teoretycznego w części wprowadzającej, który zamierza poddawać weryfikacji a nie wyłącznie w dyskusji podsumowującej, jako punkt dojścia i efekt przeprowadzonych badań. W rezultacie, narracja naukowa jest znacznie bardziej przekonywująca. W końcowej dyskusji Doktorant w znacznie większym zakresie odnosi wyniki swoich badań do wyników badań innych autorów zajmujących się zagadnieniem zapominania indukowanego przypominaniem. Podoba mi się zawarta w dyskusji ogólnej próba określenia wkładu uzyskanych wyników dla psychologii, zarówno w perspektywie ogólnopolskiej, jak i międzynarodowej. Pomijając już kwestię rozważań wokół zakresu wiedzy wyrażonej w języku polskim na ten temat, mam nadzieję, że propozycja teoretyczna złożona przez Doktoranta w formie modelu finalnego znajdzie wyraz w dobrej publikacji w czasopiśmie indeksowanym na liście JCR. W obszernym podrozdziale dyskusji końcowej Doktorant wnikliwie rozpatrzył również wady i trudności przedstawionego projektu ujawniając tym samym krytycyzm i dystans wobec własnych wyników badań. Wiele z tych uwag należy uznać za wartościowe i z całą pewnością konieczne do uwzględnienia podczas projektowania następnych eksperymentów nad przedmiotowym zjawiskiem. Całość dyskusji kończy kilkustronicowe przedstawienie perspektywy następnych badań, które jak sądzę również Doktorant ochoczo podejmie. 10

11 15. Już w poprzedniej recenzji zwracałem uwagę na kilka wyraźnych pozytywów odnośnie do sformułowania dyskusji końcowej. W nowej wersji nadal zasługują one na pochwałę i nie wnoszę tutaj żadnych uwag krytycznych. 16. Podsumowanie recenzji, jakie sformułowałem w odniesieniu do poprzedniej wersji pracy zasadniczo ma podobny wydźwięk, również w odniesieniu do jej nowej wersji, z jednym zastrzeżeniem. Otóż po zapoznaniu się z opracowaniem wyników badań w nowej wersji rozprawy, uważam, że jej strona metodologiczna uległa znaczącej poprawie i jakkolwiek poprzednio pozytywnie (choć nie bez wyraźnych wahań) odniosłem się do całości pracy to uważam, że stało się bardzo dobrze, że została ona ponownie wzięta na warsztat i przepracowana. Jej redakcja jest wyraźnie lepsza, a wyniki badań bardziej wiarygodne. W poniższym paragrafie formułuję zatem podsumowujący wniosek w następującym brzmieniu: Podsumowując niniejszą recenzję nowej wersji pracy doktorskiej stwierdzam, że mgr Paweł Mordasiewicz, wykazał się wysokim poziomem wiedzy teoretycznej w zakresie psychologii poznawczej, a w szczególności w odniesieniu do zjawiska zapominania indukowanego przypominaniem. Zaprezentował ją szeroko i kompetentnie. Stwierdzam również, że na bardzo dobrym poziomie Doktorant zademonstrował umiejętność samodzielnego prowadzenia badań eksperymentalnych, a w tym operacjonalizacji i kontroli zmiennych, analizy i interpretacji wyników badań. Stwierdzam również, że zaprezentowane w pracy wyniki stanowią oryginalną próbę rozwiązania interesującego problemu naukowego i próbę tę oceniam pozytywnie. Ważąc mocne i słabe strony recenzowanej dysertacji uważam, że rozprawa mgr. Pawła Mordasiewicza spełnia ustawowe wymagania stawiane rozprawom doktorskim oraz wnoszę o jej dopuszczenie do dalszych etapów przewodu doktorskiego. /Piotr Francuz/ 11