Wojciech Bartnik, Stanisław Deńko, Andrzej Strużynski, Tadeusz Zając. Renaturyzacja obszaru zlewni Nidy

Transkrypt

1 Wojciech Bartnik, Stanisław Deńko, Andrzej Strużynski, Tadeusz Zając Renaturyzacja obszaru zlewni Nidy Koncepcja opracowana dla potrzeb ochrony zasobów przyrodniczych w związku z planami realizacji programu NATURA 2000 monografia Wydawnictwo Drukrol s.c., Kraków / 162

2 CZĘŚĆ I. WALORYZACJA PRZYRODNICZA DLA TERENU DELTY ŚRODKOWEJ NIDY (USZCZEGÓŁOWIENIE BADAŃ PRZEPROWADZONYCH W ROKU 2003) Rozdział 1. Waloryzacja szaty roślinnej Delty Środkowej Nidy Łąki Rębów-Motkowice Łąki dość intensywnie i stale użytkowane. Głównie budują je trawy (Agrostis sp., Dactylis sp., Deschampsia sp.), podsiewane koniczyną, domieszka mniszka, babki lancetowatej, krwawnika, zachwaszczone w małym stopniu. W rowach występuje krwiściąg. Lokalne obniżenia porośnięte turzycami (Carex gracilis) lub manną (Glyceria sp.). W części wschodniej raczej użytkowanie kośne, w części zachodniej głównie pastwiska, z bardzo licznie występującym szczawiem Rumex acetosa i dużym udziałem śmiałka darniowego i lnicy Linaria sp. Rowy melioracyjne główne zarośnięte manną, ale przepływ ciągle występuje. Rowy drugorzędne zarośnięte turzycą, mało drożne. Nieco bardziej interesująca jest szata roślinna trzech odciętych sztucznie zakoli, znajdujących się na prawym brzegu doliny. Dominuje w nich typowa roślinność starorzeczy, z szuwarami: pałkowym, mannowym i turzycowym (C. gracilis). Ich obrzeża i wewnętrzna część zakoli są porośnięte dość starymi zadrzewieniami nawiązującymi do łęgów wierzbowotopolowych; występuje tu m.in. rzadka już topola biała. Motkowice-LHS Dominują pastwiska, zwłaszcza w części zachodniej, dość mocno zachwaszczone ostami. Charakter łąk analogiczny jak na obszarze Rębów-Motkowice, we wschodniej części bardziej wilgotne lokalnie pojawiają się łany tymotki Phleum pratense. Generalnie łąki są bardziej zaniedbane z gospodarczego punktu widzenia. W południowej części pod LHS, większe obszary zabagnień zdominowanych przez szuwary Phalaris sp., Carex gracilis, Glyceria sp., jedna większa kępa trzciny Phragmites communis. Starorzecza pozbawione szuwarów, za wyjątkiem wąskiego pasa szuwaru mannowego, powierzchnia na ogół porośnięta rzęsą wodną. We wschodniej części u stóp wydmy słabo zeutrofizowane starorzecze z osoką aloesową i grążelem żółtym. Grodzisko W części zachodniej od rzeki na teren łąk wkraczają zarośla wierzbowej (głównie Salix purpurea). W północnej części obniżenia bardzo podmokłe wiosną porośnięte niskimi szuwarami (manna, turzyca Carex gracilis z krwawnicą, mozga). W części centralnej występują użytkowane łąki z mietlicą, tomką wonną i kostrzewą czerwoną. Liczna domiszka Plantago lanceolata, w niższym partiach krwiściąg. Zajmują one 1 Zając T Sytuacja środowiska naturalnego w Delcie Środkowej Nidy, Aura 12/1996; / 162

3 większość obszaru i są na całej przestrzeni tego obszaru koszone, poza zabagnionymi obniżeniami, występującymi głównie w części północnej. Im dalej na południe tym bardziej przybierają charakter łąk zmiennowilgotnych pojawia się więcej ziołorośli, głównie wiązówki i rdestu. W części N-E występują lokalne podwyższenia gdzie pojawiają się łąki typowe dla obszarów północnych łąki z mietlicą i Rumex acetosa. W okolicach przepustów przez LHS pojawiają się narzuty piasków z inicjalną roślinnością z rozchodnikami, wiesiołkiem, koniczyną Trifolium arvense. Na wschód od Starej Nidy praktycznie cały obszar pokryty jest mozaiką szuwarów bagiennych. Dominuje szuwar turzycy zaostrzonej Carex gracilis i łany trzciny pospolitej Phragmites australis. W miejscach trwałych zastoisk wody występuje szuwar pałki szerokolistnej Typha latifolia. W miejscach suchszych, zmiennowilgotnych, występują łąki zmiennowilgotne z tymotką Phleum i wiązówkami Filipendula sp. LHS potencjalne źródło gatunków obcych nie stwierdzono występowania gatunków inwazyjnych. Występuje na nim dość ciekawa mieszanina gatunków sucholubnych (podłoży ciepłych i przepuszczalnych) krajobrazu rolniczego z łanami dziurawca H. perforatum, macierzanek, kocanki, wiesiołka, koniczyny T. arvense, bylicy piołun, przytuli Galium verum, rumianku, kozibródu. Basen Prawobrzeżny W części północnej głównie składa się z typowych dość suchych pastwisk z mietlicą, śmiałkiem i dominującym wizualnie w okresie letnim szczawiem Rumex acetosa. Lokalnie występują piaszczyste grądziki z charakterystycznymi łanami wilczomleczów. W miejscach nie użytkowanych (nie wypasanych lub nie koszonych), wytwarzają się murawy trzcinnikowe. Im dalej na południe tym grunt bardziej się obniża a łąki robią się bardziej wilgotne, z coraz liczniejszą domieszką trzciny i mozgi. W miejscach nie koszonych pojawiają się łany czystej trzciny lub mozgi. Łąki koszone są prawdopodobnie podsiewane tomką, życicą, mietlicą. Ten charakter łąk ciągnie się aż do wyraźnego obniżenia terenu w sąsiedztwie dawnych koryt Nidy w rejonie Sobowic, gdzie dominują szuwary mannowe i turzycowe. Wyżej położone miejsca porastają łąki typowe dla całego terenu z mietlicą i Rumex acetosa lub łąki z wyczyńcem Alopecurus i tymotką Phleum. Lokalnie występują dość duże łany porośnięte Alopecurus geniculatus. Wzdłuż rowów melioracyjnych dość często występują szpalery lub pojedyncze olsze. Najcenniejszym elementem szaty roślinnej tego obszaru i jednocześnie jednym z najbardziej wartościowych obszarów w dolinie Nidy są potorfia na wschód od wsi Sobowice, między wsią a starym korytem Nidy. Opisywany obiekt cechuje się bardzo interesującą szatą roślinną. Mozaice zbiorowisk wysokich szuwarów i wilgotnych, kwietnych łąk towarzyszy niskoturzycowa, wapieniolubna młaka z turzycą Davalla, zaliczana do fitocenoz zagrożonych w Europie. Jest to jedno z dwóch najlepiej zachowanych stanowisk tego zbiorowiska na terenie Parków Krajobrazowych Ponidzia. Równie bogata jest flora tego terenu. Występują tu zarówno gatunki typowe dla torfowisk niskich i bagien, jak i podlegające ochronie prawnej storczyki, także kosaciec syberyjski (z towarzyszącą trzęślicą Molinia coerulea). Teren z licznymi podmokliskami i lokalnymi drobnymi ciekami, któremu odpowiada mozaikowy układ roślinności. W rozległych zagłębieniach, w których okresowo pojawia się woda, wykształcają się takie zespoły roślinne, jak: 3 / 162

4 szuwar skrzypowy Equisetetum limosi, szuwar trzcinowy Phragmitetum communis, pałki szerokolistnej Typhetum latifoliae i turzycy błotnej Caricetum acutiformis. Wzdłuż płytkich cieków z dość ruchliwymi wodami występuje również szuwar turzycy prosowej Caricetum paniculatae. Najcenniejszym elementem szaty roślinnej tego miejsca jest niskoturzycowa młaka eutroficzna z turzycą Davalla Carex davalliana i sporym udziałem storczyków: szerokolistnego Dactylorrhiza majalis i krwistego D. incarnata. Storczyki rosną tutaj w zagęszczeniu nadającym różowy aspekt kolorystyczny łące. Z rzadziej spotykanych gatunków odnotowano również świbkę błotną Triglochin palustre, gnidosza błotnego Pedicularis palustris i bobrka trójlistkowego Menyanthes trifoliata. Licznie występują: ponikło Eleocharis uniglumis, wełnianka szerokolistna Eriophorum latifolium, turzyca prosowata Carex panicea i pospolita C. fusca, które czasem tworzą spore skupienia. W sąsiedztwie rosną bogate w gatunki wilgotne łąki ostrożeniowe. Obszar Międzyrzecze Północno-zachodnią część Międzyrzecza zajmuje dość wysokie wzgórze Antoniów, praktycznie w całości pokryte polami uprawnymi o zróżnicowanej strukturze upraw. Nie ma ono większego znaczenia botanicznego. Na wschód od niego znajduje się mniejsze wzniesienie (Górka) o charakterze ugoru. Na południe od wzgórza Antoniów znajduje się kompleks łąk kośnych, dość regularnie użytkowanych, typowych dla tego obszaru, które jednakże nie posiadają żadnych wybitnych walorów. Wzdłuż głównego koryta Nidy na wyżej położonym pasie przybrzeżnym znajduje się rzadko uczęszczana droga dojazdowa, do sporadycznie koszonych płatów łąk położonych wzdłuż niej lub używana do zwózki ściętych w zimie drzew. Droga ta ciągnie się praktycznie do ujścia WSN do głównego koryta. Między Antoniowem a WSN (Zachodnią Starą Nidą tzw. Międzyrzecze Górne) znajduje się kompleks kilku starorzeczy, otoczony obszarami podmokłymi, których zabagnienie postępuje w ciągu ostatnich kilku lat. Szata roślinna tego terenu jest typowa dla rozlewisk: otwarte lustro wody otaczają pasy pałki szerokolistnej lub kępy trzciny pospolitej, zaś podmokłe obszary między starorzeczami porastają łany turzycy zaostrzonej, miejscami ustępującej i odsłaniającej podłoże, gdzie tworzą się zastoiska wody. Poniżej rozciąga się rozległy obszar Międzyrzecza Środkowego. Ma ono charakter otwarty, w północnej części porośnięty głównie szuwarem turzycowym i mannowym, z rozległymi łanami trzciny pospolitej. Na tym obszarze brak starorzeczy. Poniżej we wschodniej części ciągnie się w kierunku południkowym starorzecze z otwartym lustrem wody, z dość liczną populacją chronionej osoki aloesowej. Do ciekawszych zbiorowisk należy występujące nieregularnie zbiorowisko Equisetetum limosi (kilka niewielkich płatów), zb. Caricetum elatae (charakterystyczna kępiasta struktura). Na zachód i południe od niego ciągnie się pas głębokich rozlewisk, tworzących dość skomplikowaną sieć otwartego lustra wody. Jest to najcenniejsza część Międzyrzecza. Szata roślinna tego obszaru, w przeciwieństwie do fauny, jest dość uboga w gatunki roślin, chociaż przestrzenne zróżnicowanie szaty roślinnej jest bardzo bogate. Występuje tutaj mozaika szuwarów trzcinowych, pałki szerokolistnej, szuwaru mannowego i turzycowego. Wody porastają 4 / 162

5 zbiorowiska pleustonowe Lemno-Spirodeletum polyrrhizae i roślin zanurzonych Elodeetum canadensis, Ceratophylletum demersi. Rzadsze są występujące w wypłyconych starorzeczach lub rozlewiskach zakorzenione w dnie makrofity, jak: zespół lilii wodnych Nupharo-Nymphaeetum, okrężnicy bagiennej Hottonietum palustris, czy zbiorowisko osoki aloesowatej Stratiotes aloides. W najbliższym sąsiedztwie roślinności wodnej, w strefie częstych zalewów powierzchniowych skupiają się zbiorowiska z miętą nadwodną Mentha aquatica, zespół kropidła i rzepichy ziemnowodnej Oenanthe-Rorippetum Phragmitetum communis, oraz Typhetum zbiorowiska latifoliae, szuwarowe: Glycerietum Equisetetum maximae, limosi, Phalaridetum arundinaceae, Caricetum gracilis, Cripariae, C. acutiformis, Glycerietum fluitantis. Zazwyczaj miejsca najsilniej uwodnione porastają łany pałki szerokolistnej, również na takie obszary wkracza trzcina. Miejsca krócej zalewane, charakteryzujące się okresowym przepływem i wysychające wciągu sezonu wegetacyjnego porasta głównie szuwar mannowy, zaś miejsca najbardziej suche porasta szuwar turzycowy, który głównie ciągnie się szerokim pasem wzdłuż brzegów WSN. Krajobraz urozmaicają kępy lub pojedyncze drzewa (olsza czarna). Często występują w krajobrazie drzewa usychające (na skutek zbyt wysokiego poziomu wody i zalania szyi korzeniowych). Poniżej rozciąga się obszar Międzyrzecza Dolnego, które charakteryzuje się występowaniem ciągu rozlewisk, dość głębokich, otoczonych zwartymi jednorodnymi łanami trzciny pospolitej. Bliżej brzegów Nidy i WSN są one otoczone szuwarem mannowym. Obszar Stare Nidy Obszar ten rozpoczyna się od północy dwoma rozległymi zakolami WSN, które porośnięte są szczątkową formą łęgu wierzbowo-topolowego. Brzegi ESN porastają pojedyncze stare olsze i obszary podrostów olszynowych. Między nimi znajduje się obszar ok. 10 ha pokrytych kilkoma rozległymi łanami trzcin, między którymi znajduje się dość jednorodny obszar porośnięty szuwarem turzycy zaostrzonej oraz łanami mozgi trzcinowatej Phalaris arundinacea w wyżej położonych miejscach. Są tu również pojedyncze kilkuarowe płaty pałki szerokolistnej i zwłaszcza w sąsiedztwie WSN płaty ziołorośli z wiązówką Filipendulo-Geranietum. Południową granicę tego obszaru wyznacza rzadko używana, często nieprzejezdna ze względu na zabagnienie, droga gruntowa Umianowice Antoniów Stawy. Poniżej tego obszaru rozciąga się obszar łąk (Łąki Umianowickie) porastających wyżej położony obszar znajdujący się na wysokości Umianowic. Najbliżej wsi znajduje się nieciekawe florystycznie pastwisko. Poniżej dawnej drogi rosną tutaj typowe łąki Arrhenatheretum medioeuropaeum, charakteryzujące się malowniczymi aspektami barwnymi w okresie wiosny. Występują w szeregu postaci. Na siedliskach najbardziej wilgotnych rozwijają się płaty z dominacją Alopecurus pratensis, w miejscach suchszych, na naturalnych wyniesieniach występuje postać typowa, natomiast w miejscach zmeliorowanych na dużych powierzchniach rozwija się postać z Poa pratensis i Festuca pratensis. Na siedliskach piaszczystych rozpowszechniona jest forma z Rumex acetosella. Na wysokości Umianowic Górnych łąki te są miejscami wypasane, na wysokości Umianowic Dolnych są rzadziej koszone i w większości obszaru opuszczone (im dalej od wsi tym dawniej opuszczone ostatnie obserwowane koszenie większości tych łąk to lata ). Południowa część łąk 5 / 162

6 Umianowickich jest wartościowa florystycznie. Okresowo w miejscach podtopionych na piaskach pojawiają się łany wełnianki. Jeszcze w latach 90-tych dość licznie występowały tutaj chronione storczyki: Orchis incarnata i O. latifolia. Znaleziono tutaj również płat zbiorowiska z Polygonum bistorta, wykazujący cechy pośrednie między torfowiskiem niskim a wilgotną łąką. Na wysokości Umianowic Dolnych znajdują się obszary dużych odsypów piaskowych, porośnięte murawami roślinności psammofilnej, o przeciętnej wartości przyrodniczej, jednak w tym krajobrazie stanowiących interesujące urozmaicenie. Przy WSN na wysokości Umianowic Dolnych znajduje się dość duży płat lasu olszowego miejscami o charakterze naturalnego olesu, porastający opuszczone łąki. Zewnętrzne partie tego drzewostanu to głównie młody las olszowy w wieku do 30 lat, którego struktura wiekowa odzwierciedla kolejność opuszczania łąk i sukcesji naturalnej. Wewnętrzne partie tego drzewostanu to luźno zwarty starszy drzewostan olszowy z licznymi miejscami otwartymi porośniętymi trzciną. Poniżej tego lasu rozciąga się rozległy otwarty obszar o powierzchni ok. 30 ha, którego centralną część zajmuje rozlewisko otoczone od zachodu i północy wyżej położonymi południowymi obszarami Łąk Umianowickich, które w tym miejscu są na dużych obszarach urozmaicone płatami ziołorośli z wiązówką Filipendulo-Geranietum. Jest to tzw. Rozlewisko Umianowickie, na które składa się depresja ok. 10 ha, złożona z zastoisk wody i koncentrycznej sieci starorzeczy, miedzy którymi znajdują się wydmy i obszary suchszych łąk. Roślinność układa się tutaj strefowo w odniesieniu do wilgotności co w połączeniu z mozaikowym układem wilgotności daje bardzo skomplikowaną strukturę roślinności. Miejsca ze stagnującą wodą porośnięte są głównie szuwarem pałki szerokolistnej, które z kolei otoczone są rozległymi obszarami szuwaru turzycowego, głównie Carex gracilis i C.Fusca, choć dość często występuje C. riparia i C. pseudocyperus. Miejsca pozostałe zajmują płaty szuwaru mannowego i pojedyncze, niewielkie łany trzciny. Teren ten jak na obszar wodno-błotny jest dość bogaty florystycznie: występuje tutaj obficie rosnący w starorzeczach włosienicznik Myriophyllum verticillatum, rosnąca płatami Hottonia palustris, jeden płat ma pałka wąskolistna Typha angustifolia. W środku obszaru znajduje się niewielka wydma z ubogą murawą śmiałkową. Obszar między ESN a kolejką wąskotorową znajduje się rozległy obszar porośnięty szuwarem turzycowym, z niewielkimi kępami trzciny i pałki. Poniżej rozlewiska Umianowickiego rozciąga się obszar wyżej położony, ciągle koszony z łąkami wyczyńcowymi, urozmaicony pojedynczymi laskami olszowymi. Nie stagnuje tutaj woda. Na południowym krańcu tego obszaru niewielka część jest zwykle orana i wykorzystywana pod różnorodne uprawy, z raczej mizernymi plonami. Między WSN a w/w łąkami znajduje dość duży wartościowy obszar olesu, w typowej postaci Ribo nigrii-alnetum, z licznie występującą chronioną częściowo porzeczką czarną Ribes nigrum, również chronioną częściowo kaliną Viburnum opulus, turzycą brzegową Carex riparia. Oles jest podtopiony występuje tutaj typowy starodrzew. Stwierdzono występowanie chronionego storczyka Listera ovata. Obszar Branka Na terenie tego obszaru występuje dość duże zróżnicowanie siedlisk. Najwyższe punkty terenu tworzą piaszczyste wydmy, porośnięte ubogimi lasami sosnowymi, nie przedstawiającymi 6 / 162

