УДК SOCIAL, MEDICAL AND ECONOMIC PROBLEMS OF POPULATION AGING IN POLAND. Karchevsky Jan, Karchevskа Zofia

Transkrypt

1 УДК SOCIAL, MEDICAL AND ECONOMIC PROBLEMS OF POPULATION AGING IN POLAND Karchevsky Jan, Karchevskа Zofia The change of the total population is the result of formation of these demographic processes such as fertility, mortality and migration. In addition, changes in population age structure, and are the result of demographic processes, and distribution of so-called demographic waves. These changes accompany the aging process, which is manifested by an increase in the number and proportion of older people (at age 60 and older) in the general population, as well as increase the percentage of elderly population 75 years and older. Leading role in society is the health system and social services. This paper presents the demographic situation in Poland in terms of demographics and the perceived risks associated with health, paid special attention to older people and their problems. Population aging leads to a significant increase in social and economic burden for the state and its citizens. Keywords: population aging, longevity, health of older people. СОЦИАЛЬНЫЕ, МЕДИЦИНСКИЕ И ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ СТАРЕНИЯ НАСЕЛЕНИЯ В ПОЛЬШЕ Карчевски Ян, Карчевска Зофья Изменение общей численности населения является результатом формирования таких демографических процессов, как рождаемость, смертность и миграция. Кроме того, изменения в возрастной структуре населения это результат и демографических процессов, и распространения так называемых демографических волн. Этим изменениям сопутствует процесс старения населения, который проявляется в увеличении числа и доли пожилых людей (т.е. в возрасте 60 лет и старше) в общей численности

2 населения, а также в увеличении процента пожилого населения от 75 лет и старше. Ведущую роль в обществе играет функционирование системы здравоохранения и социальных служб. В данной статье представлена демографическая ситуация в Польше с точки зрения демографии и ожидаемых рисков, связанных со здоровьем населения, уделено особое внимание пожилым людям и их проблемам. Старение населения приводит к значительному росту социального и экономического бремени для государства и его граждан. Ключевые слова: старение населения, долголетие, здоровье пожилых людей. Charakterystyka demograficzna osób starszych [4; 7; 9; 10] Populacja Polski jest stosunkowo młodym społeczeństwem, to podobnie jak w wielu krajach świata, wyraźnie zaznaczył się w naszym kraju proces starzenia się ludności. Zgodnie z długoletnimi prognozami jego intensywność będzie wzrastać. W latach liczba ludności kraju wzrosła o 54,4 %, osób starszych trzykrotnie, z tego w miastach blisko pięciokrotnie, a na wsi dwukrotnie. Odsetek osób starszych w ogólnej populacji zwiększył się z 8,2 % w 1950 roku do 16,2 % w 1997 roku. W miastach wynosi on 15,4 %, a na wsi 17,6 % ludności. Starsze kobiety stanowią 18,9 % ludności kraju, a mężczyźni 13,3 % (tabela I). Tabela I. Osoby starsze według płci i wieku w 1997 roku (dane Głównego Urzędu Statystycznego - GUS) Grupy Ogółem Miasto Wieś ogółem mężczyźni kobiety razem mężczyźni kobiety razem mężczyźni kobiety wieku 60 lat i 6269,3 2506,6 3762,7 3679,8 1449,5 2230,3 2589,5 1057,1 1532,4 więcej lat ,9 26,7 20,9 31,5 28,6 19,8 25,6 25,4 21,5 w odsetkach 29,6 33,3 27,2 27,1 29,2 25,7 20,4 19,4 21,0 25,6 26,2 21,5 28,9 27,9 20,4 23,2 25,1 22,3

3 lat i 12,5 12,0 11,1 9,0 13,4 14,1 11,6 11,3 10,1 8,0 12,6 13,5 13,7 13,0 12,4 10,4 14,6 14,8 więcej W tabeli I uwagę zwraca różna struktura starszych mężczyzn i kobiet w kolejnych pięcioletnich grupach wieku. Ponad 60% starszych mężczyzn nie przekroczyło 70 roku życia. W takiej samej sytuacji jest natomiast 51 % kobiet. Oznacza to, że w omawianej subpopulacji są znacznie wyższe odsetki kobiet w wieku powyżej 70 lat. Co więcej kobiet sędziwych, tj. w wieku 80 lat i starszych jest więcej niż w przedziale wieku lat (zwłaszcza w miastach). Tymczasem w przypadku mężczyzn obserwuje się zmniejszające się odsetki osób w kolejnych pięcioletnich grupach wieku. Dane te ukazują, że nie tylko wieku starszego dożywa mniej mężczyzn niż kobiet, ale że w populacji osób starszych występuje nadumieralność mężczyzn. Osób starszych będzie w Polsce przybywać. Za 20 lat co czwarta osoba będzie miała więcej niż 65 lat. Prognozy demograficzne przewidują stały wzrost liczby osób powyżej 65 roku życia, przekłada się to na coraz dłuższy okres przebywania na emeryturze w stosunku do okresu aktywności zawodowej, co przedstawiono na rycinach 1 i 2. Wpływa to w sposób istotny na stan finansów państwa.