7 większej wartości z punktu widzenia botaniki. Występują tutaj pojedyncze płaty zbiorowiska z Nardus stricta-calluna vulgaris-festuca ovina. Obszary przyległe do wąskotorówki, sporadycznie koszone, pokrywają podmokłe łąki i roślinność nawiązująca do torfowisk niskich, z dość rozległymi w niektórych sezonach łanami wełnianki. Od strony wschodniej obszar podmokły przechodzi stopniowo w obszar łąk kośnych, typowych dla tego obszaru. Centralną część obszaru pokrywa ogromne podmokłe turzycowisko w północnej części, stosunkowo jeszcze słabo zbadane z występującym tutaj zb. Caricetum elatae, oraz mozaika szuwarów pałki, trzciny i turzycy w południowej części sąsiadującej z wsią Skowronno. Obszary łąkowe dość często są zmieszane z obszarami zajętymi przez ziołorośla z wiązówką Filipendulo-Geranietum. Wzdłuż Strugi Podłęskiej występują młode, podmokłe lasy olszowe. Bezpośrednio przy korycie Strugi Podłęskiej/ Branki i w niektórych rozlewiskach znajdujemy typowo wykształcone zbiorowiska szuwarowe (Phragmitetum communis, Equisetetum limosa, Caricetum paniculatae) z bogatym zestawem gatunków charakterystycznych. Sąsiadują one z żyznymi torfowiskami źródliskowymi z klasy Scheuchzerio-Caricetea fuscae, zasilanymi przez wody z węglanem wapnia, oraz wilgotnymi łąkami ostrożeniowymi. Na torfowiskach darniowych występują niewielkie, lokalne zagłębienia z wełnianką szerokolistną Eriophorum latifolium oraz skupiska występującej tylko na obszarach gipsowych seslerii błotnej Sesleria uliginosa. Częste są również: kozłek całolistny Valeriana simplicifolia, ostrzew spłaszczony Blysmus compressus, wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium oraz turzyce: Davalla Carex davalliana, prosowata C. panicea, pospolita C. fusca, odległokłosa C. distans, sina C. glauca, zaostrzona C. gracilis. Interesująca florystycznie jest łąka ostrożeniowa, która zajmuje powierzchnię kilkudziesięciu hektarów w pobliżu nasypu wąskotorówki. Na koszonych łąkach masowo występowały storczyki krwisty i szerokolistny, jak również sesleria błotna, trzęślica modra i turzyca darniowa. Obszar ten jest cenny florystycznie ponieważ roślinność wykształca się tu w bardzo typowej postaci i na dużych powierzchniach w dużym zróżnicowaniu, dotyczy to szczególnie zbiorowisk bagiennych (płaty Equisetetum limosi zr. lingua, Menyanthes trifoliata, Iris pseudoacorus) i łąki ostrożeniowej. Obecne są fitocenozy uznane za zagrożone w skali europejskiej (eutroficzna młaka turzycowa z Carex davalliana). Ponadto występuje szereg gatunków chronionych (storczyki: szerokolistny Dactylorhiza majalis i krwisty D. incarnata), jak również typowych dla terenu Ponidzia (sesleria błotna Sesleria uliginosa), czy ginących siedlisk (turzyca Davalla Carex davalliana i darniowa C. caespitosa, gnidosz błotny Pedicularis palustris, trzęślica modra Molinia coerulea, jaskier olbrzymi Ranunculus lingua i bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata). Jest to niewątpliwie jeden z najcenniejszych obszarów torfowiskowych na terenie całego Ponidzia. Pomiędzy linią kolei wąskotorowej a Strugą Podłęską leży obszar o charakterze nieużytku gospodarczego, z rzadka koszony, sporadycznie wypasany, ma około 20 ha powierzchni. Szatę roślinną tego terenu tworzą wysokie szuwary trawiaste i turzycowe, przesuszone torfowiska darniowe oraz wilgotne łąki. Roślinność torfowiskowa jest miejscami znacznie przekształcona i trudno ją zaklasyfikować do zespołów roślinnych. Przesuszenie skutkuje 7 / 162

8 zarastaniem śmiałkiem darniowym Deschampsia caespitosa. W składzie florystycznym pozostały gatunki typowe dla niskich torfowisk darniowych (wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium, storczyki krwisty Dactylorrhiza incarnata i szerokolistny D. majalis i sesleria błotna Sesleria uliginosa). Natomiast na siedliskach bagiennych rosną: skrzyp bagienny Equisetum limosum, tatarak zwyczajny Acorus calamus, tarczyca Scutellaria galericulata, groszek błotny Lathyrus paluster, kosaciec żółty Iris pseudoacorus oraz turzyce: prosowa Carex paniculata, zaostrzona C. gracilis, błotna C. acutiformis. Wysoki walor roślinności tego terenu wynika z dużej różnorodności fitocenotycznej, obecności zbiorowisk niskoturzycowych, co prawda zniekształconych lecz ze znacznym udziałem gatunków chronionych i rzadkich oraz z typowo wykształconymi zespołami bagiennymi. Stwierdzono tu m.in. szuwar tatarakowy Acoretum calami, mannowy Glycerietum maximae i turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis. Obszar Łąki Skowrońskie Obszar łąk rozciągających się w dolinie Nidy między wsiami Skowronno Górne i Dolne nawiązuje w swojej szacie roślinnej do terenów zmeliorowanych w północnej części Delty. Teren ten został całkowicie osuszony. W północnej części luźne piaski znajdują się na wierzchu gleby, zatem szata roślinna jest tam bardzo uboga i składa się głównie z muraw śmiałkowych. Duża część tego terenu jest w tej części orana i poddana uprawom osiągającym bardzo mizerne efekty ze względu na brak żyznego podłoża. Podłoże jest tak suche, że w 1995r. obszar kilkudziesięciu ha spłonął w czasie suchego lata. Pomimo tak drastycznego osuszenia podłoża pod uprawy, teren jest zalewany na krótko przy każdym wysokim stanie wody w Nidzie (Fot. 1.24). U podnóża Garbu Pińczowskiego rozciąga się obniżenie zwane dawniej Bagnem Branki, gdzie planowano powstanie rezerwatu ptactwa wodnego. Obecnie teren ten jest dość wilgotny, woda stagnuje tutaj długo i porośnięty jest szuwarem trzcinowym, mannowym, w mniejszym stopniu turzycowym. W południowej części w pobliżu dawnego dworu w Skowronnie duże obszary łąk porastały zbiorowiska chwastów z Urtica dioica i Cirsium arvense. Niewielkie stawki w południowej części obszaru przy drodze Skowronno-Sobowice, są w nieznacznym stopniu zarośnięte szuwarem trzcinowym. Nigdzie nie stwierdzono występowania tutaj cennych zbiorowisk roślinnych lub stanowisk rzadkich przedstawicieli flory. Ocalały po melioracjach system starorzeczy i oczek wodnych stanowi enklawę roślinności wodno-błotnej wśród osuszonego obszaru. W niektórych z nich występują dość interesujące i rzadkie gatunki, jak grążel żółty Nuphar luteum czy jeżogłówki: gałęzista Sparganium ramosum i pojedyncza S. simplex. Dominuje roślinność szuwarowa (trzcinowiska, agregacje pałki szerokolistnej, manny mielec i mozgi trzcinowatej). Teren ten jest częściowo koszony zwłaszcza w pasie przyległym do głównego koryta Nidy, jednak jakość łąk jest bardzo niska, ze względu na niską jakość podłoża oraz ze względu na brak właściwego utrzymania łąk wiele działek porasta trzcina lub inne rodzaje szuwaru, jak również zbiorowiska pokrzyw i ostów. Nad Łąkami Skowrońskimi góruje Garb Pińczowski ze znanym rezerwatem roślinności kserotermicznej Skowronno (Fot. 1.26). Rezerwat Skowronno został utworzony w 1960 r. głównie dla ochrony stanowiska dziewięćsiłu popłocholistnego (jedno z kilku stanowisk w Polsce). Obejmuje niewielkie zagłębienie po średniowiecznym kamieniołomie wapiennym, położonym na skraju 8 / 162

9 wierzchowiny oraz fragment stoku o ekspozycji południowej i zachodniej. Powierzchnia całego obiektu wynosi ok. 2,5 ha (1,93 ha powierzchnia rezerwatu i ok. 0,5 ha przyległych cennych przyrodniczo muraw). O jego wysokiej randze decyduje obecność dziewięćsiłu popłocholistnego Carlina onopordifolia oraz ostnicy Jana Stipa joannis. Dominującym zespołem jest murawa kserotermiczna należąca do zespołu Thalictro-Salvietum, niewielką powierzchnię zajmują fragmenty zespołu Inuletum ensifoliae, a od strony południowej i południowo-zachodniej aż do pól u podnóża zbocza rozciągają się płaty z licznym udziałem ostnicy włosowatej Stipa capillata. Z innych gatunków chronionych występują tu: wężymord stepowy Scorzonera purpurea, miłek wiosenny Adonis vernalis, zawilec wielkokwiatowy Anemone silvestris, dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis i ostnica włosowata Stipa capillata, a z częściowo chronionych - pierwiosnka lekarska Primula officinalis i wilżyna ciernista Ononis spinosa. Obszar Płaszczyzna Pokryty jest w całości łąkami należącymi do Arrhenatheretum medioeuropaeum, z aspektami barwnymi w okresie wiosny. Na siedliskach wilgotnych rozwijają się płaty z dominacją Alopecurus pratensis lub Phleum pratense, w miejscach suchszych występuje postać typowa, natomiast w miejscach zmeliorowanych na dużych powierzchniach rozwija się postać z Poa pratensis i Festuca pratensis z obfitą domieszką Rumex acetosella. Obszar ten jest dość intensywnie zagospodarowany jak na warunki Delty. Łąki są na ogół koszone i wchodzi tutaj również miejscami gospodarka orna Wykaz zbiorowisk roślinnych na obszarze zachowanych bagien naturalnych (Międzyrzecze i Stare Nidy) Zbiorowiska roślinności wodnej. klasa: LEMNETEA rząd: Lemnetalia związek: Lemnion minoris 1. zespół: Lemno-Spirodeletum polyrrhizae klasa: POTAMOGETONETEA rząd: Potamogetonetalia związek: Potamogetion 2. zespół: Elodeetum canadensis 3. zespół: Ceratophylletum demersi związek: Nymphaeion 4. zespół: Nupharo-Nymphaeetum związek: Hottonion 5. zespół: Hottonietum palustris Zbiorowiska roślinności szuwarowej: klasa: PHRAGMITETEA rząd: Phragmitetalia związek: Phragmition 9 / 162

10 6. zespół: Eleocharitetum palustris 7. zespół: Equisetetum limosi 8. zespół: Phragmitetum communis 9. zespół: Typhetum latifoliae 10. zespół: Oenantho-Rorippetum 11. zespół: Glycerietum maximae 12. zbiorowisko z Mentha aquatica związek: Magnocaricion 13. zespół: Caricetum ripariae 14. zespół: Caricetum acutiformis 15. zespół: Caricetum rostratae 16. zespół: Caricetum elatae 17. zespół: Caricetum gracilis 18. zespół: Phalaridetum arundinaceae związek: Sparganio-Glycerion 19. zespół: Glycerietum fluitantis Zbiorowiska roślinności łąkowej: klasa: MOLINIO-ARRHENATHERETEA rząd: Molinietalia związek: Filipendulo-Petasition 20. zespół: Fililpendulo-Geranietum związek: Calthion 21. zbiorowisko zpolygonum bistorta rząd: Arrhenatheretalia związek: Arrhenatherion elatioris 22. zespół zbiorowy: Arrhenatheretum medioeuropaeum a) postać typowa b) postać z Alopecurus pratensis c) postać z Poa pratensis, Festuca pratensis d) postać z Rumex acetosella Zbiorowiska młak niskoturzycowych: klasa: SCHEUCHZERIO-CARICETEA FUSCAE rząd: Caricetalia fuscae związek: Caricion fuscae 23. zbiorowisko z Carex fusca Zbiorowiska psiar niżowych: klasa: NARDO-CALLUNETEA rzad: Nardetalia związek: Nardo-Galion saxatilis 10 / 162

11 24. zbiorowisko Nardus stricta-calluna vulgaris-festuca ovina Zbiorowiska leśne i zaroślowe: klasa: SALICETEA PURPUREAE rząd: Salicetalia purpureae związek: Salicion albae 25. lasy i zarośla wierzbowo-topolowe klasa: ALNETEA GLUTINOSAE rząd: Alnetalia glutinosae związek: Alnion glutinosae 26. zespół: Ribo nigri-alnetum 27. zbiorowiskko z Alnus glutinosa Zbiorowiska ruderalne i inne: 28. zbiorowisko Urtica dioica-cirsium arvense 29. zbiorowiska roślin uprawnych i chwastów Systematyczny wykaz gatunków roślin wyższych na obszarze zachowanych bagien naturalnych (Międzyrzecze i Stare Nidy) Nazewnictwo gatunków i ich układ przyjęto według klucza "Rośliny polskie" (Szafer, Kulczyński, Pawłowski 1986). Equisetaceae - Skrzypowate Equisetum arvense L. (skrzyp polny) - pola, łąki Equisetum limosum L. (skrzyp bagienny) - bagna, brzegi wód, mokre łąki Equisetum palustre L. (skrzyp błotny) - brzegi wód, rowy Betulaceae- Brzozowate Betula verrucosa Ehrh. (brzoza brodawkowana) - lasy, zarośla Alnus glutinosa (L. ) Gaertn. (olsza czarna) - lasy, zarośla, brzegi wód Salicaceae - Wierzbowate Populus alba L. (topola biała) - aluwia rzeczne Populus tremula L. (topola osika) - lasy, zarośla Salix fragilis L. (wierzba krucha) - brzegi wód Salix alba L. (wierzba biała) - brzegi wód, wilgotne lasy Salix cinerea L. (wierzba szara, łoza) - mokre łąki Salix aurita L. (wierzba uszata) - rowy, mokre zarośla Salix purpurea L. (wierzba purpurowa, wiklina) - brzegi wód Cannabaceae - Konopiowate Humulus lupulus L. (chmiel zwyczajny) - mokre i wilgotne lasy i zarośla; pospolicie 11 / 162

12 Urticaceae - Pokrzywowate Urtica urens L. (pokrzywa żegawka) - przydroża Urtica dioica L. (pokrzywa zwyczajna) - olszyny, zarośla, przychacia Polygonaceae - Rdestowate Rumex paluster Sm. ( szczaw błotny) - brzegi kanałów Rumex hydrolapathum Huds. (szczaw lancetowaty) - brzegi wód, starorzecza; pospolicie Rumex crispus L. (szczaw kędzierzawy) - łąki, rowy Rumex acetosa L. (szczaw zwyczajny) - łąki Rumex acetosella L. (szczaw polny) - łąki, piaski, pastwiska Polygonum bistorta L. (rdest wężownik) - mokre łąki Polygonum persicaria L. (rdest plamisty) - rowy, przydroża, łąki Polygonum hydropiper L. (rdest ostrogorzki) - wilgotne zarośla, rowy Polygonum aviculare L. (rdest ptasi) - przydroża, pola Caryophyllaceae - Goździkowate Dianthus deltoides L. (goździk kropkowany) - łąki Lychnis flos-cuculi L. (firletka poszarpana) - mokre i wilgotne łąki Melandrium rubrum (Weig.) Garcke (bniec czerwony) - wilgotne zarośla i lasy Melandrium album (Mill.) Garcke (bniec biały) - łąki, zarośla Stellaria media Vill. ( gwiazdnica pospolita) - zarośla, przydroża Stellaria holostea L. (gwiazdnica wielkokwiatowa) - lasy, zarośla Stellaria graminea L. (gwiazdnica trawiasta) - łąki Cerastium vulgatum L. (rogownica pospolita) - łąki, przydroża Scleranthus annuus L. (czerwiec roczny) - pola, ugory Euphorbiaceae - Wilczomleczowate Euphorbia cyparissias L. (wilczomlecz sosnka) - przydroża, suche łąki Euphorbia palustris L. (wilczomlecz błotny) - mokre łąki Callitrichaceae - Rzęślowate Callitriche sp. - oczka wodne, starorzecza, wolno płynące kanały Ranunculaceae - Jaskrowate Caltha palustris L. (knieć błotna) - moczary i mokre łąki Batrachium aquatile (L. ) Dum. (włosiennicznik wodny) - stojące wody Ranunculus lingua L. (jaskier wielki) - bagna; rzadko Ranunculus flammula L. (jaskier płomiennik) - mokre łąki Ranunculus sceleratus L. (jaskier jadowity) - brzegi wód Ranunculus repens L. (jaskier rozłogowy) - wilgotne łąki 12 / 162

13 Ranunculus acer L. (jaskier ostry) - łąki Ficaria verna Huds. (ziarnopłon wiosenny) - wilgotne zarośla Thalictrum flavum L. (rutewka żółta) - wilgotne łąki Nymphaeaceae - Grzybieniowate Nuphar luteum (L.) Sm. (grążel żółty) - wody stojące; dość często Ceratophyllaceae - Rogatkowate Ceratophyllum demersum L. (rogatek sztywny) - wody stojące Papaveraceae - Makowate Papaver rhoeas L. (mak polny) - pola Cruciferae - Krzyżowe Cardamine pratensis L. (rzeżucha łąkowa) - wilgotne łąki Rorippa silvestris (L. ) Bess. (rzepicha leśna) - miejsca wilgotne Rorippa amphibia (L. ) Bess. (rzepicha ziemnowodna) - starorzecza, brzegi wód; często Barbarea stricta Andrz. (gorczycznik prosty) - wilgotne łąki, przydroża; rzadko Erophila verna (L.) C.A.M. (wiosnówka pospolita) - ugory, piaski Armoracia lapathifolia Gilib. (chrzan pospolity) - przydroża Capsella bursa-pastoris (L.) Med. (tasznik pospolity) - pola, przydroża Violaceae - Fiołkowate Viola canina Rchb. (fiołek psi) - łąki, zarośla Viola tricolor L. (fiołek trójbarwny) - pola, przydroża Viola arvensis Murr. (fiołek polny) - pola Guttiferae - Dziurawcowate Hypericum perforatum L. (dziurawiec zwyczajny) - łąki, zarośla Crassulaceae - Gruboszowate Sedum sexangulare L. (rozchodnik sześciorzędowy) - miejsca suche i piaszczyste Saxifragaceae - Skalnicowate Ribes nigrum L. (porzeczka czarna) - wilgotne lasy i zarośla Rosaceae - Różowate Filipendula ulmaria (L.) Maxim. (wiązówka błotna) - wilgotne łąki, zarośla Rubus hirtus W.K. (jeżyna gruczołowata) - lasy Fragaria vesca L. (poziomka pospolita) - zarośla, suche łąki Comarum palustre L. (siedmiopalecznik błotny) - torfowiska, wilgotne łąki; rzadko Potentilla reptans L. (pięciornik rozłogowy) - wilgotne łąki, zarośla Potentilla erecta (L.) Hampe (pięciornik kurze ziele) - zarośla, łąki 13 / 162

14 Potentilla anserina L. (pięciornik gęsi) - pastwiska, łąki, przydroża Geum rivale L. (kuklik zwisły) - mokre łąki i zarośla Geum urbanum L. (kuklik pospolity) - wilgotne zarośla Crataegus monogyna Jacq. (głóg jednoszyjkowy) - zarośla Papilionaceae - Motylkowate Medicago falcata L. (lucerna sierpowata) - suche murawy, przydroża Medicago lupulina L. (lucerna nerkowata) - suche łąki, zarośla, przydroża Melilotus albus Med. (nostrzyk biały) - przydroża, słoneczne zarośla Melilotus officinalis (L.) Lam. em. Thuill. (nostrzyk żółty) - łąki, przydroża Trifolium arvense L. (koniczyna polna) - piaski, suche murawy Trifolium dubium Sibth. (koniczyna drobnogłówkowa) - łąki, pola Trifolium campestre Schreb. (koniczyna różnoogonkowa) - łąki, pola Trifolium repens L. (koniczyna biała) - łąki, pastwiska Trifolium pratense L. (koniczyna łąkowa) - łąki Lotus corniculatus L. (komonica zwyczajna) - łąki, pastwiska Coronilla varia L. (cieciorka pstra) - przydroża, widna zarośla Vicia hirsuta (L.) S. F. Gray (wyka drobnokwiatowa) - łąki, pola Vicia cracca L.. (wyka ptasia) - łąki, zarośla, pola Vicia villosa Roth. (wyka kosmata) - pola Vicia angustifolia L. (wyka wąskolistna) - pola Lathyrus tuberosus L. (groszek bulwiasty) - pola, suche murawy Lathyrus pratensis L. (groszek żółty) - łąki Lythraceae - Krwawnicowate Lythrum salicaria L. (krwawnica pospolita) - mokre łąki, brzegi wód Oenotheraceae - Wiesiołkowate Epilobium parviflorum Schreb. (wierzbownica drobnokwiatowa) - brzegi wód, rowy Epilobium palustre L. (wierzbownica błotna) - mokre łąki i zarośla Halorrhagidaceae - Wodnikowate Myriophyllum verticillatum L. (wywłócznik okółkowy) - starorzecza, oczka wodne Hippuridaceae - Przęstkowate Hippuris vulgaris L. (przęstka pospolita) - wody stojące Geraniaceae - Bodziszkowate Geranium pratense L. (bodziszek łąkowy) - łąki Geranium palustre L. (bodziszek błotny) - wilgotne łąki, zarośla Geranium robertianum L. (bodziszek cuchnący) - lasy, zarośla 14 / 162

15 Celastraceae - Trzmielinowate Evonymus europaea L. (trzmielina zwyczajna) - lasy, zarośla Rhamnaceae - Szakłakowate Frangula alnus Mill. (kruszyna pospolita) - lasy, zarośla Umbelliferae - Baldaszkowate Sium latifolum L. (marek szerokolistny) - brzegi wód, szuwary Aegopodium podagraria L. (podagrycznik pospolity) - zarośla, lasy Pimpinella saxifraga L. (biedrzeniec mniejszy) - suche murawy Oenanthe aquatica (L.) Poir. (kropidło wodne) - bagna, brzegi wód Selinum carvifolia L. (olszewnik kminkolistny) - zarośla Heracleum sphondylium L. (barszcz zwyczajny) - łąki, zarośla Peucedanum palustre (L.) Moench (gorysz błotny) - mokre łąki i zarośla Angelica silvestris L. (dzięgiel leśny) - zarośla, mokre łąki Laserpitium latifolium L. (okrzyn szerokolistny) - zarośla; nieczęsto Anthriscus silvestris (L.) Hoffm. (trybula leśna) - wilgotne zarośla Chaerophyllum aromaticum L. (świerząbek korzenny) - wilgotne zarośla Primulaceae - Pierwiosnkowate Hottonia palustris L. (okrężnica bagienna) - oczka wodne; nieczęsto Lysimachia nummularia L. (tojeść rozesłana) - mokre łąki i zarośla Lysimachia vulgaris L. (tojeść pospolita) - wilgotne zarośla Lysimachia thyrsiflora L. (tojeść bukietowa) - bagna, szuwary; nieczęsto Ericaceae - Wrzosowate Calluna vulgaris (L.) Salisb. (wrzos zwyczajny) - suche, piaszczyste miejsca Convolvulaceae - Powojowate Convolvulus arvensis L. (powój polny) - pola, przydroża Calystegia sepium (L.) R. Br. (kielisznik zaroślowy) - lasy i zarośla nadrzeczne; pospolicie Cuscutaceae - Kaniankowate Cuscuta europaea L. (kanianka pospolita) - wilgotne miejsca, pasożytuje na pokrzywie Boraginaceae - Szorstkolistne Symphytum officinale L. (żywokost lekarski) - mokre łąki, pospolicie Echium vulgare L. (żmijowiec zwyczajny) - suche murawy, pola Myosotis palustris (L.) Nathorst (niezapominajka błotna) - wilgotne łąki, brzegi wód Myosotis micrantha Pall. (niezapominajka piaskowa) - piaski Myosotis arvensis (L.) Hill. (niezapominajka polna) - pola 15 / 162

16 Solanaceae - Psiankowate Solanum dulcamara L. (psianka słodkogórz) - wilgotne lasy, zarośla, brzegi wód; pospolicie Scrophulariaceae - Trędownikowate Verbascum thapsiforme Schrad. (dziewanna wielkokwiatowa) - suche murawy, przydroża Verbascum lychnitis L. (dziewanna firletkowa) - przydroża Linaria vulgaris (L.) Mill. (lnica pospolita) - pola, przydroża Scrophularia nodosa L. (trędownik bulwiasty) - zarośla Veronica anagallis L. (przetacznik bobownik) - brzegi wód, kanały Veronica beccabunga L. (przetacznik bobowniczek) - brzegi wód Veronica chamaedrys L. (przetacznik ożankowy) - zarośla, łąki Veronica longifolia L. (przetacznik długolistny) - mokre łąki i zarośla Veronica arvensis L. (przetacznik polny) - łąki, przydroża Veronica verna L. (przetacznik wiosenny) - piaski Melampyrum arvense L. (pszeniec różowy) - pola, łąki Euphrasia rostkoviana Hayne (świetlik łąkowy) - łąki, pastwiska Alectorolophus glaber (Lam.) Beck (szelężnik większy) - łąki Labiatae - Wargowe Scutellaria galericulata L. (tarczyca pospolita) - mokradła Glechoma hederacea L. (bluszczyk kurdybanek) - zarośla, lasy Prunella vulgaris L. (głowienka pospolita) - łąki, zarośla Galeopsis tetrahit L. (poziewnik szorstki) - przydroża Galeopsis speciosa Mill. (poziewnik pstry) - zarośla, lasy Stachys silvatica L. (czyściec leśny) - lasy, zarośla Stachys palustris L. (czyściec błotny) - mokre i wilgotne zarośla Calamintha vulgaris (L.) Druce (czyścica storzyszek) - suche zarośla Thymus pulegioides L. (macierzanka zwyczajna) - pzydroża Lycopus europaeus L. (karbieniec pospolity) - mokradła, brzegi wód Mentha longifolia (L.) Huds. (mięta długolistna) - brzegi kanałów, mokre miejsca Mentha aquatica L. (mięta nadwodna) - oczka wodne, starorzecza, brzegi kanałów; pospolicie Plantaginaceae - Babkowate Plantago maior L. (babka zwyczajna) - pastwiska, łąki Plantago media L. (babka średnia) - suche łąki, przydroża Plantago lanceolata L. (babka lancetowata) - łąki, pastwiska Menyanthaceae - Bobrkowate Menyanthes trifoliata L. (bobrek trójlistkowy) - bagna, mokre łąki Rubiaceae - Marzanowate Galium mollugo L. (przytulia pospolita) - łąki, zarośla 16 / 162

17 Galium uliginosum L. (przytulia bagienna) - mokradła Galium palustre L. (przytulia błotna) - bagna, mokre łąki Galium aparine L. (przytulia czepna) - wilgotne zarośla i lasy Caprifoliaceae - Przewiertnicowate Sambucus nigra L. (dziki bez czarny) - wilgotne lasy, zarośla Viburnum opulus L. (kalina koralowa) - wilgotne lasy i zarośla Valerianaceae - Kozłkowate Valeriana officinalis L. (kozłek lekarski) - wilgotne łąki i zarośla Campanulaceae - Dzwonkowate Campanula rapunculoides L. (dzwonek jednostronny) - przydroża, ugory Compositae - Złożone Eupatorium cannabinum L. (sadziec konopiasty) - wilgotne zarośla Bellis perennis L. (stokrotka pospolita) - łąki, pastwiska Bidens tripartitus L. (uczep trójlistkowy) - brzegi wód Anthemis tinctoria L. (rumian żółty) - przydroża Achillea millefolium L. (krwawnik pospolity) - łąki Matricaria chamomilla L. (rumianek pospolity) - pola, przydroża Matricaria discoidea DC. (rumianek bezpromieniowy) - roślina ruderalna Tripleurospermum inodorum (L.) Schultz-Bip. (maruna bezwonna) - przydroża Chrysanthemum leucanthemum L. (złocień właściwy) - łąki Tanacetum vulgare L. (wrotycz pospolity) - zarośla Artemisia absinthium L. (bylica piołun) - przydroża Petasites officinalis Moench (lepiężnik różowy) - zarośla nadrzeczne Arctium tomentosum Mill. (łopian pajęczynowaty) - przydroża Carduus crispus L. (oset kędzierzawy) - zarośla, brzegi lasów Cirsium lanceolatum (ostrożeń lancetowaty) - pastwiska Cirsium palustre (L.) Scop. (ostrożeń błotny) - wilgotne łąki Cirsium canum (L.) M. B. (ostrożeń siwy) - wilgotne łąki Cirsium rivulare (Jacq.) All. (ostrożeń łąkowy) - wilgotne łąki Cirsium oleraceum (L.) Scop. (ostrożeń warzywny) - wilgotne zarośla i łąki Cirsium arvense (L.) Scop. (ostrożeń polny) - pastwiska, przydroża Onopordon acanthium L. (popłoch pospolity) - przydroża Centaurea scabiosa L. (chaber driakiewnik) - suche łąki, przydroża Centaurea rhenana Bor. (chaber nadreński) - suche łąki, przydroża Centauera cyanus L. (chaber bławatek) - pola Leontodon autumnalis L. (brodawnik jesienny) - łąki Leontodon hispidus L. (brodawnik zwyczajny) - łąki Picris hieracioides L. (goryczel jastrzębcowaty) - zarośla, brzegi lasów Taraxacum officinale Web. (mniszek pospolity) - łąki, przydroża 17 / 162

18 Lactuca serriola Torner (sałata kompasowa) - rumowiska, piaszczyste brzegi kanałów Hieracium pilosella L. (jastrzębiec kosmaczek) - piaski, suche łąki Alismataceae - Żabieńcowate Sagittaria sagittifolia L. (strzałka wodna) - kanały, brzegi wód Alisma plantago-aquatica L. (żabieniec babka wodna) - brzegi wód, wypłycone oczka wodne Hydrocharitaceae - Żabiściekowate Hydrocharis morsus-ranae L. (żabiściek pływający) - wody Stratiotes aloides L. (osoka aloesowata) - starorzecza; rzadko Elodea canadensis Rich. (moczarka kanadyjska) - wody Scheuchzeriaceae - Bagnicowate Triglochin palustre L. (świebka błotna) - brzegi wód; nieczęsto Iridaceae - Irysowate Iris pseudoacorus L. (kosaciec żółty) - brzegi wód, rowy; często Juncaceae - Sitowate Juncus effusus L. (sit rozpierzchły) - mokre łąki Juncus inflexus L. (sit siny) - mokradła Juncus articulatus L. (sit członowaty) - brzegi wód, mokre łąki Luzula multiflora (Retz.) Lej. (kosmatka licznokwiatowa) - łąki Luzula campestris (L.) DC. (kosmatka polna) - suche łąki Cyperaceae - Turzycowate Eriophorum angustifolium Honck. (wełnianka wąskolistna) - mokre łąki, torfowiska niskie Scirpus silvaticus L. (sitowie leśne) - mokre łąki i zarośla Heleocharis palustris (L.) R. et Sch. (ponikło błotne) - rowy, brzegi wód Carex vulpina L. (turzyca lisia) - wilgotne łąki Carex leporina L. (turzyca zajęcza) - łąki, miejsca torfiaste Carex hudsonii Bennet (turzyca sztywna) - moczary Carex gracilis Curt. (turzyca zaostrzona) - mokre łąki, brzegi wód, pospolicie Carex fusca Bell. et All. (turzyca pospolita) - mokre łąki Carex pilulifera L. (turzyca pigułkowata) - miejsca piaszczyste Carex panicea L. (turzyca prosowata) - mokre łąki, błota Carex pallescens L. (turzyca blada) - widne zarośla Carex pseudocyperus L. (turzyca ciborowata) - brzegi wód, szuwary; nieczęsto Carex vesicaria L. (turzyca pęcherzykowata) - brzegi wód, rowy Carex acutiformis Ehrh. (turzyca błotna) - brzegi wód Carex riparia Curt. (turzyca brzegowa) - moczary, brzegi wód, olsy 18 / 162

19 Carex hirta L. (turzyca owłosiona) - łaki, pastwiska Graminae - Trawy Phalaris arundinacea L. (mozga trzcinowata) - moczary, brzegi wód; bardzo pospolicie Anthoxanthum odoratum L. (tomka wonna) - łąki Phleum pratense L. (tymotka łąkowa) - łąki Alopecurus pratensis L. (wyczyniec łąkowy) - łąki Alopecurus geniculatus L. (wyczyniec kolankowaty) - rowy, aluwia Alopecurus aequalis Sobol. (wyczyniec czerwonożółty) - miejsca mokre Agrostis vulgaris With. (mietlica pospolita) - łąki Agrostis canina L. (mietlica psia) - młaki Calamagrostis epigeios (L.) Roth (trzcinnik piaskowy) - aluwia, widne zarośla Holcus lanatus L. (kłosówka wełnista) - łąki Deschampsia caespitosa (L.) P. B. (śmiałek darniowy) - wilgotne łąki Corynephorus canescens (L.) P. B. (szczotlicha siwa) - piaski Arrhenatherum elatius (L.) P. B. (rajgras wyniosły) - łąki świeże Phragmites communis Trin. (trzcina pospolita) - brzegi wód, bardzo pospolicie Sieglingia decumbens (L.) Lam. (izgrzyca przyziemna) - jałowe łąki Koeleria gracilis Pers. (strzęplica nadobna) - suche murawy Cynosurus cristatus L. (grzbienica pospolita) - pastwiska, łąki Dactylis glomerata L. (kupkówka pospolita) - łąki Poa annua L. (wiechlina roczna) - drogi, rowy Poa palustris L. (wiechlina błotna) - brzegi wód, mokre łąki Poa trivialis L. (wiechlina zwyczajna) - wilgotne łąki i zarośla Poa pratensis L. (wiechlina łąkowa) - łąki Glyceria fluitans (L.) R. Br. (manna jadalna) - brzegi wód, rowy Glyceria aquatica (L.) Wahlb. (manna mielec) - brzegi wód; bardzo pospolicie Bromus sterilis L. (stokłosa płonna) - zarośla Bromus mollis L. (stokłosa miękka) - suche łąki, przydroża Festuca ovina L. (kostrzewa owcza) - suche łąki Festuca rubra L. (kostrzewa czerwona) - suche łąki, pastwiska Festuca pratensis Huds. (kostrzewa łąkowa) - łąki Nardus stricta L. (bliźniczka psia trawka) - jałowe łąki Lolium perenne L. (życica trwała) - łąki, pastwiska Lolium multiflorum Lam. (życica wielokwiatowa) - łąki Agropyron repens (L.) P. B. (perz właściwy) - łąki, zarośla Agropyron caninum (L.) P. B. (perz psi) - zarośla Orchidaceae - Storczykowate Orchis incarnata L. (storczyk krwisty) - wilgotne łąki; rzadko Orchis latifolia L. (storczyk szerokolistny) - wilgotne łąki; dość często Listera ovata (L.) R. Br. (listera jajowata) - wilgotne zarośla, brzegi lasów; nieczęsto 19 / 162

20 Lemnaceae - Rzęsowate Spirodela polyrrhiza (L.) Schleiden (spirodela wielkokorzeniowa) - wody stojące Lemna trisulca L. (rzęsa trójrowkowa) - wody stojące Lemna minor L. (rzęsa drobna) - wody stojące Araceae - Obrazkowate Acorus calamus L. (tatarak zwyczajny) - brzegi wód Sparganiaceae - Jeżogłówkowate Sparganium ramosum Huds. (jeżogłówka gałęzista) - brzegi wód; nieczęsto Sparganium simplex Huds. (jeżogłówka pojedyncza) - brzegi wód; rzadko Typha latifolia L. (pałka szerokolistna) - brzegi wód; pospolicie Fot Łąki Rębów-Motkowice latem zauważalna dominacja szczawiu 20 / 162

21 Fot Widok na zachodnią część łąk w N części (na dalszym planie) suche pastwiska z dominującym aspektem szczawiu, na bliższym planie rozwijające się szuwary turzycowe w S części Fot Zabagniająca się S część łąk Motkowice-LHS na pierwszym planie szuwar mozgowy, dalej szuwar turzycowy w tle kępa trzciny i las porastający wydmę. Po prawej linia LHS 21 / 162

22 Fot Widok z nasypu LHS na wschodnią bardziej podmokłą część obszaru Motkowice-LHS z licznymi starorzeczami i podmokłymi zagłębieniami ( Czerniawy, ciągle koszone). Na horyzoncie droga KijeMotkowice z kurtyną drzew Fot Oligotroficzne starorzecze u stop wydmy porośniętej lasem we wschodniej części obszaru Motkowice-LHS z grążelem żółtym i osoką aloesową 22 / 162

23 Fot Zarośla wierzbowe porastające brzegi Nidy i wkraczające od W na teren obszaru LHSwąskotorówka Fot Widok na obszar LHS-wąskotorówka po prawej stronie wkraczające zarośla wierzbowe, na pierwszym planie łąki z Agrostis i Rumex, w głębi łąki kośne. Po lewej stronie zadrzewienia porastające wzgórze Grodzisko 23 / 162

24 Fot Widok na Starą Nidę i obszar na wschód od niej, w całości podmokły i porośnięty mozaiką szuwarów niskich i wysokich z nielicznymi kępami wierzby o łęgowym pokroju Fot Typowy pokrój pastwiska w N części Basenu Prawobrzeżnego 24 / 162

25 Fot Lokalne sztuczne zalesienia, całkowicie i niekorzystnie zmieniające charakter całego siedliska element bardzo niepożądany Fot Piaszczyste podłoże jest typowe dla środkowej i zachodniej części Basenu Prawobrzeżnego. Pomimo intensywnych zabiegów agrotechnicznych (pełna uprawa) martwica piaskowa ciągle nie została zadarniona na dużych powierzchniach 25 / 162

26 Fot Pokrój łąk w południowej wilgotnej części basenu Fot Koszone łąki w wilgotniejszej środkowej części Basenu Prawobrzeżnego 26 / 162

27 Fot Widok od S na wzgórze Olszyny, gdzie tradycyjnie utrzymywane są uprawy zbóż jedna z przyczyn melioracji rozlewisk Fot Niewielkie skrawki pól uprawnych są rozproszone po Basenie Prawobrzeżnym na zdjęciu uprawa jęczmienia poniżej Olszyn sąsiaduje z wybujałym łanem trzciny w dalszym planie, na bliższym planie szuwar mozgi 27 / 162

28 Fot Widok głównego koryta Nidy na obszarze Międzyrzecza w okresie roztopów wiosennych. Podkreślenia wymaga naga gleba odsłaniana przez obrywające się płaty lodu, co umożliwia erozję boczną koryta w okresie wezbrań Fot Widok na starorzecze wschodnie na Międzyrzeczu Górnym. Miejsce występowania populacji szczeżui wielkiej. W otoczeniu szuwary będące siedliskiem ptactwa wodno-botnego 28 / 162

29 Fot Krajobraz głównej części Międzyrzecza Środkowego Fot Krajobraz Międzyrzecza Dolnego zimą 29 / 162

30 Fot Północna część obszaru Stare Nidy; na linii horyzontu słabo widoczny nasyp kolejki wąskotorowej Fot Widok z mostku na ESN (pierwszy plan), za którą znajduje się obszar pastwiska na wysokości Umianowic 30 / 162

31 Fot Widok na Rozlewisko Umianowickie znad ESN; przed starym lasem na linii horyzontu widoczne jasnozielone podrosty olszyny wkraczające na łąki Umianowickie. Na pierwszym planie rozlewisko z pałką szerokolistną, manną i turzycą Fot Widok na najstarszy płat olesu w Delcie, zwany lokalnie Ogródkiem z rozlewiska Umianowickiego, na pierwszym planie podrosty olszy wkraczające na teren dawnych łąk 31 / 162

32 Fot Widok Łąk Skowrońskich (część północna, widoczny most na kanale Branki) z Garbu Pińczowskiego, powódź, lato 1997 Fot Łąki Skowrońskie w czasie wiosennej powodzi (początek maja 2001; na pierwszym planie Bagno Branki, z wystającym z wody zeszłorocznym szuwarem trzcinowym) 32 / 162

33 Fot Widok na zbocze Garbu Pińczowskiego z rezerwatem Skowronno. Na pierwszym planie zabytkowa figurka (tego rodzaju figurki są typowe dla krajobrazu Ponidzia) położona pod rezerwatem. Fot Głębokie starorzecze pozostałe po dawnym korycie połączonej Starej Nidy/Branki, uchodzącym do głównego koryta Nidy, porośnięte chronionym grążelem żółtym Nuphar luteum; w tle Garb Pińczowski. 33 / 162