4 Ryc. 1. Oczekiwana długość życia 65-latków oraz okres przebywania na emeryturze populacji polskiej Ryc. 2. Prognoza struktury wiekowej Polaków Przyczyny zgonów osób starszych w Polsce [1; 2; 3; 5; 6]

5 Obserwuje się, że przesuwa się liczba osób zmarłych w stronę coraz starszych grup wieku, co może wskazywać na poprawę stanu zdrowia społeczeństwa i opieki zdrowotnej. W 1970 roku wśród zmarłych osób starszych największy odsetek stanowiły osoby w przedziale wieku lat, w roku 1979 w wieku lat, w roku 1990 w wieku lat, a od roku 1993 osoby w wieku 85 lat i więcej. Wskaźnik zgonów na 100 tys. ludności w danym wieku jeszcze dobitniej wskazuje, że niezależnie od wielkości zgonów osób starszych w poszczególnych latach najwyższe wskaźniki dotyczą osób sędziwych. Omawiane zmiany znajdują odzwierciedlenie w wydłużaniu się przeciętnego dalszego trwania życia ludności. Ze starzeniem się najbardziej związane są choroby układu oddechowego i krążenia. Częstość zgonów z ich powodu w 1996 roku była dwunastotrzynastokrotnie wyższa w grupie osób starszych niż w grupie osób w wieku średnim. Blisko jedna czwarta zgonów osób starszych jest spowodowana miażdżycą. Kolejnymi chorobami związanymi ze starzeniem się są: choroby gruczołów wydzielania wewnętrznego i przemiany materii, układu moczowo-płciowego (częstość większa ośmiokrotnie) oraz nowotwory (prawie pięciokrotnie). Charakterystyczna dla wieku starszego jest wysoka częstość występowania przyczyn niedokładnie określonych przez osoby stwierdzające zgon (prawie ośmiokrotnie wyższa w porównaniu z osobami w wieku średnim). Spośród nowotworów najczęściej występuje nowotwór tchawicy, oskrzeli i płuca. Inne przyczyny zgonu osób starszych to: cukrzyca, zapalenie płuc, zapalenie oskrzeli, rozedma płuc i dychawica oskrzelowa, wrzody żołądka i dwunastnicy, przewlekła choroba wątroby, zapalenie nerek i zespół nerczycowy. Większa umieralność mężczyzn jest widoczna prawie we wszystkich grupach przyczyn zgonów osób starszych. Prognoza trwania życia osób starszych [4; 7; 9]

6 Większość ludzi w Polsce dożywa wieku późnej starości. Według aktualnych tablic trwania życia spośród 100 noworodków płci męskiej do 60 lat dożywa 75 osób, do 75 lat 39, a do 90 lat 5, a spośród 100 nowo narodzonych dziewcząt do 60 lat dożywa 90, do 75 lat 66, do 90 lat 13 osób. W 1998 roku mężczyźni, którzy osiągnęli 60 lat mają jeszcze średnio do przeżycia ponad 16 lat, a kobiety ponad 21 lat. Dla Polski charakterystyczna jest duża różnica między przeciętnym trwaniem życia mężczyzn i kobiet, znacznie wyższa w porównaniu z najbardziej rozwiniętymi krajami Europy Zachodniej. Z tego powodu w populacji osób starszych przeważają kobiety i w poszczególnych przedziałach wieku osób starszych pogłębia się dysproporcja dożywających według płci. W okresie powojennym nieznacznie wydłużało się przeciętne dalsze trwanie życia osób starszych; wyższe tempo zmian przewiduje się w XXI wieku. Prognoza opracowana w GUS w 1996 roku przewiduje do 2050 roku wzrost długości życia 60-letnich - mężczyzn o 4 lata, a kobiet o 3 lata. Zakłada się także zmniejszanie się dysproporcji między długością życia mężczyzn i kobiet. Porównania międzynarodowe [3; 6; 8; 10] Wskaźnik ludności w wieku 65 lat i więcej w najbardziej rozwiniętych krajach Europy przekroczył w 1996 roku 17 % w Szwecji (17,4 %) i we Włoszech (17,1 %) oraz 16 % w Belgii i we Francji. Najniższy wskaźnik ludności starszej wśród krajów Unii Europejskiej ma Irlandia i wynosi on 11,5 %, a więc jest taki sam jak w Polsce. W krajach Europy Środkowej i Wschodniej najwyższy wskaźnik ludności starszej mają Węgry i Łotwa powyżej 14 %, a najniższy Turcja 4,9 %, Bośnia i Hercegowina 6,9 %, oraz Macedonia 8,5 %. Wpływa na to szereg czynników, a przede wszystkim: liczba urodzeń oraz struktura zgonów według wieku, którą można wyrazić za pomocą przeciętnego trwania życia. W wielu krajach rozwiniętych przeciętne dalsze trwania życia