34 Rozdział 2. Waloryzacja fauny Delty Środkowej Nidy Tereny Rębów-Motkowice Ze względu na wysoki stopień intensyfikacji upraw lewobrzeżna część tego obszaru praktycznie pozbawiona jest walorów faunistycznych. Występuje tutaj bardzo uboga awifauna łąk intensywnie zagospodarowanych, związana głównie z antropogenicznymi lub naturalnymi zakłóceniami w jednolitej formie upraw łąkowych (głównie występuje skowronek polny, rzadko pliszka żółta, w miejscach pokrytych turzycowiskami pojedyncze pary potrzosa). Pospolite gatunki motyli. Wartościową częścią tego obszaru jest lewobrzeżna część, z trzema występującymi tutaj starorzeczami: północnym (N), środkowym (C) i południowym (S). We wszystkich występuje dość bogaty zestaw małży z rodziny Unionidae, z zagrożoną wyginięciem szczeżują wielką Anodonta cygnea. Pozostałe małże to skójka malarzy Unio pictorum i szczeżuja pospolita A. anatina. Populacja jest najstarsza i osiąga największe wymiary ciała w starorzeczu S, gdzie osobniki dorastają do rozmiarów maksymalnych stwierdzonych na Ponidziu. Starorzecze S zamieszkuje bóbr, w mniejszymi stopniu penetruje pozostałe, który prawdopodobnie występuje tutaj ze względu na występowanie bogatego żeru osikowego i topolowego. Motkowice-LHS Dominują pastwiska i łąki bardzo intensywnie wykorzystywane w części zachodniej, mniej intensywnie we wschodniej, gdzie występują naturalne starorzecza. W starorzeczach gnieżdżą się pojedyncze pary kokoszki wodnej, w niektórych latach łyski obydwa gatunki wyprowadzają lęgi. Stwierdzano pojedynczo krakwę, lecz brak podstaw do wnioskowania o lęgowości. Fauna łąk typowa (skowronek, pliszka żółta, pokląskwa, potrzos, pojedynczo świergotek drzewny wzdłuż granicy lasu). Wzdłuż starorzeczy w szuwarach i krzewach łozówka, pokrzewka cierniówka, nieregularnie dzierzba gąsiorek, raz stwierdzono rzadką pokrzewkę jarzębatą (w 1995 r.). W niektórych latach pojedynczo występują czajki. W południowo-zachodniej części pod nasypem LHS, występowały większe obszary zabagnień zdominowanych przez szuwary niskie (rozległy półokrągły obszar ciemnych szuwarów widoczny na ortofotomapie). W przeszłości (1994) teren ten był dość głęboko zalany (do 0.5m), a powstałe zastoisko zamieszkiwała kolonia lęgowa siewkowatych i rybitw. Również w tym roku siewkowate były rozproszone po przyległych łąkach. W kolonii stwierdzono występowanie: brodźca krwawodziobego (5par), czajki (ok. 20 par), rycyka (6 par), mewy śmieszki (ok.10 par), 1 parę kszyków, 6 osobników brodźca leśnego, pojedyncze nielęgowe osobniki rzadkich kaczek (płaskonos, krakwa). We wschodniej części u stóp wydmy słabo zeutrofizowane starorzecze zamieszkałe przez rzadką szczeżuję wielką. W zadrzewieniach brzegu lasu dość cenne występowanie jest turkawki i jarzębatki. Teren ten jest dość często miejscem żerowania bociana białego, a w okresach jesiennych przelotów dzikich gęsi, głównie gęgaw. 34 / 162

35 Grodzisko W północnej części bardzo podmokłe wiosną obniżenia porośnięte niskimi szuwarami. W okresie wiosennego rozlewania się Nidy, tworzą się tutaj bardzo interesujące faunistycznie okresowe rozlewiska. Do najcenniejszych gatunków stwierdzanych tutaj należą łabędzie krzykliwe (Fot. 2.1). Po opadnięciu wysokiej wody na terenie tym utrzymują się podmokłe łąki zamieszkałe przez dość liczny i bogaty w gatunki zestaw ptaków. Najcenniejszym elementem są tokowiska batalionów, jednak jak dotąd nie udało się potwierdzić gnieżdżenia się tutaj tego gatunku. Gnieździ się tutaj dość licznie czajka i rycyk, kilka par kszyka i krwawodzioba. Pojedynczo gnieździ się cyranka. Zakola Stawskie sztucznie odcięte meandry, zarastające. Stwierdzono tutaj niezwykle rzadki, wymierający gatunek mięczaka: zawójkę rzeczną Borysthenia naticina (CR). W części centralnej obszaru występują użytkowane łąki i ziołorośla. Najcenniejszym przedstawicielem fauny są tutaj świerszczak, gąsiorek i rzadko dzierzba srokosz. Jest to teren polowania błotniaka łąkowego, który przypuszczalnie może się tutaj w niektórych latach gnieździć w szuwarach turzycowych i ziołoroślach porastających południowo-środkową część obszaru, między Grodziskiem, Starą Nidą a wąskotorówką. Przy osadzie Antoniów do niedawna znajdowało się zajęte gniazdo bociana białego. W miejscach, gdzie spod LHS wyrzucane są ławice piasku, stwierdzono w sąsiedztwie Starej Nidy występowanie najrzadszego gatunku płaza w Polsce grzebiuszki ziemnej Pelobates fuscus. Na całym obszarze w rozproszeniu występuje ciekawy pająk tygrzyk paskowany, którego zasięg w Polsce zwiększa się wyraźnie w ostatnich latach. Koryto Starej Nidy nie posiada wybitnych walorów przyrodniczych. W pobliżu jej połączenia z ciekiem od Hajdaszka występował bóbr było to pierwsze miejsce, w którym stwierdzono ten gatunek na terenie Delty w1996 r. Teren na wschód od Starej Nidy należy do jednego z najcenniejszych faunistycznie obszarów na terenie Delty. Powyżej ujścia cieku od Hajdaszka do Starej Nidy wytworzyło się bardzo duże, stabilne rozlewisko (Rozlewisko Hajdaszek). Do najcenniejszych gatunków tu gniazdujących zaliczyć można bąka Botaurus stellaris (1 para gnieżdżąca się regularnie), bączka Ixobrychus minutus i gęś gęgawę Anser anser (cn. 2 pary). Ponieważ jest to jeden z ważniejszych w Delcie obszarów z dużym lustrem wody, gnieżdżą się tutaj kaczki z grupy grążyc, niezbyt częste w Delcie (głowienka i czernica). W szuwarach trzcinowych okalających rozlewisko występuje praktycznie komplet gatunków trzciniaków z rodz. Acrocephalus, a w szuwarach i podrostach olszynowych występują prawie wszystkie gatunki z rodzaju Locustella. W kępach trzcin i łanach turzyc porastających tę część obszaru Grodzisko aż po LHS gnieżdżą się 2-3 pary błotniaka stawowego, regularnie gnieździ się kureczka kropiatka Porzana porzana oraz sporadycznie gnieździ się błotniak łąkowy. W miejscach, gdzie ustępuje turzyca na skutek wzrostu poziomu wody i odsłania się błotniste podłoże występują ptaki siewkowate, jednak nie ma tam regularnych miejsc występowania. Na podmokłych łąkach gnieździ się kszyk. W okresie wiosennych przelotów dość licznie występują tutaj ptaki wodno-błotne, głównie kaczki. 35 / 162

36 LHS potencjalne źródło gatunków obcych nie stwierdzono występowania gatunków inwazyjnych. Pociągi kursują rzadko, a wschodni wiadukt wciągu lat 90-tych był wykorzystywany jako miejsce gnieżdżenia się bociana białego. Basen Prawobrzeżny Najcenniejszym elementem szaty roślinnej tego obszaru i jednocześnie jednym z najbardziej wartościowych obszarów w dolinie Nidy są potorfia na wschód od wsi Sobowice oraz podmokły obszar tzw. Wydartus, między wsią a nowym, sztucznym korytem Nidy. Przede wszystkim jest to miejsce licznego gnieżdżenia się ptaków siewkowatych ( par czajek, 2040 par rycyków, podobnej liczby krwawodziobów i kszyków). W łanach szuwarów porastających północną część Wydartusa oraz w trzcinowiskach na potorfiach gnieżdżą się co najmniej dwie pary błotniaka stawowego i dość regularnie występuje tutaj para błotniaków łąkowych. Gnieździ się tutaj kilka par trzciniaka. W starorzeczach gnieździ się para płaskonosów Anas clypeta, kilka par czernicy Aythya fuligula i głowienka A. ferina, krakwa A. strepera oraz kilka par łyski i kokoszki wodnej. Na podmokłych łąkach gnieździ się kilka par cyranki Anas querquedula. W starym korycie Nidy pozostałym po wykonaniu sztucznego koryta występuje szczeżuja wielka Anodota cygnea, jednak nigdy nie stwierdzono tutaj osobników starych, a jedynie osobniki młodociane. Jest zatem możliwe, że siedlisko to funkcjonuje na zasadzie populacji typu ujście, gdzie nie dochodzi do efektywnego rozrodu, a jedynie od ryb kolonizujących to starorzecze w okresie letniego przyboru wód odczepiają się larwy szczeżuj, które nie dorastają do pełnych wymiarów. Na terenie Basenu zadrzewieniach śród występuje 1 para kobuza (gnieżdżąca się na pojedynczych łąk). W zadrzewieniach nad starorzeczami lub głównym korytem Nidy gnieździ się remiz Remiz pendulinus oraz dudek Upupa epops. Dość licznie występuje coraz rzadszy świergotek łąkowy, przepiórka i kuropatwa, gąsiorek Lanius colurio, świerszczak Locustella naevia, pokląskwa i pliszka żółta. Na terenie środkowej części Basenu występuje para srokoszy Lanius excubitor. W rozproszeniu i nieregularnie na terenie całego Basenu gnieździ się kilka par derkacza. W zadrzewieniach olszowych, np. przy moście w Sobowicach czy otaczających przysiółek Olszyny, występuje bogaty zestaw gatunków ptaków związanych z lasami nadrzecznymi (9-12 gatunków), m.in. słowik szary. W okresie wiosennych przelotów notuje się tutaj kilkusetosobnikowe stada czajek, setki rycyków, oraz tysięczne stada szpaków. Osobliwością tej części Delty jest występowanie sieweczki rzecznej Charadrius dubius i białorzytki Oenanthe oenanthe na obszarach erozji i odsłaniania się martwicy piaskowej (szczególnie po wykonaniu tzw. pełnej uprawy w 1995 r.), są to bowiem gatunki gnieżdżące się na nieorganicznym podłożu, np. w kamieniołomach. Obszar Miedzyrzecze Północno-zachodnią część Międzyrzecza zajmuje dość wysokie wzgórze Antoniów, praktycznie w całości pokryte polami uprawnymi o zróżnicowanej strukturze upraw. W otoczeniu 36 / 162

37 upraw i znajdującego się tutaj gospodarstwa rolnego (od 1998 r. opuszczonego) występują zakrzaczenia i zadrzewienia, zamieszkałe przez dość liczną populację chronionego ślimaka żółtawego Helix lutescens. Na południe od wzgórza Antoniów znajduje się kompleks Łąk Antoniowskich, dość regularnie użytkowanych (most na Nidzie), przeplatanych olszowymi laskami. Na łąkach brak typowej fauny, prawdopodobnie ze względu na niewielką powierzchnię i fragmentację (lasy olszowe). Lasy olszowe są młode i nie mają zbyt atrakcyjnej fauny. Najcenniejszym elementem tej części Miedzyrzecza jest kolonia czapli siwej Ardea cinerea, położona w lesie olszowym w S-E części łąk. Kolonia rozwija się od ok. 46 gniazd w1994 do ok. 100 pod koniec lat 90-tych (Fot. 2.7). Obecnie drzewostan zajęty przez kolonię zaczyna zamierać. Wzdłuż głównego koryta Nidy na wyżej położonym pasie przybrzeżnym rosną pojedyncze, dość stare egzemplarze olszy czarnej. Brzeg Nidy w tym miejscu był okresowo wykorzystywany przez bobra do budowy nor. W małych zatoczkach wypłukanych w obrębie podmytego brzegu, w miejscach zamulonych występują ławice małży z rodziny Unionidae, jednak tylko pospolite gatunki. Między Antoniowem a WSN (tzw. Międzyrzecze Górne) znajduje się kompleks kilku starorzeczy otoczony obszarami podmokłymi, których zabagnienie postępuje w ciągu ostatnich kilku lat. Turzycowiska występujące w otoczeniu wschodniego starorzecza zostały podtopione wodą i utworzyły się na obszarze kilkunastu arów płytkie nagrzane rozlewiska, pozbawione pokrywy roślinnej. Teren ten został w ostatnich 2-3 latach skolonizowany przez zgrupowanie ptaków siewkowatych (do 6 par czajki, 2-3 pary rycyka, pojedyncze pary krwawodzioba i kszyka). W okresie przelotów występują tutaj również inne gatunki siewkowatych, np. brodziec leśny lub brodziec piskliwy. Starorzecze wschodnie z dwu znajdujących się na Międzyrzeczu Górnym, jest siedliskiem żywotnej populacji szczeżui wielkiej, która jest przedmiotem drapieżnictwa ze strony wydry. Na terenie starorzeczy występuje 1-2 pary perkozka, kokoszki wodnej, łyski. Trzciny są miejscem występowania ptaków z rodz. Acrocephalus. Poniżej rozciąga się obszar Międzyrzecza Środkowego (główne rozlewisko na Międzyrzeczu). Ma ono charakter otwarty, w północnej części raczej pozbawione istotnych walorów faunistycznych, jednak jego główna część z mozaiką starorzeczy i łanów rozmaitych szuwarów jest najbardziej wartościowym faunistycznie obszarem na terenie całej Delty. Ciągnie się tutaj mozaika głębokich rozlewisk, tworzących dość skomplikowaną sieć otwartego lustra wody. W zimie szuwary na Międzyrzeczu lub drzewa są miejscem masowego nocowania kilkusetosobnikowych stad potrzeszcza. Począwszy od późnej zimy teren ten jest już kolonizowany przez łabędzie, które niejednokrotnie osiedlają się na zbiorniku, który jest jeszcze skuty lodem. Później w okresie roztopów rozlewiska są miejscem odpoczynku w czasie migracji dla stad ptaków blaszkodziobych, liczących setki osobników. Między innymi występują tutaj tak rzadkie gatunki jak: rożeniec Anas acuta, podgorzałka Aythya nyroca, hełmiatka Netta rufina, łabędź krzykliwy Cygnus cugnus, nurogęś Mergus merganser, szlachar M. serrator, gągoł Bucephala clangula, płaskonos Anas clypeta, cyranka A. querquedula, cyraneczka A. crecca. W okresie wiosny zalatują tutaj czaple białe Egretta alba (niektóre trzymają się cały sezon), czaple 37 / 162

38 nadobne E. garzetta i żurawie Grus grus. Fauna rozrodcza rozlewisk Międzyrzacza Środkowego to również rzadkie gatunki ptaków wodno-błotnych. Gnieździ się tutaj bąk Botaurus stellaris (1 para, Polska Czerwona Księga Zwierząt, PCKZ), podróżniczek Luscinia svecica (1 para, PCKZ), gęgawa Anser anser (4-6 par), kropiatka Porzana porzana (3-4 par), 2-3 par błotniaka stawowego Circus aeruginosus, krakwa Anas strepera (5-9 par), bardzo licznie wodnik Rallus aquaticus, do 10 par derkacza Crex crex (bardzo różne liczebności w poszczególnych latach), 1-2 par łabędzia niemego Cygnus olor, 2-4 par płaskonosa A. clypeta, 2-3 par perkozka Tachybaptus rufficolis. Poniżej rozciąga się obszar Międzyrzecza Dolnego, który charakteryzuje się występowaniem ciągu rozlewisk, dość głębokich, otoczonych zwartymi jednorodnymi łanami trzciny pospolitej. Bliżej brzegów Nidy i WSN są one otoczone szuwarem mannowym. Występują tutaj ptaki blaszkodziobe w okresie wędrówek, podobnie jak na Międzyrzeczu środkowym, jednak fauna lęgowa jest znacznie uboższa. Gnieździ się tutaj dość regularnie para łabędzi niemych, kilka par kaczek, przeważnie grążyc oraz bogaty jest zestaw ptaków zamieszkujących trzcinowiska, najcenniejszym gatunkiem jest tutaj trzciniak Acrocephalus arundinaceus. Cały obszar Międzyrzecza jest miejscem obfitego występowania kumaka nizinnego Bombina bombina (IUCN Red Data List). Obszar Stare Nidy Obszar ten rozpoczyna się od północy dwoma rozległymi zakolami WSN, które porośnięte są szczątkową formą lęgu wierzbowo-topolowego, między którymi znajduje się obszar ok. 10 ha ( Przepust ) pokryty kilkoma rozległymi łanami trzcin. Wartość faunistyczna tego obszaru w dużym stopniu zależy od uwodnienia, które jest zmienne między latami. Sporadycznie gniazduje tutaj bąk (PCKZ), w2003 stwierdzano tutaj regularnie występującą cały sezon sowę błotną (PCKZ). W okresach dużej wilgotności występują tutaj licznie chruściele: pojedynczo kropiatka (PCKZ) i bardzo licznie wodnik. Licznie są również reprezentowane ptaki trzcinowisk (m.in. trzciniak i brzęczka Locustella luscinioides) oraz zarośli (świerszczak L. naevia i nieregularnie strumieniówka L. fluviatilis). W zaroślach nad Starą Nidą dość regularnie gnieździ się jarzębatka Sylvia nisoria, dziwonia Carpodacus erythrinus i gąsiorek Lanius colurio. W górnym odcinku ESN (powyżej Umianowic) występuje bogata populacja szczeżui wielkiej oraz znajdują się liczne nory bobra w zachodnim brzegu. Poniżej tego obszaru rozciągają się Łąki Umianowickie, porastające wyżej położony obszar znajdujący się na wysokości wsi Umianowice. Najbliżej wsi znajduje się nieciekawe pastwisko, nieco poniżej wsi występuje kilka piaszczystych grądów, na których występują ubogie murawy śmiałkowe, na których nieregularnie w niektórych latach gnieździły się ptaki siewkowate (2-3 pary czajki, para rycyków, para krwawodziobów). W ostatnich latach odbywają się tam tylko sporadyczne lęgi 1 pary czajek. Poniżej rozciąga się ok. 30 ha obszar otwartej przestrzeni w części północnej i zachodniej pokryty łąkami w części południowo-wschodniej znajduje się obszar podmokły. Obszar Łąk Umianowickich był w przeszłości zamieszkały przez dość liczną populację świergotka łąkowego Anthus pratensis, jednakże na skutek zaniechania koszenia, gatunek ten prawie całkowicie ustąpił. W rozproszeniu w wilgotniejszych miejscach gnieździ się na łąkach kszyk Gallinago 38 / 162

39 gallinago. Łąki te są miejscem dość powszechnego występowania czerwończyka nieparka Lycaena dispar (IUCN Red Data List, Fot. 2.9). Rozlewisko Umianowickie, to depresja ok. 10 ha, złożona z zastoisk wody i koncentrycznej sieci starorzeczy, otoczonych szuwarami głównie pałki szerokolistnej, następnie szerokim pasem turzycowisk, między którymi znajdują się wydmy i obszary suchszych łąk. Najcenniejszymi elementami turzycowisk jest gniazdowanie kropiatki (PCKZ) i gęsi gęgawy (Fot. 2.10). Na obszarze szuwarów i starorzeczy w przeszłości występowały również lęgowe stanowiska bąka i gęgawy, jednak po 1995 r. (udrożnienie ESN) gatunki te ustąpiły. Sporadycznie gnieździ się tutaj błotniak stawowy. Najcenniejszym gatunkiem jest dość regularnie występująca na największym środkowym starorzeczu kureczka zielonka (Porzana parva). Przy starorzeczach gnieżdżą się pojedyncze pary głowienki Aythya ferina, krakwy Anas strepera i płaskonosa A. clypeta, sporadycznie gnieździ się łyska Fulica atra i kokoszka wodna Gallinula chloropus, brzęczka Locustella luscinioides. Dość regularnie przystępuje tutaj do gnieżdżenia się para łabędzi niemych (Fot. 2.11). Bardzo liczny na całym rozlewisku jest wodnik Rallus aquaticus. W płytkich starorzeczach z niewielką ilością szuwarów licznie przystępują do rozrodu żaby trawne i moczarowe, zaś w późniejszej fazie wiosny licznie występują kumaki nizinne (IUCN Red Data List). W czasie suchych sezonów z błot na rozlewiskach licznie występują na powierzchnię pijawki lekarskie Hirundo medicinalis (IUCN Red Data List). Występuje tu również ślimak Vertigo angustior gatunek wymieniony w załączniku Dyrektywy Siedliskowej. Na całym terenie Starych Nid w rozproszeniu gnieździ się od 0 do 10 par derkacza (bardzo zmiennie w różnych latach). Obszar między ESN a kolejką wąskotorową znajduje się rozległy obszar porośnięty szuwarem turzycowym, z niewielkimi kępami trzciny i pałki. Sporadycznie gnieździ się tutaj kropiatka i błotniak łąkowy. Poniżej rozlewiska Umianowickiego rozciąga się obszar wyżej położony, ciągle koszony z łąkami wyczyńcowymi, urozmaicony pojedynczymi laskami olszowymi. Jest on raczej pozbawiony walorów faunistycznych. Najrzadszym gatunkiem tutaj stwierdzonym jest pokrzewka jarzębata Sylvia nisoria. Między WSN a w/w łąkami znajduje dość duży wartościowy obszar starodrzewia olesu, w typowej postaci Ribo nigrii-alnetum. Jets to obszar wartościowy ze względu na gniazdowanie jastrzębia Accipiter gentilis i licznych dziuplaków (m.in. dzięcioła zielonego Picus viridis, dzięcioła Dendrocopos minutus, muchołówki żałobnej Ficedula hypoleuca, szpaków, sikor gatunków niespotykanych w warunkach rozlewisk). Obszar Branka Główny i najcenniejszy faunistycznie obszar to rozległe rozlewisko porośnięte turzycami i trzcinowiskami położone na S-E od Wydmy Rumuny. Jego największym walorem jest niewątpliwie liczne występowanie kureczki kropiatki, której liczebność tutaj oceniana jest na podstawie odzywających się samców na kilkanaście par. W połowie lat 90-tych na terenie tym prawdopodobnie gnieździła się para żurawi, jak również para bocianów czarnych Ciconia ciconia. Wydma Rumuny jest niezwykle wartościowym miejscem rozrodu płazów: w połowie lat 90-tych przystępowało tutaj do 39 / 162

40 rozrodu w wyrobisku po dzikiej eksploatacji piasku ponad 60 osobników ropuchy paskówki Bufo calamita, podobna liczba ropuchy zielonej Bufo viridis, kilka samców rzekotki drzewnej Hyla arborea oraz co najmniej kilkanaście osobników rzadkiego huczka ziemnego Pelobates fuscus. Pomiędzy linią kolei wąskotorowej a Strugą Podłęską leży obszar o charakterze nieużytku gospodarczego, z rzadka koszony, sporadycznie wypasany, ma około 20 ha powierzchni. Występuje tutaj okresowo zgrupowanie ptaków siewkowatych. Obszar Łąki Skowrońskie U podnóża Garbu Pińczowskiego rozciąga się obniżenie zwane dawniej Bagnem Branki, gdzie planowano powstanie rezerwatu ptactwa wodnego. Obecnie teren ten jest dość wilgotny, jednak pozbawiony walorów faunistycznych. W 1994 i 1995 występowała tutaj kolonia kilku gniazd błotniaka łąkowego. Przy drodze Skowronno-Sobowice występuje starorzecze ocalałe po regulacjach, które jest miejscem występowania szczeżui wielkiej Anodonta cygnea. Obszar Płaszczyzna Pokryty jest w całości łąkami intensywnie zagospodarowanymi. Praktycznie pozbawiony walorów faunistycznych. Fot Wiosenne rozlewiska tworzące się w północno-zachodniej części obszaru Grodzisko, będące miejscem odpoczynku ptaków wodno-błotnych, na zdjęciu stado łabędzi krzykliwych Cygnus cygnus na Grodzisku, w tle opuszczony przysiółek 40 / 162

41 Fot Tygrzyk paskowany na sieci. Fot Widok na Starą Nidę, za którą znajduje się Rozlewisko Hajdaszek podpalone w okresie przedwiośnia wypalanie szuwarów jest istotnym zagrożeniem dla fauny; na horyzoncie dawna szkoła w Umianowicach, obecnie zakład produkcyjny. 41 / 162

42 Fot Rycyk Limosa limosa Fot Samica cyranki na brzegu starorzecza Sobowickiego 42 / 162

43 Fot Czajka Vanellus vanellus Fot Widok od wschodu na kolonię czapli siwej pod Antoniowem 43 / 162

44 Fot Para łabędzi na Międzyrzeczu Środkowym Fot Czerwończyk nieparek 44 / 162

45 Fot Gniazdo gęsi gęgawy położone wśród rozległych turzycowisk na Rozlewisku Umianowickim; w tle zadrzewienia nad WSN Fot Gniazdo łabędzia niemego na starorzeczu na Rozlewisku Umianowickim w głębi zarośla nad Starą Nidą 45 / 162

46 Fot Tokujący samiec paskówki, sfotografowany na wydmie Rumuny 46 / 162

47 Rozdział 3. Waloryzacja morfologii i uwodnienia terenu pod kątem renaturyzacji Nida koryto główne i podlegająca jego wpływom dolina 3.1. Nida koryto główne Odcinek I. Koryto sztuczne (Rębów LHS) Począwszy od Jazu w Rębowie po przepust pod linią LHS brzegi rzeki są ukształtowane w sposób całkowicie sztuczny. Brzeg jest umocniony kamieniem i obsadzony wikliną. Dno koryta jest złożone z ruchomych piasków. Ten typ koryta rzecznego jest całkowicie pozbawiony walorów przyrodniczych. Roślinność brzegowa: brak walorów przyrodniczych, typowe sztucznie sadzone wikliny. Powyżej Motkowic 3 starorzecza, roślinność pospolita. Elementy habitatowe: Wyróżnia się starorzecze południowe, w którym występuje cenna populacja chronionej i rzadkiej szczeżui wielkiej, jednak starorzecze jest prawie całkowicie wypełnione mułem (głębokość przeciętna ok. 0,3-0,5 m) musi być udrożnione inaczej zaniknie w ciągu 1020 lat. W środkowym i północnym starorzeczu stanowisko bobra. Dolina: Na odcinku Rębów droga Motkowicka dolina jest całkowicie zagospodarowana. Melioracje szczegółowe. Intensywnie wykorzystywana rolniczo. Infrastruktura melioracyjna zaniedbana, ale funkcjonująca. Między drogą Motkowicką a LHS w części zachodniej całkowicie zagospodarowana, w części wschodniej obniżenie terenu, większa wilgotność (starorzecze Czerniawy i Pod wydmą ). Nadają się do renaturalizacji jako okresowe rozlewiska związane z zaleganiem wód z wezbrań wiosennych. Zwłaszcza starorzecze Czerniawy podlega intensywnej sukcesji, zarośnięte rzęsą wodną pozbawione jest dopływu tlenu, brak szuwarów, silnie zamulone. Brak interesującej fauny i flory. Stara Nida to starorzecze z utrzymanym przepływem, jednak bez naturalnego charakteru. Starorzecze jest przekopane i pogłębione. Jeszcze w 1965 r. na zdjęciach lotniczych widać miejsce dzielenia się koryta głównego, jak woda wpływała z koryta głównego do Starej Nidy, potem to połączenie zlikwidowano, a poziom wody jest regulowany przez jaz w Rębowie skąd kanałami zasila Starą Nidę. Gdyby płynęło nią więcej wody i miała bardziej wydłużoną trasę prawdopodobnie wydatnie zwiększyłoby to wilgotność podłoża na terenie przyległej doliny i potem na terenie Międzyrzecza, Starych Nid i Łąk Skowrońskich (Bagno Branki). Ponowne połączenie Starej Nidy z głównym korytem rzutuje zatem na prawdopodobieństwo zachowania się wszystkich ocalałych naturalnych elementów doliny oraz na prawdopodobieństwo skutecznej renaturalizacji niektórych z nich. Renaturyzacja: ze względu zniwelowanie terenu, sieć osuszającą i na brak naturalnej rzeźby renaturyzacja doliny na odcinku Rębów-droga Motkowicka wydaje się bezcelowa. Możliwe i wskazane udrożnienie Zakoli Motkowickich. Jeżeli zgodnie z przewidywaniami hydrologicznymi 47 / 162

48 dochodziłoby do bardzo częstego przecinania meandrów, teren mógłby odzyskać przy rzece urozmaicony relief i odzyskać walory przyrodnicze. Osady ludzkie na wysokim brzegu, brak zagrożenia powodziowego. Odcinek położony poniżej drogi Motkowickiej w zachodniej części nie rokuje skutecznej renaturalizacji, poza rozlewiskiem nad LHS-em, które w naturalny sposób jest ukształtowane jako niecka odcięta od reszty doliny nasypem LHS. W 1994 r. istniała tam bardzo bogata kolonia ptaków, gdy niecka wypełniła się wodą. We wschodniej części rozległa depresja zwana Czerniawy przy odpowiednim nawodnieniu (np. poprzez Starą Nidę) mogłaby być bardzo interesującym rozlewiskiem. Odcinek II. Koryto jednostronnie obwałowane (LHS - ujście WSN) Począwszy od mostu LHS po ujście WSN i sztuczne bystrze, główne koryto rzeki jest obwałowane na prawym brzegu (zachodnim) aczkolwiek samo koryto i jego ściany z obu stron mają charakter naturalny. Pod koniec lat 90-tych, miejscami, tam gdzie rzeka zaczynała meandrować założono opaski wiklinowe. Między LHS a wąskotorówką umacniano meandry także kamieniem. Koryto na tym odcinku nie jest równocenne. Na odcinku LHS -most wąskotorówki ma naturalny charakter. W miejscach wytwarzania się namulisk powstają ławice małży jednak głównie są to gatunki pospolite. Najcenniejszym elementem tego odcinka rzeki jest odcinek Wąskotorówka Most Stawski. Tutaj występują (szczególnie na lewym brzegu koryta) cenne zespoły małży słodkowodnych z Unio crassus (Czerwona Lista IUCN). Najważniejszymi miejscami występowania tych małży jest kamienne bystrze poniżej mostu wąskotorówki oraz lewy brzeg wzgórza Antoniów, gdzie małże z kilku gatunków Unionidae dość licznie występują w szczelinach skalnych wypełnionych osadami. Poniżej występują tylko brzegi dość podmyte, lecz pozbawione większych walorów. Lokalnie występują 1-2 zatory drzewne, powstałe z akumulacji materiału drzewnego na powalonych drzewach (zatory te są wycinane w zimie przez miejscową ludność). W czasie wezbrań występują punkty przerwań naturalnych wałów brzegowych na lewym brzegu (widoczne na ortofotomapie jako małe jasne plamki), którymi woda wypływa na Międzyrzecze (widoczne na ortofotomapie jako naniesione ławice piasku). Punkty te jednakże nigdy nie przeradzają się w trwałe cieki, są szybko zanoszone piachem i zatykają się. Roślinność brzegowa: Bardziej interesująca tylko na odcinku LHS Antoniów. Prawy brzeg, odcięte zakola i wyspy porastają szczątkowe okrawki zarośli i lasów wierzbowo-topolowych - ze względu na dość znaczny stopień zniekształcenia trudno przypisać im rangę zespołu. Na prawym brzegu występują zarośla wierzbowe o łęgowym charakterze, z występującym bogatym runem (Calystegia sepium, Humulus lupulus, Symphytum officinale, Phalaris arundinacea, Urtica dioica). 48 / 162

49 Lewy brzeg porastają zarośla wiklin nadrzecznych Salicetum triandro-viminalis z S. triandra, S. viminalis, S. purpurea i S. alba. Szczątkowe postaci tych zespołów występują zmieszane z szuwarami wzdłuż brzegów Nidy do mostu wąskotorówki. Jest to najcenniejszy odcinek głównego koryta pod względem roślinności brzegowej, jednak nie mają one wyjątkowego charakteru, który byłby przeciwwskazaniem dla działań renaturyzacyjnych. Poniżej Antoniowa występują tylko pojedyncze drzewa lub grupy olszy czarnej. Elementy habitatowe: W odciętych Starorzeczach Stawskich występuje ginący ślimak Borysthenia naticina (należący do kategorii CR Czerwonej Listy Zwierząt) jednakże ze względu na fakt, że jest to stanowisko wtórne, nie powinno ono wstrzymywać rewitalizacji tych starorzeczy (możliwe jest przesiedlenie go do podobnych siedlisk po renaturyzacji). Starorzecza Stawskie w ciągu kilku lat po odcięciu całkowicie się wypłyciły i zamknęły (jedynie południowe jest otwarte w części dolnej). Zlądowacenie jest kwestią następnych 10 lat. W niektórych latach w lewym brzegu poniżej Antoniowa nory budował bóbr (szeroko rozpowszechniony w całej dolinie Nidy). Dolina: Bardzo szeroka, jedna z najszerszych w całej dolinie Nidy. Na obszarze Grodzisko najwartościowsza część północno-zachodnia, gdzie w naturalny sposób tworzą się rozlewiska. Za Starą Nida na wschód, rozlewisko Hajdaszek jedno z najcenniejszych na całym obszarze (awifauna), oraz rozległe turzycowiska i trzcinowiska. Rozlewisko Hajdaszek powstaje w sposób spontaniczny poprzez zanoszenie koryta Starej Nidy, które nie jest w stanie odprowadzać wody z Hajdaszka i sama też się czopuje. Poniżej wzgórza Antoniów użytkowane łąki. Dalej w stronę WSN oraz na południe typowe bagienne rozlewiska najcenniejsze w całej Delcie i w całej dolinie Nidy. W Międzyrzeczu Górnym dwa bardzo głębokie starorzecza Nidy, jednak nie jest jasne czy koryto kiedykolwiek tam płynęło, czy są to tylko rynny wyerodowane podczas powodzi (zachodnie jest głębsze (ponad 2m) zwłaszcza w pobliżu wzgórza, dno pokrywa warstwa butwiejących liści lub muł, wschodnie jest płytsze - do 2m). W czasie wezbrań płyną tam główne strumienie przepływu. Teren ten jest jednakże pod silniejszym wpływem WSN, która go nawadnia wraz z przyległym od wschodu rozlewiskiem. Poniżej znajduje się Międzyrzecze Główne - ciąg (kilka ha) bardzo dużych i głębokich rozlewisk oraz starorzeczy, jednak jak wykazały badania przewodnictwa wody, również nawadniany z WSN. Jedynym rozlewiskiem nawadnianym z głównego koryta jest Międzyrzecze Dolne, które jest wąskim ciągiem rozlewisk (do 1m głębokości łącznie z mułem, są one dość silnie zamulone) ciągnących się równolegle do koryta głównego, pozbawionym większych walorów przyrodniczych. Główne koryto Nidy jest na tym odcinku wyprostowane i nie ma zbyt wiele miejsca na wydłużenie trasy. Na prawym brzegu jest obwałowanie chroniące basen prawobrzeżny, na lewym brzegu natomiast w odległości kilkudziesięciu metrów zaczynają się naturalne rozlewiska - 49 / 162

50 faunistycznie i siedliskowo najcenniejsze w dolinie Nidy. Główne koryto ma tendencję do meandrowania, wspomagają ten proces spontaniczne zwaliska drzew. Proces erozji bocznej jednakże został zatrzymany przez służby hydrotechniczne przez założenie opasek wiklinowych w miejscach zaczynających się meandrów. Renaturyzacja: Zakola Stawskie odcięte zostały bez racjonalnej przyczyny i sprzecznie z prawem. Powinny być bezwzględnie zrenaturyzowane lub przynajmniej otworzone od dołu. Reszta obszaru doliny nie wymaga renaturyzacji stan obecny i sposób zagospodarowania w połączeniu z walorami przyrodniczymi stanowi aktualnie dobre rozwiązanie. Jedynym problemem jest wydłużenie trasy Nidy na odcinku Międzyrzecza. Wał na tym odcinku wyłącza retencję dolinową prawie 1/3 basenu Delty jest wyłączona z retencji, co może stwarzać zagrożenie powodziowe dla wsi Umianowice, położonej na przeciwległym brzegu doliny a nie zabezpieczonej podobnym wałem. Odcinek III. Nida uregulowana (Od ujścia WSN po Kopernię) Koryto całkowicie sztuczne i pozbawione jakichkolwiek walorów przyrodniczych. Roślinność brzegowa to sztucznie posadzone krzewiaste wierzby. Elementy habitatowe: Pod Garbem Pińczowskim depresja, nie zagospodarowana, dawne Bagno Branki. Przy drodze Skowronno-Sobowice dobrze zachowane starorzecze Szczeżujowy Stawek z cenną populacją szczeżui wielkiej, penetrowane również przez wydrę. Ze względu na bliskość drogi duże zagrożenie wyrzucaniem śmieci, odpadów po produkcji rolnej lub też wylewaniem szamb. Poniżej drogi zachowane dawne Koryto Starej Nidy, pozbawione większej wartości poza grążelem żółtym. Dolina: łąki położone na przepuszczalnym podłożu (piaski słabogliniaste), w okresie suchych lat ulegają nadmiernemu przesuszeniu. Dość intensywnie choć nieregularnie wykorzystywane. Od strony Skowronna (dwór w Skowronnie) wkracza na teren doliny gospodarka orna. Na wysokości Skowronna Górnego niewielkie wyniesienie (Laski) porośnięte laskami olszowymi i wykorzystywane ornie. Zagospodarowanie problematyczne bowiem żadnym zysków raczej nie przynosi, plony siana są kiepskie, na wysokości Skowronna Górnego odsłania się martwica piaskowa. W środku łąk sztuczny kanał odprowadzający wody Branki i Starej Nidy, obwałowany, z jazem; wyjątkowo szpeci krajobraz. Renaturyzacja: w okolicach łączenia się Starej Nidy i Branki renaturyzacja i zalanie tego terenu wydaje się rozsądnym rozwiązaniem wobec faktu błyskawicznej erozji gleby, zaniku warstwy organicznej i odsłaniania się martwicy piaskowej. Teren dawnego Bagna Branki wymaga tylko podniesienia poziomu wody, lub po prostu skierowania tam wody odprowadzanej tam teraz sztucznym kanałem do Nidy. Rozwiązaniem jest przywrócenie starego układu hydrologicznego. 50 / 162

51 Główne koryto (sztuczny przekop) musi zostać w obecnym stanie, gdyż jego niwelacja nie wchodzi w grę ze względu na koszty. Można spróbować sztucznie pobudzić tutaj rzekę do meandrowania przez lokalną likwidację umocnień. Rzeka w dalekiej przyszłości prawdopodobnie doprowadziłaby do zerodowania wałów przez erozję boczną i przywróciła naturalną rzeźbę terenu. Na tym terenie, ogromnie zeszpeconym budowlami hydrotechnicznymi, głównym problemem jest raczej nie renaturalizacja (bo ta jest stosunkowo prosta, gdyż zachowały się stare koryta), ale zlikwidowanie urządzeń (wału, umocnień koryta, nasadzeń wierzb, sztucznej trasy koryta), które w dużym stopniu szpecą krajobraz, czyniąc go typowo antropogenicznym. Odcinek IV. Stare koryta Nidy pod Sobowicami Roślinność brzegowa: wąskie linie szuwarów turzycowych, manny lub trzciny, najczęściej graniczy z łąką lub podmokłymi miejscami. Roślinność bez specjalnej wartości przyrodniczej. Elementy habitatowe: Zachowane koryto naturalne. Ze względu na spowolniony przepływ wartościowe przyrodniczo, zwłaszcza w górnym odcinku występuje naturalna roślinność z dość licznie występującym żabiściekiem, mniej licznymi i chronionymi strzałką wodną i grążelem żółtym. Stwierdzano tutaj również występowanie szczeżui wielkiej, jednak nie odnaleziono starych osobników, stwierdzono jedynie młode. Na terenie Delty wszystkie te gatunki są gatunkami pospolitymi i na skutek renaturyzacji obszar ich występowania i liczebność populacji ulegną wielokrotnemu powiększeniu. Dolina: w dolnej części na wysokości Sobowic ma cenny półnaturalny charakter. Na starych zdjęciach lotniczych widać, że rzeka często tworzyła tutaj wiosenne rozlewiska. Byłby to stan wysoce pożądany z punktu widzenia przyrodniczego. Dalej pod wsią nieczynne torfianki, z otaczającymi je cennymi łąkami ze stroczykami i Molinietum coeruleae. Powyżej Starych Koryt zachowane szuwarowiska po dawnych rozlewiskach. Obecnie osuszone nie przedstawiają istotnych walorów przyrodniczych, jednak przy niewielkim podniesieniu poziomu wody (jak widać ze zdjęć lotniczych z lat 70-tych) można tutaj utworzyć rozlewiska sięgające aż pod przysiółek Olszyny, gdzie teren wyraźnie się ponosi Zachodnia Stara Nida (WSN, Nida 1) Odcinek I. Uregulowany Stara Nida wg zdjęć lotniczych z 1965 r. miała łączność z głównym korytem nieco poniżej obecnego mostu LHS. W ramach melioracji połączenie to zasypano, zaś zasilanie WSN zapewniono przez system rowów mających ujęcie wody na jazie w Rębowie. Poziom wody w Starych Nidach jest regulowany przez ujęcie na Jazie w Rębowie i system zastawek w okolicy Umianowic. Na odcinku od Jazu w Rębowie po LHS, koryto jest wykonane sztucznie i pozbawione walorów przyrodniczych. 51 / 162