7 noworodka jest znacznie dłuższe niż w naszym kraju. W Europie najlepsze wskaźniki pod tym względem ma Szwecja. Noworodek płci męskiej ma przed sobą ponad 76 lat życia (dane dla 1994 roku), a płci żeńskiej ponad 81 lat. W Polsce mężczyzna przeciętnie żyje około 9 lat krócej (67,6 lat w 1995 roku), a kobieta o 5 lat (76,4 lat). W stosunku do początku lat osiemdziesiątych przeciętne dalsze trwanie życia Szwedów wydłużyło się o ponad 3 lata, a w Polsce mężczyzn o 1 rok, a kobiet o nieco ponad 2 lata. W Europie ludzie starsi żyją najdłużej w Szwajcarii, Szwecji, Francji i Hiszpanii. Osoby w wieku 60 lat żyją tam średnio o 4 lata dłużej niż w Polsce. W innych krajach Europy Zachodniej osoby sześćdziesięcioletnie żyją 2 3 lata dłużej. Prognozy demograficzne tych krajów na następne półwiecze przewidują dalszy wzrost długości życia, na ogół w tempie takim samym jak dotychczas. W wielu krajach obok wydłużania się przeciętnego trwania życia obserwuje się także zmniejszanie się liczby urodzeń. Znajduje to odzwierciedlenie w zmianie proporcji między osobami w wieku 65 lat i więcej, a dziećmi (osobami w wieku 014 lat). W Polsce na 100 dzieci przypada 52 osób starszych. Niższy wskaźnik od polskiego ma jedynie 5 krajów europejskich: Turcja (16), Bośnia i Hercegowina (29), Macedonia (34), Irlandia (48) i Słowacja (51). Najwyższy wskaźnik w Europie mają Włochy - na 100 dzieci przypada 116 osób starszych, natomiast w Belgii, Grecji, Hiszpanii, Niemczech i Szwecji na 100 dzieci przypada ponad 90 osób starszych. Dane te wskazują na różnice struktur demograficznych poszczególnych społeczeństw, świadczące o młodości lub starości demograficznej. Niskie urodzenia mogą prowadzić do depopulacji, która występuje już w niektórych krajach Europy Zachodniej (Niemcy, Szwecja, Włochy) oraz w niektórych krajach naszego regionu, w których na skutek transformacji społecznoekonomicznej w 1997 roku wystąpił ujemny przyrost naturalny. W Polsce prognozy na rok 2035 przedstawia rycina 3.

8 Ryc. 3. Prognozy demograficzne dotyczące poszczególnych regionów Polski Prognozowana sytuacja demograficzna przedstawiona na rycinie 3 związana jest ze znacznym spadkiem dzietności kobiet obserwowanym w ostatnich latach nie tylko w Polsce, ale również w całej Europie, co przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Wskaźnik dzietności i odsetek Europejskiej w 2005 roku zatrudnienia kobiet w krajach Unii

9 Sytuacja demograficzna Polski spowodowana niskim przyrostem naturalnym związanym ze znacznym obniżeniem dzietności kobiet (poniżej 2,1 co gwarantuje odtwarzalność pokoleniową), jak również wydłużenie okresu życia i tym samym wzrost odsetka osób starszych w całej populacji powoduje systematyczny wzrost wydatków na ochronę zdrowia, co przedstawiono na rycinie 4. Zwraca uwagę znacznie szybszy przyrost wydatków prywatnych w porównaniu do wzrostu wydatków publicznych. Ryc. 4. Wydatki na ochronę zdrowia w Polsce aktualne i prognozowane Bibliography 1. Didkowska J., Wojciechowska U., Zatoński W: Cancer in Poland in 2009 / Centrum Onkologii Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa, Gębska-Kuczerowska A., Miler M. Sytuacja zdrowotna ludzi powyżej 65 roku życia w Polsce. Zdr Publ. 2006:116(1): Kulik T. B., Janiszewska M. i wsp. Heath situation if the elderly in Poland and Rother European countries // Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2011, 17, 2,

10 4. Kurek S. Przestrzenne zróżnicowanie starzenia się ludności Polski w świetle prognoz GUS // Kowalewski J.T., Szukalski P. red. Starość i starzenie się jako doświadczenie jednostek i zbiorowości ludzkich. Łódź 2006: Mianowany M. E., Maniecka-Bryła I, Drygas K.W. Starzenie się populacji jako ważny problem zdrowotny i społeczno-ekonomiczny // Gerontol. Pol. 2004: 12(4): Roszkowska H. Wybrane elementy sytuacji zdrowotnej osób starszych w Polsce na tle krajów kandydujących do Unii Europejskiej i krajów członkowskich // Gerontol. Pol. 2003: 2(2): Rószkiewicz M. Prognozy demograficzne dla polskiej populacji osób starszych // Psychogeriatr. Pol. 2006: 2(1): URL: Zatoński W.A., Mańczuk M., Sulkowska U. Closing the Heath gap on European Union. 9. URL: Rocznik Demograficzny URL: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej. 2011