52 Renaturalizacja: potencjalnie zwiększenie przepływu przez Starą Nidę może mieć bardzo istotny wpływ na zachowanie walorów przyrodniczych bardzo wartościowych obszarów: 2. rozlewisko Hajdaszek jest ono nawadniane ze Starej Nidy i z cieku od Hajdaszka, 3. rozlewiska na Górnym Miedzyrzeczu po wykonaniu przepustu z WSN do ESN w 1995 r., WSN zaczęła się czopować piachem i zarastać. Woda napływająca do koryta ze Starej Nidy i cieku od Hajdaszka nie mieści się w nim, wypływając na dwóch pierwszych meandrach na zachód i powodując ustępowanie turzycowisk, stagnowanie, odsłanianie gleby. Stworzyło się dzięki temu bardzo bogate przyrodniczo, chociaż niewielkie rozlewisko od 2-3 lat zamieszkiwane przez ptactwo wodno-błotne. 4. rozlewisko Przepust analogiczny mechanizm jak powyżej, tyle, że woda przelewa się przez ten teren do ESN, albowiem między WSN a ESN jest duża różnica w rzędnych dna. 5. Międzyrzecze Górne ciek od Hajdaszka niesie wody o bardzo wysokim zmineralizowaniu (ok µs). Nida ma zmineralizowanie o wiele niższe (ok. 400 µs). Dzięki temu można śledzić przepływ wody ze Starej Nidy na obszarze Międzyrzecza i Starych Nid. Jak wynika z pomiarów, Międzyrzecze Górne i Środkowe jest nawadniane z W-Starej Nidy, a nie z głównego koryta Nidy, aczkolwiek to ostatnie niewątpliwie utrudnia odpływanie wód z głównego rozlewiska. 6. Rozlewisko Umianowickie najprawdopodobniej podobny mechanizm jak na Międzyrzeczu Górnym. Różnica poziomów między WSN i ESN powoduje, że na wysokości Drągowin i Ogródka woda z WSN przepływa do niżej położonej ESN, nawadniając to rozlewisko, natomiast im wyższy poziom wody w ESN tym odpływ tej wody z rozlewiska jest bardziej utrudniony. 7. Bagno Branki dawniej nawadniane przez połączone wody Branki i ESN. Warte podkreślenia jest wysokie zmineralizowanie wód zasilających Deltę od wschodu prawdopodobnie ten fakt jest odpowiedzialny za występowanie tak dużej różnorodności gatunkowej mięczaków. Jak na razie trudno odpowiedzieć, jak fakt rozcieńczenia tych wysoko zmineralizowanych wód przez zwiększenie udziału wód z głównego koryta wpłynie na malakofaunę. Warto jednakże podkreślić, że z badań nad szczeżują wielką wynika, że gatunek ten unika zbyt wysokiego zmineralizowania. Prawdopodobnie bardzo twarda woda utrudnia małżom funkcjonowanie (filtratory, rola nabłonka migawkowego). Wiadomo, że małże bardzo trudno znoszą zmianę chemizmu wody, reagując obfitym wydzielaniem śluzu. Ich wrażliwość na chemizm wody powoduje, że są bardzo dobrymi gatunkami wskaźnikowymi. Wody zmineralizowane napływające od wschodu mają naturalną zawartość siarczanów wapnia na poziomie charakteryzującym wody zanieczyszczone. Ponieważ najcenniejsze gatunki nie występują w Brance, ani w cieku od Hajdaszka, wydaje się, że rozcieńczenie tych wód przynosi małżom raczej korzyść. Nawet przy rozcieńczeniu wód Starej Nidy koncentracja wapnia w jej 52 / 162

53 wodach daleko będzie przekraczać zapotrzebowanie malakofauny. We wschodniej części Obszaru Motkowice-LHS występuje obniżenie terenu zwane Czerniawami. Przy zwiększeniu przepływu Starą Nidą może dojść do jego podtopienia wytworzyłoby się wtedy bardzo cenne rozlewisko. Obydwa starorzecza tu występujące powinny zostać udrożnione do Starej Nidy, gdyż w dużym stopniu powstrzymuje to ich eutrofizację, zamulanie się i zarastanie. Odcinek II. LHS wąskotorówka Stara Nida ma tutaj charakter całkowicie naturalny, 2-5 m szerokości, dno muliste, płynie krzywoliniowo (aczkolwiek nie ma intensywnego meandrowania), jest dość głęboka (max. do 2 m). W korycie występują ciekawe zespoły małży. W brzegach ma nory bóbr. Tuż przed wąskotorówką uchodzi do niej ciek od Hajdaszka dostarczający duże ilości piachu, powodując czopowanie się koryta poniżej wąskotorówki (teren Parków Krajobrazowych - brak zgody na odmulanie). Roślinność brzegowa: pojedyncze wierzby białe lub olsze czarne, dość stare, występują na nich gniazda remiza. Pod samą wąskotorówką szczątkowa postać łęgu wierzbowo-topolowego, ostoja bobra. Dolina: na prawym brzegu głównie ziołorośla, w części północnej koszone, sąsiaduje z nią wyniesienie kredowe zwane Grodzisko. Cały ten teren nie wymaga renaturalizacji. W części wschodniej rozległe rozlewisko Hajdaszek, zawarte między Starą Nidą a ciekiem od Hajdaszka. Wskazane byłoby rozebranie wału na prawym brzegu Cieku od Hajdaszka. Umożliwiłoby to naturalizację biegu cieku od Hajdaszka i przepłukiwanie tego rozlewiska. Można oczekiwać powstania ciekawego układu hydrologicznego Delty Hajdaszka uchodzącej do Starej Nidy. Hajdaszek jako ciek wyprostowany niesie bardzo dużo piaszczystego rumowiska, które potem ląduje w WSN, blokując tam skutecznie przepływ. Otwarcie koryta tego cieku na rozlewisko Hajdaszek umożliwiłoby deponowanie tam osadów i wytworzenie rodzaju delty, gdzie mogłaby powstawać bardzo dynamiczna rzeźba terenu, gwarantująca maksymalną różnorodność siedliskową i gatunkową, jaka jest możliwa do osiągnięcia na terenach wodno-błotnych. Z drugiej strony usunęło by to konflikt z właścicielem łąk na lewym brzegu, którego łąki są podmokłe, jak twierdzi, ze względu na podsiąkanie wody z wysoko idącego cieku. Rzędna cieku jest wysoka, ze względu na nadbudowywanie koryta przez niesione piaski. Odcinek III. Waskotorówka ujście do Nidy Bardzo cenny odcinek, głównie ze względu na roślinność w obrębie koryta (włosienicznik i rdestnica) oraz bardzo cenne gatunki małży. Nida płynie tutaj korytem o głębokości ok. 1m i szerokości do 2 m (lokalnie do 5-8 m), czasami lokalnie tworząc warkoczowe koryto 53 / 162

54 i wytwarzając odpływy w kierunku ESN (Starej Nidy wschodniej), zwłaszcza na terenie olesu tzw. Ogródka, gdzie ciek ten dzieli się na dwa ramiona jedno anastomozuje w olesie, łączy się i płynie jednym korytem w kierunku Skowronna, drugie wraca do głównego koryta Nidy. Dno piaszczyste z pobocznymi, nieraz głębokimi (do 1,5 m) namuliskami. Ok. 0,5 km poniżej wąskotorówki występuje zaniedbany most na kręgach betonowych na WSN na polnej drodze prowadzącej z Umianowic do Stawów. W cieku tym oraz jego odnogach i rozlewiskach znaleziono liczne i cenne gatunki groszkówek (Pisidium; m.in. kulistą P. obtusale karliczkę P. moitessierianum oraz groszkówkę P. tenuilineatum zaliczone na czerwonej liście zwierząt do kategorii gatunków narażonych na wyginięcie (VU). Ponadto stwierdzono tu skójkę malarzy, groszkówkę rzeczną (Pisidium supinum), jajowatą (Pisidium henslovanum), prostokątną (P. milium), a liczebnie spośród małży dominowała gałeczka rogowa. W korycie (dość malowniczym) występują zbiorowiska roślinne moczarki Elodeetum canadensis, rogatka Ceratophylletum demersi, dość licznie kępy strzałki wodnej Sagittaria sagitifolia (zwłaszcza na odcinku poniżej roztoki na terenie Ogródka). Lokalnie występowały również kępy włosienicznika i rdestnic (Myriophyllum verticillatum) wymieniane w załączniku I Dyrektywy Habitatowej). W 1995 r. po wykonaniu przepustu ze WSN do ESN w okolicy wąskotorówki, na skutek zwolnienia przepływu WSN zaczęła w dramatyczny sposób zarastać, co w perspektywie lat doprowadzi do jej całkowitego zarośnięcia i wyginięcia ciekawej malakofauny. WSN zarasta głównie zbiorowiskami z rzepichą Oenantho-Rorippetum i z miętą Mentha aquatica, które w naturalny sposób zarastały przedtem tylko zatoki i miejsca o słabszym prądzie. W miejscach bardzo zarośniętych (górny odcinek) ciek wypełnia się szuwarami (manna, pałka szerokolistna a nawet trzcina), co jest etapem bezpośrednio poprzedzającym zlądowacenie. Zatem wykonanie jej udrożnienia w sposób umożliwiający zachowanie jej walorów przyrodniczych jest niezbędne. Roślinność brzegowa: głównie łęg wierzbowo-topolowy dość duża kępa porastająca dwa duże zakola poniżej wąskotorówki, z pomnikowymi egzemplarzami wierzby białej. Niektóre osobniki pomnikowe powaliły się do koryta tuż poniżej przepustu, dodatkowo utrudniając odpływ wody. Poniżej drogi Umianowice-Stawy występuje obszar lasu olszowego z lokalnymi polankami porośniętymi trzciną. Poniżej występuje obszar najstarszego i najbardziej typowo wykształconego olesu na terenie rozlewisk. Elementy habitatowe: W dolnej części WSN (w rejonie zalesień) występują rynny erozyjne prowadzące na Rozlewisko Umianowickie, prawdopodobnie w przeszłości intensywnie zasilające je wodą. Dolina: dwa cenne obszary: 54 / 162

55 8. bagno Przepust z dużymi łanami szuwarów, wartość biologiczna zależna od uwodnienia. Bagno to uzyskało w ostatnich latach jakby zawyżoną wartość na skutek coraz intensywniejszego nawadniania wodami ze WSN, przelewającymi się przez ten obszar do ESN. W przypadku udrożnienia koryta WSN stopień wilgotności tego siedliska uległ by zmniejszeniu. Jednak walory przyrodnicze Bagna Przepust nie zasadzają się na gatunkach wodnych, a raczej szuwarowych. Od 1998 r. nie stwierdzono tutaj więcej występowania bąka, a najcenniejszym elementem jest sowa błotna, której zbytnie podtopienie terenu raczej przeszkadza. 9. Rozlewisko Umianowickie ogromny regres walorów przyrodniczych związany z udrożnieniem ESN i założeniem przepustu. Można powiedzieć, że rozlewisko to przez to rozwiązanie straciło 80% swoich walorów przyrodniczych. Renaturyzacja: dwa priorytety: 1. udrożnienie WSN z ewentualnym zwiększeniem przepływu 2. nawodnienie rozlewiska Umianowickiego. Zadania te są ze sobą ściśle połączone zwiększenie przepływu w WSN doprowadzi do zwiększenia uwodnienia na Rozlewisku Umianowickim. Można wykorzystać tutaj co najmniej dwie rynny erozyjne istniejące na tym obszarze. Należy jednak nie dopuścić, aby woda uciekała ciekiem odchodzącym od Ogródka do ESN poniżej rozlewiska Umianowickiego na pograniczu Lasków Wschodnia Stara Nida (ESN, Stara Nida II). Odcinek I. Wąskotorówka-Umianowice Dolne. Na całej długości ESN zachowała tutaj naturalny charakter głębokiego starorzecza z minimalnym przepływem. Ma tutaj od 1-2m głębokości, jest szeroka na kilkanaście metrów przebieg brzegu jest zmienny, z licznymi krzywiznami i zatoczkami. Brzeg jest stromy, podmyty. Z walorów przyrodniczych występuje tutaj duża i stabilna populacja szczeżui wielkiej (Anodonta cygnea Czerwona Lista i ochrona prawna) oraz skójki zaostrzonej (Unio tumidus). Roślinność koryta to głównie duże łany chronionego grążela żółtego. Występuje tutaj stanowisko bobra od połowy lat 90-tych. Roślinność brzegowa: głównie pojedyncze olsze czarne lub łanowo ich podrosty, o znikomej wartości przyrodniczej (pojedyncze krzewy chronionej częściowo kaliny Viburnum opulus). W odciętym zakolu na prawym brzegu przed Umianowicami Górnymi, dość licznie występuje strzałka wodna Sagittaria sagitifolia, Ranunculus lingua, oraz gnieździ się cyranka Anas querquedula, a w zaroślach przed mostkiem cenne jest występowanie pokrzewki jarzębatej Sylvia nisoria. Dolina: bagno Przepust, omówione powyżej. 55 / 162

56 Odcinek II. Poniżej Umianowic do Lasków. Odcinek ten został przekopany sztucznie przez koparkę latem 1995 r. Odcinek ten prowadzi dość zanieczyszczone wody (zeutrofizowane ściekami ze wsi). Uprzednio ESN miała szerokość ok. 2 m i była rzeczywiście dość zarośnięta miętą wodną, manną, moczarką. Przy pogłębianiu założono opaski z wikliny na szerokość ok. 2 m. Po przekopaniu ciek się poszerzył do ok. 3-5 m. Koparka usypała wał o wysokości 1-1,5 m na prawym brzegu, oddzielając ciek od rozlewiska Umianowickiego. Poniżej zastawki I zatrzymującej wodę na wysokości starorzeczy na Rozlewisku Umianowickim, koryto lokalnie i naturalnie poszerzone tutaj do znacznej szerokości (10-15 m) zostało prawie całkowicie zasypane osadami (piasek), wysypywanymi z kręgów pod mostkiem (zastawka ma dolny przepływ). Z występującej tutaj populacji grążela żółtego zostały szczątkowe płaty, zanikła ławica skójek (Unionidae, z dwoma cennymi gatunkami). Na wysokości Rozlewiska Umianowickiego nory bobra gatunek ten jest tam ciągle obserwowany, penetruje również teren przyległego rozlewiska wchodząc przez starorzecza. W korycie występowała w 2000 r. gąbka słodkowodna, prawdopodobnie nadecznik pospolity. Bogata fauna bezkręgowców (płoszyce, pospolite małże, miejsca rozrodu płazów, tarliska płoci w korzeniach wierzby). Roślinność brzegowa: lokalnie stare ogławiane wierzby i stare olsze. Pod koniec lat 90-tych stwierdzono lęg dudka Upupa epops w starej ogłowionej wierzbie. Elementy habitatowe: przed 1995 r. kiedy istniało rozlewisko Umianowickie, wg służb wojewódzkich nawadniały je wody ESN, gdyż odpływ z rozlewiska był utrudniony. Ponieważ równocześnie wykonano przepust z WSN do ESN kwestia nie jest jasna, która z nich nawadniała to rozlewisko: czy WSN przez rynny powierzchniowe (na skutek różnicy rzędnych WSN i ESN) czy też ESN, na skutek zahamowania odpływu przez zamulenie odcinka przyległego do rozlewiska. Aktualnie poniżej rozlewiska jest zamontowana zastawka I i tylko dzięki niej na rozlewisku jest woda. W 1996 r. jedno ze starorzeczy na rozlewisku Umianowickim zostało otwarte przez człowieka konserwującego zastawki. Pomimo niewielkiego otworu, starorzecze otwarło się w pełni do ESN i od tego czasu znacznie pogłębiło i poszerzyło. Wobec postępującego zarastania drugiego starorzecza i związanej z nim sieci kanałów i rynien, wskazane byłoby również otwarcie ich do ESN i uaktywnienie przepływu z WSN. Odcinek III. Od Lasków do ujścia do kanału Branki. Budowa koryta jest naturalna, dno piaszczyste lub muliste, jednak nie stwierdzono istotnych walorów przyrodniczych. Dolina: na terenie Lasków olszynowe zadrzewienia i pola uprawne. W tej okolicy uchodzi do ESN niewielki ciek biorący swój początek w roztoce WSN na terenie tzw. Ogródka. Niestety ciek ten nie tworzy żadnych rozlewisk, ani nie ma walorów przyrodniczych. W okolicach ujścia ESN do Branki 56 / 162

57 (kanału sztucznego, skierowanego do Nidy), gleba ma wybitnie ubogi charakter, odsłaniane są piaski! Niestety teren jest tutaj dość wysoko położony i uchronienie powierzchni ziemi przez stworzenie rozlewiska nie będzie tutaj skuteczne. Natomiast ze względu na urozmaiconą rzeźbę terenu, możliwe byłoby stworzenie niewielkich zabagnień w zagłębieniach, które chroniłyby łąki położone na wyżej położonych miejscach przed nadmiernym przesuszeniem. Teren jest dość zagospodarowany (liczne próby orania pól, uprawy zbóż, buraków, lnu na ogół nieudane), byłoby zatem niezbędne utrzymywanie dróg, zwłaszcza biegnących do Lasków, gdzie są intensywnie użytkowane łąki i pola a w zimie pozyskuje się drzewo. Renaturalizacja: Wskazane byłoby skierowanie cieku Ogródek-Laski na rozlewisko Umianowickie. Odtworzenie Delty ESN Branka i Bagna Branki. Podniesienie poziomu wody w lokalnych zagłębieniach. Zlikwidowanie sztucznego, obwałowanego, szpecącego krajobraz kanału, prowadzącego pod kątem prostym względem doliny Nidy, wody Branki i ESN do głównego koryta Nidy Ciek od Hajdaszka Całkowicie sztuczny kanał, dno piaszczyste, ripplemarki, głębokość przeciętna ok. 30 cm, szerokość 2-3 m. Roślinność brzegowa czysta trzcina. Dolina: przeważnie dość intensywnie użytkowane łąki, miejscami pola. Renaturalizacja: brak podstaw do wnioskowania o renaturalizację, jej przewidywane skutki nie byłyby zbyt zadawalające. Na wysokości rozlewiska Hajdaszek renaturalizacja omówiona powyżej, przy Starej Nidzie (odcinek II) Struga Podłęska Sztucznie wykopany kanał, płytki (zaniesiony piachem, kilkadziesiąt cm głębokości, 3-5 m szerokości), obwałowany. Samo koryto nie posiada walorów przyrodniczych (równe, sztuczne, ripplemarki). W dolnym biegu głębszy, zarastający miętą, rzepichą, strzałką wodną. Wpływając na Łąki Skowrońskie ujęty w głęboki, wysoko obwałowany kanał, przyjmuje od północy ESN i uchodzi do głównego koryta Nidy. W tym odcinku całkowicie pozbawiony walorów przyrodniczych, wybitnie ujemny wpływ krajobrazowy (wysokie wały i ogromny jaz przed ujściem do Nidy). Struga w górnej części została uregulowana bardzo dawno na zdjęciach lotniczych z 1965 r. jest już uregulowana. Na pewno poziom zabagnienia był wtedy tutaj mniejszy, gdyż na występujących tutaj wydmach utrzymywane były pola uprawne. Nie wiadomo, którędy płynęła i jak wyglądała, bowiem na zdjęciu nie ma śladów po starorzeczach, lub po rzeźbie terenu wskazującej na istnienie starorzeczy. Możliwe zatem, że po prostu występowały tutaj rozlewiska, które odwodniono tworząc Strugę Podłęską. Dalej w stronę ESN, poza wydmami na zachód występowało już typowe rozlewisko. 57 / 162

58 Roślinność brzegowa: Las olszowy, trawa. Dolina: Struga płynie wśród młodych lasów olszowych, w okolicach wąskotorówki młodych zadrzewień łęgowych, stanowiących dość dobre siedlisko dla ptaków. Gnieździ się tam dudek i pustułka Falco tinnunculus. Dalej poza laskami bardzo cenne zbiorowiska roślinności bagiennej o unikalnym w dolinie Nidy charakterze torfowiskowym i naturalnym charakterze. Liczne występowanie cennych chruścieli, żurawia, bociana czarnego, ropuchy paskówki na wydmach. W biegu Strugi przez Łąki Skowrońskie wały sztucznie obsiane trawą pozbawione walorów przyrodniczych. Renaturalizacja: wskazana. Ciek jest praktycznie martwy. Chociaż dzięki nadbudowaniu koryta i przerwom w wałach znakomicie nawadnia bagna na obszarze Branka, sam ciek jest pozbawiony cennych elementów przyrodniczych. Gdyby doprowadzono do uzyskania wewnątrzkorytowej zmienności w przepływie, mogłyby powstać w nim liczne nisze ekologiczne (ryby, małże, stawonogi). W przypadku pozostawiania starorzeczy dodatkowo zróżnicowałby siedlisko, tworząc zbiorniki wodne, których wyraźnie tutaj brakuje (brak fauny związanej z tymi siedliskami) Branka Dokładnie ta sama sytuacja co w przypadku Strugi Podłęskiej. Renaturalizacja Branki mogłaby nawet przynieść ciekawsze wyniki, gdyż ciek ten płynie u podnóża wapiennego Garbu Pińczowskiego. Mogłoby dodatkowo dojść do zróżnicowania siedliska w korycie tego cieku na skutek odsłonięcia wapnia, wytworzenia atrakcyjnej krajobrazowo doliny. W przypadku przekwalifikowania się mieszkańców Skowronna Górnego na obsługę ruchu turystycznego atrakcyjny charakter cieku mógłby być poważnym atutem (atrakcyjna krajobrazowo rzeka dostępna w odległości kilkudziesięciu metrów od wysoko położonej wsi) Płaszczyzna Niewątpliwie w przeszłości (do lat 80-tych) jeden z najciekawszych obszarów Delty. Obecnie całkowicie pozbawiony walorów przyrodniczych. W przeszłości (jak widać ze zdjęć lotniczych z lat ) obszar delty Starej Nidy/Branki przy ich ujściu do głównego koryta Nidy posiadał niezwykle zróżnicowaną hydrologię i rzeźbę terenu. Prawdopodobnie niezwykłe bogactwo gatunkowe ptaków. Duży potencjał renaturalizacyjny (na uboczu, brak dużych wsi w sąsiedztwie), zachowane stare koryta i relief powierzchni ziemi. 58 / 162

59 Rozdział 4. Omówienie zmian w walorach przyrodniczych Delty Ze zdjęć lotniczych wynika, że zasięg zabagnień na terenie Delty był zmienny w ciągu drugiej połowy XX w. Zdjęcia z 1965 wskazują na główną koncentrację zabagnień na południu Delty (Płaszczyzna, Bagno Branki, Wydartus), podczas gdy na reszcie utrzymywały się łąki zalewowe, koszone, jednak w porze wykonywania zdjęcia zalane wodą. Roślinność bagienna i woda utrzymywała się w naturalnych zagłębieniach terenu. Obszar Łąk Skowrońskich, Łąk Umianowickich, Lasków był koszony lub nawet uprawiany. Terenem zagospodarowanym rolniczo był obszar Branka, a istniejące tam wydmy były pokryte polami uprawnymi. Ten stan rzeczy wynikał z typowego dla pierwszej połowy XX w. głodu ziemi, kiedy uprawie poddawano gleby o najgorszej jakości. Zdjęcia z 1977 r. wykazują już pełne zabagnienie obszaru, podczas gdy zdjęcia z 1987 r. Wykazują maksymalny zasięg zabagnień, dobrze wykształcone rozlewiska w Basenie Prawobrzeżnym. Niestety, zarówno z lat 60-tych jak i 70-tych brak jakichkolwiek danych przyrodniczych. Melioracja górnego odcinka doliny powyżej Motkowic rozpoczęła się w latach 60-tych. W kilka lat później zmeliorowano ponad 300 ha łąk zwanych "Błoniami Pińczowskimi" i skanalizowano rzekę na długości ponad 4 km. Kolejne projekty z 1971 r. i z 1973 r. przewidywały liczne budowle i umocnienie kamieniem dna Nidy i jej dopływów jednak planu tego nie zrealizowano. Niestety brak danych przyrodniczych dotyczących walorów przyrodniczych Delty w tamtych latach. Ekspertyzy przed-melioracyjne zignorowały kwestie przyrodnicze. W ekspertyzie Zawistowskiego i in. z 1979 r. opracowanie fauny obejmowało zaledwie 3 strony maszynopisu i wykonano je nie na podstawie badań, ale posługując się jedynie "Ptakami Polski" (Tomiałojć 1972) "skąd czerpano zestawy gatunków" a awifaunę lęgową oceniono na 12 gatunków, co jest oczywistym absurdem. Bardzo skromnie potraktowano także kwestię samooczyszczania się wód Nidy - mniej niż 1 strona maszynopisu zawierała podręcznikowe wiadomości o samooczyszczaniu się rzeki. Na podstawie następnej ekspertyzy (Ćmak, 1983) dokonano rozwiązania kompromisowego - bagna zmeliorowano na większości powierzchni (prawobrzeżny basen oraz dolna część lewobrzeżnego) z zachowaniem najciekawszej części rozlewisk pod Skowronnem w formie rezerwatu, oraz z pozostawieniem w stanie dotychczasowym północno-wschodniej części basenu przyległej do wzgórza Antoniów i wsi Umianowice. Niestety, urządzenia melioracyjne gwarantujące właściwe nawodnienie rezerwatu zdewastowała prawdopodobnie okoliczna ludność. Dane Ćmaka (l.c.) nie są szczegółowe, trudno zatem wnioskować o rzeczywistych stratach, zresztą autor ten skupiał się głównie na roślinności. W odniesieniu do fauny ptaków, stanowiących główny walor Delty, autor ten dokonał pomyłek co świadczyć może o słabej znajomości tematu (podano występowanie perkoza rogatego Podiceps auritus, który gnieździ się 59 / 162

60 na dalekiej północy, prawdopodobnie chodziło o perkoza zausznika Podiceps nigricollis). Pobieżnego rozpoznania fauny Delty dokonał w 1982 i 1983 roku K. Walasz wraz z T. Zającem i R. Czuchnowskim. Oceniano wtedy liczbę gatunków na terenie Delty na 130, występowała tam kolonia ślepowrona Nycticorax nycticorax (w 1982), liczniej gnieździły się gęgawy Anser anser, podejrzewano gnieżdżenie się kulika wielkiego Numenius arquata. Istniała też duża kolonia mewy śmieszki Larus ridibundus. Skutki melioracji Pierwszym i najważniejszym skutkiem regulacji terenu Delty było ograniczenie powierzchni bagien i fragmentacja pozostałych obszarów. Jak wynika z badań podstawowych, gatunki bagien są typowymi gatunkami terenów otwartych, które preferują szerokie doliny rzeczne i otwarty krajobraz. Małe i odizolowane od siebie lasami fragmenty bagien nie oferują im dobrego siedliska. O ile straty w szacie roślinnej i florze nie dotyczą rzadkich gatunków, bowiem rośliny zamieszkujące bagna w większości należą do gatunków pospolitych, o tyle straty w faunie są dotkliwe, zwłaszcza, że był to jedyny tego rodzaju obiekt w całej Polsce i jedyny większy obszar bagien w południowej części Polski. Z krajobrazu Delty zniknęły zatem mewy śmieszki, kuliki wielkie, a pozostałe cenne gatunki chociaż ciągle obecne w Delcie mają charakter szczątkowych populacji. Ciągle zmniejsza się liczebność gęsi gęgawy, która z kilkudziesięciu par na początku lat 90-tych jest oceniana obecnie na 6 par. Ciągle spada liczebność bąka, który z 4-5 par na początku lat 90-tych zmniejszył swoją liczebność do jednej pary zamieszkującej Międzyrzecze. Spada liczebność błotniaka łąkowego, który już nie zakłada kolonii lęgowych, ale gnieździ się sporadycznie w pojedynczych parach, zresztą bez sukcesu lęgowego. Spada też liczebność o wiele częstszego błotniaka stawowego, którego populacja zmniejszyła się o połowę (nie zamieszkuje już Starych Nid). W ciągu ostatnich 4-5 lat nie stwierdzono występowania kureczki zielonki, ani kureczki kropiatki, notowano zaledwie pojedyncze śpiewające derkacze. Na spadek liczebności najrzadszych gatunków nakłada się zmienność środowiskowa wiosny są krótkie i suche, z dramatycznie suchą wiosną 2003 r., kiedy praktycznie większość terenów podmokłych dawała się przejść prawie suchą nogą. Na odcinku Motkowice-Pińczów większość powierzchni całego terenu pokrywają słabe i przepuszczalne gleby piaszczyste więc łąki na nadmiernie przesuszonych glebach nie dają oczekiwanych plonów, z czego wynika, że miejscowi rolnicy nie są zadowoleni z melioracji. Znaczne przestrzenie pokryte są ugorami. Łąki są w niektórych latach tak suche, że latem 1994 r. spłonęło kilkadziesiąt hektarów. Podobnie jest w zachodnim basenie rozlewisk w latach 90-tych 60 / 162

61 wykonano nowe kanały i ujęcia wody z Nidy w celu nawodnienia tego terenu. Naturalne bagna zachowały się tylko na Międzyrzeczu. Rozlewisko Umianowickie na Starych Nidach uległo ogromnej degradacji. Dość naturalny krajobraz występuje między przekopem głównego koryta a starym korytem Nidy na Wydartusie, jednak nie jest to w pełni obszar naturalny. Zasięg bagien powiększył się natomiast na rozlewisku Hajdaszek i w obszarze Branka, głównie na skutek podnoszenia się poziomu wody związanego z zaniedbaniem melioracji szczegółowych oraz ze względu na zaniechanie wykorzystania kośnego łąk. Obszar prawobrzeżnych rozlewisk został całkowicie zmeliorowany. Jego środkową część o powierzchni kilkudziesięciu hektarów poddano tzw. "pełnej uprawie", co polega na przeoraniu podłoża na głębokość cm i wysiewie mieszanki wartościowych gospodarczo gatunków traw. Niestety, obszar poddany takim działaniom najprawdopodobniej będzie podlegał degradacji, gdyż warstwa torfu, mogąca stanowić podłoże dla upraw jest przeplatana utworami zbudowanymi wyłącznie z piasku. W tym wypadku mozaikowy układ gleb, odzwierciedlający dawną strukturę zatorfionych obniżeń terenu i piaszczystych wydm, nie został rozpoznany a wykonanie tych prac w sposób standardowy spowodowało degradację dużych obszarów. Metoda pełnej uprawy jest jedną z najdroższych metod zagospodarowania i powinna być stosowana w ostateczności, a w tym wypadku powoduje ona dodatkowo degradację gleby. Również w 1994 r. udrożniono koryto Starej Nidy Wschodniej (ESN) poniżej wsi Umianowice, co zostało uzasadnione zalewaniem piwnic i podwórzy. Niestety, nikt nie rozważył standardowej procedury odprowadzenia spływu powierzchniowego, który jak wynika z obliczeń odpowiada za zatapianie wsi. Umianowice leżą u podstaw dużego wzniesienia o olbrzymim spływie powierzchniowym i wody z tego spływu zalegają we wsi. Ponieważ opady są kojarzone z podniesieniem się poziomu wody w rzece, odpowiedzialność spada na rzekę. Po udrożnieniu przyspieszony bieg wody w ESN spowodował erozję koryta i postępujące osuszenie przyległego użytku ekologicznego. Już na wiosnę 1995 r. koryto starorzecza zostało poszerzone przez wodę, zatem coraz więcej wody jest ściągane z rozlewisk. Wynika z tego, że udrożnienie nie zostało zaplanowane i wykonano je niewłaściwie. Wskazują na to umocnienia brzegów, których położenie zakłada szerokość cieku ok. 1m, podczas gdy obecna szerokość zaczyna przekraczać, w niektórych miejscach, 3m. To przyspieszenie biegu ESN osiągnięto dzięki wykonaniu podziemnego przepustu, dzięki któremu większość wody ze WSN zaczęła wpływać do ESN. WSN zwolniła przepływ, co spowodowało zamulenie tego cieku, zarośnięcie szuwarami i dodatkowe zmniejszenie dostawy wody na rozlewiska. Spowodowało to już w następnym roku drastyczny zanik szuwarów i gwałtowne ustępowanie gatunków chronionych (Ryc. 4.1), zastępowanych gatunkami pospolitymi. W praktyce woda znikła z powierzchni ziemi na tym rozlewisku, a poziom starorzeczy także się obniżył. Grozi to ich zamuleniem, szybką eutorfizacją i wypłyceniem. Poziom oczek wodnych także opadł co zagraża występującym tam rzadkim 61 / 162

62 gatunkom malakofauny. Melioracje, pomimo, że wydawały się mieć znaczenie jedynie kosmetyczne spowodowały poważne skutki w awifaunie. Na skutek istnienia przepustu ilość wody transportowanej przez WSN spadła do takiego poziomu, że w lecie ruch wody w WSN praktycznie zamiera, co prowadzi w prostej drodze do zarośnięcia tej gałęzi rzeki i odcięcia dopływu wody do rozlewisk Międzyrzecza, Ogródka i Rozlewiska Umianowickiego. Wody Międzyrzecza dość często podlegają zakwitom, co jest najprawdopodobniej skutkiem braku wymiany wody. Na skutek obniżenia poziomu wody na Rozlewisku Umianowickim wody z WSN wytworzyły nowe koryta w olesie i przepływają do ESN, prawie w ogóle nie zasilając Międzyrzecza. W 1995 r. miejscowi rolnicy udrożnili ujście lewego starorzecza z grupy Rozlewiska Umianowickiego do WSN, co spowodowało dodatkowe odwodnienie tego rozlewiska przy niskich stanach wód, aczkolwiek również nawadniało go przy wysokich stanach oraz zapobiegało jego zamuleniu i zarośnięciu. W 1994 r. nie prowadzono co prawda badań ilościowych flory, zaobserwowano jednak spore płaty wełnianki wąskolistnej, okrężnicy bagiennej, jeżogłówki gałęzistej. W sezonie wegetacyjnym 1995 i później liczebność populacji wymienionych gatunków drastycznie spadła. Można przypuszczać, że jest to bezpośrednie następstwo osuszania Rozlewiska Umianowickiego. W na terenie Rozlewiska Umianowickiego prowadzono badania ilościowe ptaków na powierzchni 31,5 ha. Dane te, zbierane w sposób ścisły i powtarzalny, uwydatniły bardzo niepokojące zmiany w składzie awifauny. Ogólna liczebność ptaków podobnie, jak i liczba gatunków wzrosły (Tab. 4.1.), jednakże nie jest to zjawisko świadczące o polepszeniu się sytuacji. Jak wskazuje tabela, gatunki ustępujące to gatunki wodno-błotne, rzadkie, figurujące w Czerwonej Księdze Zwierząt. Gatunki, które pojawiły się to pospolite gatunki łąk i zarośli. Dane te świadczą, że na skutek spadku poziomu wody jakość przyrodnicza tego rozlewiska znacznie spadła. 62 / 162

63 Tab Porównanie liczebności ptaków w latach Lp. Gatunki parametry: N par Z D N par Z D trend 1. Acroceph. 26 8, ,30 22 schoenobaenus 2. Emberiza schoeniclus 14 4, , Anthus pratensis 13 4, , Fulica atra 9 2,85 9 2, Rallus aquaticus 6 1,90 6 3, Saxicola rubetra 4-5 1, , Alauda arvensis 4 1, , Motacilla flava 4 1, , Carpodacus erythrinus 3, Aythya ferina 2, Crex crex 2, Porzana parva 2, Locustella luscinioides 2, , Locustella naevia 1-2, , Anas platyrhynchos 1, Sylvia communis 1, , Porzana porzana 1, Acanthis cannabina 1, , Carduelis carduelis 0-1, , Fringilla coelebs + 1, Saxicola torquata 0 1, Turdus pilaris + 1, Lanius collurio 0 0,5,159 0 suma 97,5 30, ,5 32, śr. 5,13 1,627 6,03 1,91 N gatunków Z - zagęszczenie w parach na 10 ha D - dominacja (udział procentowy gatunku w całkowitej liczebności wszystkich ptaków) Dla gatunków tzw. rozproszonych podano tylko liczebność par bez przeliczania zagęszczenia i dominacji jako, że wielkość powierzchni jest dla tych gatunków całkowicie nieodpowiednia.tab cd. Lp Gatunki parametry: Botaurus stellaris Vanellus vanellus Tringa totanus Limosa limosa Gallinago gallinago Circus aeruginosus Anser anser Cygnus olor Cuculus canorus suma 1994 N par Z D Gatunki rozproszone N par Z - D trend - Z - zagęszczenie w parach na 10 ha D - dominacja (udział procentowy gatunku w całkowitej liczebności wszystkich ptaków) Dla gatunków tzw. rozproszonych podano tylko liczebność par bez przeliczania zagęszczenia i dominacji jako, że wielkość powierzchni jest dla tych gatunków całkowicie nieodpowiednia 63 / 162

64 p o z io m w o d y : Ryc Porównanie liczebności ptaków na powierzchni próbnej 32-u hektarów po obniżeniu poziomu wody o ok.0,6-0,8 m ze wszystkich gatunków, które zostały tam stwierdzone jako lęgowe W dalszych latach proces zmian szaty roślinnej obszarów podmokłych postępował dalej. Przede wszystkim zaznaczał się coraz szybszy zanik środowisk szuwaru pałkowego na korzyść szuwaru mannowego i turzyc, które z kolei nie podlegały coraz dalej idącej sukcesji łąk. Ogółem w długich okresach czasu zmiany na terenie całej powierzchni próbnej PPL powielały ten wzorzec ustępowały obszary stagnującej wody z pałką szerokolistną, na które wkraczały zbiorowiska manny lub turzycy przyrodniczo praktycznie bezwartościowe (Ryc. 4.3). Kurczące się obszary szuwarów pałkowych wywierały istotny wpływ na liczebność populacji ptaków wodno-błotnych zasiedlających to siedlisko. Dominująca w tym krajobrazie rokitniczka w ciągu trzech lat zmniejszyła liczebność o 2/3. Pomimo dość drastycznego obniżenia poziomu wody w latach , na obszar ten nie wkroczyło rolnictwo, a wręcz przeciwnie na całym obszarze do połowy lat dziewięćdziesiątych rolnictwo praktycznie wycofało się. Brak koszenia dużych obszarów łąk skutkował ciągłym powiększaniem się strefy sukcesji lasów olszowych, która miała miejsce głównie w połowie lat 90tych. Powierzchnia lasów na omawianym terenie zwiększyła się z 5,7 ha w latach 80-tych zwiększyła się do 26,3 ha w roku bieżącym, a więc wzrost był ponad 5 krotny! Wzrost ten odbywał się kosztem obszarów otwartych o ile w latach 80-tych lasy pokrywały zaledwie ok. 6% powierzchni całego omawianego terenu, to w 2002 r. lasy pokrywały już ponad 29% powierzchni 64 / 162

65 terenów otwartych. Wzrost ten odbywał się kosztem terenów łąkowych, bowiem tereny bagienne nie podlegają sukcesji lasu. Z około 40 hektarów otwartych łąk (pod odjęciu terenów bagiennych) koszonych przed zmianami ustrojowymi, obecnie koszone i wypasane jest zaledwie 5,8 ha. Reszta nie była koszona i podlegała sukcesji w kierunku lasu olszowego. Zatem z 46 ha łąk występujących tutaj w latach 80-tych, ponad połowa (21 ha) łąk zanikła do 2002 r. Z pozostałej połowy mniej niż 1/3, zaledwie 5,8 ha jest regularnie koszone i wypasane. Z obserwacji terenowych wynika, że większość tych zmian zaszła w ciągu lat 90-tych. Na terenie powierzchni próbnej PPL, jeszcze w latach 90-tych gnieździło się 4,12 par świergotka łąkowego na 10 ha łąk. Zatem liczebność tego zagrożonego gatunku na terenie całego omawianego obszaru można było oszacować na 19 par lęgowych. Wg powierzchni łąk zachowanych do tej pory można by oczekiwać jego liczebności na poziomie 10 par, jednak występują tylko 3 pary. Nie gwarantuje to już utrzymania populacji, która będzie podlegała losowym wahaniom i prawdopodobnie będzie utrzymywana tylko dzięki nadprodukcji osobników w innych rejonach (populacja typu ujście). Z obszaru badań ustąpiły w zasadzie wszystkie gatunki rzadszych ptaków. Do wykonania udrożnienia ESN na obszarze Rozlewiska Umianowickiego występowały dwie pary gęsi gęgawy Anser anser i dwie pary błotniaka stawowego Circus aeruginosus, jedna para bąka Botaurus stellaris, 3-4 pary derkacza Crex crex, 2-3 par kropiatki Porzana porzana, 2 pary zielonki Porzana parva, 3-5 par czajki Vanellus vanellus, 1 para rycyka Limosa limosa i 1 para krwawodzioba Tringa totanus. Obecnie żaden z tych gatunków nie występuje regularnie na badanym obszarze, jedynie co roku pojawia się jedna para czajki, jednak jej lęgi nie kończą się sukcesem. Podobna sytuacja dotyczy roślin od końca lat 90-tych nie obserwuje się na terenie Łąk Umianowickich storczyków. Przyczyny zmian w strukturze użytkowania ziemi są bardzo proste w całej wsi zachowało się zaledwie kilka krów, które dostarczają mleko na użytek całej lokalnej społeczności. Populacja wsi starzeje się wiele osób zaniechało koszenia łąk, nie tyle ze względu na opłacalność produkcji, co ze względu na podeszły wiek i kłopoty z utrzymywaniem inwentarza. Wg informacji od miejscowych rolników z 200 gospodarstw występujących we wsi Umianowice w latach 70-tych pozostało 63, z czego tylko 3 rolników opiera swoją przyszłość na gospodarce rolnej. Na gromadzkim pastwisku pasie się na ogół 1-2 krowy. Jeszcze w połowie lat 90-tych wiele starszych osób utrzymywało krowy na własne potrzeby, lub na potrzeby drobnego handlu nabiałem. W chwili obecnej są już stare i schorowane, nie są w stanie utrzymywać krów, bowiem w momencie udania się do szpitala, lub jakiegoś wypadku losowego (złamanie nogi, choroba itp.) nie są w stanie zajmować się inwentarzem. Podsumowując: W ciągu ostatnich 10 lat za wyjątkiem obszaru Międzyrzecza, Hajdaszka i Branki, cały teren Delty powoli traci swoje walory przyrodnicze, a jedną z głównych przyczyn tego 65 / 162

66 zjawiska jest postępujące osuszanie Delty, spowodowane destabilizacją hydrologii tego obszaru wykonanego w połowie lat 90-tych w lewej części doliny (Stare Nidy) i całkowitym wyłączeniem Obszaru Basenu Prawobrzeżnego z funkcjonalnego kontaktu z rzeką. Ryc Zmiany w powierzchni zbiorowisk roślinnych na powierzchni próbnej PPL na terenie Delty Środkowej Nidy , ,5 1 0,5 0 U b y ło P rz y b y ło Tph G ly P hr C x Ryc Zmiany w powierzchni obszaru zajmowanego przez różne typy szuwarów na powierzchni próbnej PPL w latach / 162

67 łąki koszone bagna las Ryc Zmiany w strukturze roślinności na terenie obszaru Stare Nidy w latach par/10ha przewidywane obserwowane 10 5 kr w aw od zi ób cz aj ka z de rk ac po kl ąs kw a żó łta pl is zk a św ie rg ot ek łą ko w y 0 Ryc.4.5. Zagęszczenie 6 gatunków ptaków łąkowych stwierdzone w 1994 r. oraz ich przewidywana liczebność na obszarze łąk w latach 80-tych oraz ich liczebność obecnie w porównaniu z liczebnością obserwowaną 67 / 162

68 Rozdział 5. Przygotowanie szczegółowych wytycznych dotyczących renaturyzacji, analiza potencjalnych możliwości i zagrożeń W niniejszym rozdziale zawarto wytyczne dotyczące renaturyzacji wybranych obszarów na terenie Delty mających kluczowe znaczenie dla walorów przyrodniczych Delty oraz jej równowagi środowiskowej. Dla każdego obszaru na podstawie szczegółowych wizji terenowych i wykonanych podstawowych badań, dokonano opisu historii obiektu w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, przypomniano jego kluczowe walory przyrodnicze, które mogą ulec zmianie w czasie lub na skutek prac renaturyzacyjnych, przeanalizowano możliwości i uwarunkowania prowadzenia renaturyzacji na tym obiekcie oraz dokonano analizy ewentualnych przeciwwskazań lub trudności, które może napotkać renaturyzacja. Dane opisowe uzupełniono poglądowymi mapami terenu. Obszar Rębów-Motkowice Zakola Motkowickie - obiekt zdewastowany przez odcięcie zakoli, odcięcie ich wałem i przekopanie sztucznego prostego kanału. Starorzecza podlegają intensywnej sukcesji roślinnej i wypłycaniu. Są odcięte od wylewów (wymiana wody, kolonizacja przez organizmy). Najprawdopodobniej wkrótce ulegną całkowitemu zlądowaceniu. Walory: szczeżuja wielka, bóbr. Możliwości: Na przez meandry, skutek dużej uległyby one energii bardzo rzeki szybkiej po przywróceniu erozji bocznej biegu i rzeki przecinaniu. Z przyrodniczego punktu widzenia dałoby to bardzo energicznie ewoluującą dolinę rzeczną, tworzącą starorzecza w coraz to nowych układach sukcesji. Jest to rzecz bardzo pożądana z punktu widzenia ochrony zwierząt wodnych, zwłaszcza małży. Jak wiadomo z literatury, małże występują tylko w pewnych stadiach sukcesji starorzeczy, po czym giną. Szansą na zachowanie populacji jest odpowiednio szybkie powstawanie nowych starorzeczy, kolonizowanych przez larwy w czasie wylewów (Zając 2002). W obecnym układzie starorzecza te skazane są na szybszą lub wolniejszą autorfizację i zarośnięcie. W najgorszym stanie znajduje się starorzecze południowe. Możliwe jest przeciwdziałanie sukcesji przy otwarciu zakoli od dołu. Przeciwwskazania: dolina poza wałami bardzo intensywnie zagospodarowana, nasyp drogi wojewódzkiej (Kije-Motkowice), most. Włączenie meandrowania mogłoby spowodować przerwanie wałów z obu stron. 68 / 162

69 Obszar Motkowice-LHS Stara Nida wpływ - obiekt zdewastowany przez odcięcie wpływu wody do cieku i wybudowanie wału izolującego dolinę od wylewów. Zniszczone jedno z unikatowych anastomozujących koryt. Zrobiono sztuczne ujęcie i doprowadzenie wody z jazu w Rębowie. Dynamika przepływu regulowana sztucznie przez jaz. Stara Nida nawadnia większość niezwykle cennych obszarów wodno-błotnych (Międzrzecze, Stare Nidy). Ma zbyt mały przepływ zarasta. Walory: Stara Nida nawadnia większość niezwykle cennych obszarów wodnobłotnych (Międzrzecze, Stare Nidy, ew. Bagno Branki). Jest siedliskiem dla niezwykle cennych gatunków mięczaków i ryb. Możliwości: jak widać na materiałach archiwalnych Stara Nida miała naturalny wpływ, Nida dzieliła koryto. Zwiększenie przepływu mogłoby pomóc zrewitalizować rozlewisko Nad LHS (możliwość przywrócenia kolonii siewkowatych, mew i rybitw). Dzięki zwiększeniu przepływu rewitalizacja WSN i najważniejszych rozlewisk: Rozlewiska Umianowickiego i Bagna Branki. Przeciwwskazania: zanoszenie Starej Nidy piachem z głównego koryta. Czerniawy - obiekt osuszony przez melioracje szczegółowe i odcięcie wałem od popławiania/zasilania przez rzekę w czasie wezbrań. Walory: w zasadzie brak. Starorzecze główne jest puste, pokryte rzęsą, niedotlenione. Starorzecze Pod wydmą stosunkowo mniej żyzne, występuje szczeżuja wielka, osoka aloesowa. Możliwości: depresja może być podtapiana w czasie wezbrań wiosennych i stanowić niezwykle cenne siedlisko (okresowe zastoisko) dla ptaków wodno-błotnych (siewkowate, cyranka, rożeniec (!) inne blaszkodziobe). Po upływie ok. miesiąca woda odparowuje i możliwe jest rolnicze wykorzystanie tego terenu. Poziom wody może być regulowany przez odpowiednie ustawienie rzędnej kanału odprowadzającego wodę przez przepust pod LHS (czerwona strzałka), tak aby nie zatapiać całych łąk, również tych użytkowanych kośnie w części zachodniej. Na podobnej zasadzie funkcjonują łąki w okolicy Wiślicy, które są niezwykle bogatą ostoją awifauny, przy utrzymanym wykorzystaniu rolniczym. Ewentualne straty mogą być wyrównywane w ramach programu rolno-środowiskowego. Wymagana rozbiórka wału na lewym brzegu, lub przynajmniej jego przerwanie, tak aby w okresie wezbrań woda mogła zalewać część doliny (Q=80m3/s). Teren może być 69 / 162

70 również nawadniany przez alluwia ze Starej Nidy. Starorzecze Czerniawy musi być otwarte do Starej Nidy bądź do starorzecza Pod wydmą, gdyż podlega intensywnemu zamuleniu, zarasta rzęsą, która izoluje toń wodną od dopływu tlenu. Można po wykupie przyległych działek gospodarować strefą przybrzeżną tak aby mogły rosnąć tutaj szuwary gwarantujące miejsca gniazdowe dla ptaków wodnobłotnych. Szczególnie takie szuwary byłyby wymagane od strony północnej. Jeżeli dojdzie do podniesienia poziomu wody na skutek rewitalizacji Starej Nidy zalew poza starorzeczem powinien doprowadzić do wyginięcia roślinności, odsłonięcia gleby bardzo atrakcyjne siedlisko dla ptaków wodno-błotnych. W dalszej perspektywie pewnie i tak dojdzie do rozwinięcia się szuwarów, będzie to również teren atrakcyjny dla ptaków chociaż z innej grupy ekologicznej (ptaki trzcinowisk). Przeciwwskazania: zasadniczo brak, bowiem teren zalewowy nie jest wykaszany (jasny kolor zeszłorocznych traw na zdjęciu lotniczym). Obszar Grodzisko Zakola Stawskie - odcięte sztucznie w 1994 r. przez niewiadomego sprawcę bez jakichkolwiek uzgodnień i pozwoleń. Mają charakter meandrów zawieszonych. Po pierwszym wezbraniu zaniesione piaskiem, wypłycone, zamierające. Walory: zawójka rzeczna Borysthenia naticina (CR) Możliwości: przywrócenie stanu naturalnego nie powinno przedstawiać większych trudności. Pas meandrowania jest na terenie niezagospodarowanym. Meandry przecięto nielegalnie. Ożywienie meandrowania przyniesie zmienne siedlisko bardzo wskazane dla organizmów przystosowanych do funkcjonowania w warunkach intensywnej erozji bocznej, powstawania i zanikania siedlisk. Powstanie duża różnorodność nisz ekologicznych. Obecnie Starorzecza praktycznie stały się siedliskiem lądowym, przekop jest prosty, o bardzo niskiej bioróżnorodności. Możliwy jest wariant z otworzeniem starorzeczy tylko od dołu. Przeciwwskazania: brak. 70 / 162

71 Rozlewisko i ciek od Hajdaszka - ciek od Hajdaszka został bardzo dawno uregulowany. Na przedwojennym szkicu zachowanym w bibliotece IOP PAN w Krakowie ciek ten anastomozuje i zasila ESN. Walory: rozlewisko Hajdaszek: bąk, gęgawa, inne ptaki wodno-błotne Możliwości: rozlewisko Hajdaszek może być zasilane z wezbrań w cieku od Hajdaszka, jeżeli wał od strony rozlewiska zostałby rozebrany (biała linia). Wykonanie odcinka cieku do ESN (czerwona linia) nie przedstawia trudności, bo teren nie jest zagospodarowany, jednak ciek musi być obwałowany od strony wschodniej, bowiem reszta łąk jest bardzo intensywnie użytkowana. Zasilenie ESN zlikwiduje kłopoty z przepływem w ESN, bez konieczności przepuszczania wody przepustem z WSN (czerwony prostokąt). Przepust jest już zresztą wypłukany i woda płynie poza rurami. Skuteczne odprowadzenie wody z cieku od Hajdaszka zlikwidowałoby konflikt z właścicielem łąk kośnych nad stacją kolejki wąskotorowej, który uważa, że brak drożności WSN i w konsekwencji wyższy poziom (rzędna dna i wody) cieku od Hajdaszka jest odpowiedzialny za podtapianie jego łąk. Utrzymanie przepływu w ESN sprzyjać będzie neutralizacji zanieczyszczeń odprowadzanych ze wsi do tego cieku, poprawiać jego natlenienie, zwiększy liczbę potencjalnych nisz ekologicznych, dostarczy większej ilości wody do nawadniania Rozlewiska Umianowickiego i Bagna Branki. Możliwy jest również wariant z pozostawieniem ujścia cieku od Hajdaszka do Starej Nidy, ale wskazane byłoby dopuszczenie do naturalnego ukształtowania się tego eustarium po północnej stronie wału, przy rozebraniu przynajmniej częściowym, wału na prawym brzegu cieku. Naturalnie ukształtowany układ hydrologiczny byłby niewątpliwie bogatszy przyrodniczo i atrakcyjniejszy krajobrazowo od obecnej sytuacji. Pozostaje jednak wtedy nie rozwiązany problem zasilania przepływu w ESN, który musiałby zostać utrzymany w skromnym zakresie przy użyciu istniejącego przepustu. Przeciwwskazania: możliwy konflikt z właścicielem łąk kośnych, który domaga się stworzenia warunków do intensywnej uprawy. Możliwe jest przeprowadzenie zamiany gruntu na inny, pozostający w zarządzie Parków Krajobrazowych Ponidzia, lub kompensacja ewentualnych strat przy użyciu programu rolno-środowiskowego. Obszar Międzyrzecze Naturyzacja koryta głównego Nidy na Międzyrzeczu 71 / 162

72 - Główne koryto Nidy na obszarze Międzyrzecza ma charakter prostego przekopu, którym woda płynie szybko. Spontaniczny proces meandrowania, który pojawiał się w przekopie, był natychmiast likwidowany zakładaniem opasek wiklinowych, przeciwdziałających erozji bocznej. Proste koryto pogłębia się wskutek erozji dennej, jest całkowicie bezwartościowe pod względem zróżnicowania nisz ekologicznych. W dnie koryta znajdują się stopnie, które nie spełniają swojej roli, bowiem zostały zaniesione piachem. Konieczne jest zatem wydłużenie trasy koryta, zróżnicowanie prędkości nurtu, na obszarach naturalnych umożliwienie erozji bocznej i odcinania starorzeczy. Rozwinięcie koryta jest możliwe tylko na lewym brzegu na obszarze tzw. Międzyrzecza, gdyż prawy brzeg jest zabezpieczony wałem. Można tutaj korzystać z naturalnych rynien powstających w czasie wylewów (jasne ślady na ortofotomapie na lewym brzegu koryta), można również trasę zaplanować sztucznie. Na Międzyrzeczu Środkowym ciągnie się pas bardzo głębokich starorzeczy i rozlewisk, które można wykorzystać dla skomplikowania i wydłużenia trasy koryta. Walory: główne koryto Nidy pozbawione jest walorów przyrodniczych. Okazjonalnie występuje tutaj bóbr. W zatoczkach przybrzeżnych, w cieniu zwalisk drzewnych itp. występują niewielkie zgrupowania małży z rodziny Unionidae, jednak nie wykryto cennych gatunków. Międzyrzecze Środkowe jest najcenniejszym przyrodniczo obszarem na terenie Delty (zwłaszcza czerwono obwiedziony obszar na mapie poniżej), głównie ze względu na występowanie ptaków wodno-błotnych. Zachodnia część zgrupowania rozlewisk i starorzeczy przez którą idzie trasa nr 1. jest mniej wartościowa od wschodniej, leżącej bliżej W-Starej Nidy. Międzyrzecze Dolne na którym planowany jest przebieg drugiego obejścia stopnia jest stosunkowo mało wartościowe przyrodniczo, natomiast przyjmuje WSN, tworząc rodzaj Delty, zatem przebieg głównego koryta może poprawić warunki uwodnienia i zróżnicować nisze ekologiczne w obrębie ekosystemu wodnego. Możliwości: planowane są do wykonania dwa obejścia stopni sprzyjające wydłużeniu trasy koryta, przy wykorzystaniu istniejących starorzeczy i rozlewisk. Ponieważ są one połączone ze sobą i hydraulicznie stanowią jedną całość, przepływanie przez nie rzeki sprzyjałoby utrzymaniu wysokiej jakości wody, a dzięki zróżnicowaniu przepływu występowaniu zróżnicowania nisz ekologicznych. Dzięki lepszej jakości wody, lepszemu natlenieniu mogłoby na znacznym obszarze dojść do zmniejszenia lub wyeliminowania zakwitów, rozwoju rybostanu i fauny bezkręgowców. To z kolei spowodowałoby znacznie większe zróżnicowanie nisz dostępnych dla ptaków i dzięki temu obszar ten mógłby uzyskać dodatkowe walory faunistyczne, np. zaczęłyby tam występować perkozy i rybitwy, których brak obecnie na terenie całej Delty, prawdopodobnie ze względu na fakt, że wszystkie większe zbiorniki podlegają 72 / 162

73 zakwitom. Wydłużenie trasy sprzyjałoby infiltracji wody na teren przyległy do obecnych rozlewisk, co poprawiłoby tam jakość i podniosłoby poziom wody, a to również sprzyjałoby podniesieniu walorów faunistycznych. W części wschodniej obszar ten jest własnością państwa pozostającą w zarządzie Zespołu Parków Krajobrazowych Ponidzia, jednak część zachodnia Międzyrzecza jest własnością prywatną, obecnie nie użytkowaną. Przeciwwskazania: pewne wątpliwości mogą dotyczyć przebiegu trasy nr. 1, bowiem starorzecza tutaj występujące są głębokie (nie da się ich przejść wpław, zatem mają powyżej 1.5m głębokości) zatem ich głębokość jest porównywalna z głębokością głównego koryta Nidy. Jeżeli główny nurt zostanie wpuszczony w te starorzecza, to mają one odejścia w stronę WSN i występuje teoretycznie ryzyko awulsji do WSN. Ryzyko to jest małe (ze względu na wały przykorytowe WSN od zachodu WSN leżą dość wysokie wały przykorytowe, które umożliwiają przejście suchą nogą, od wschodu WSN teren jest wyżej położony, rzędna dna WSN jest wyższa niż Międzyrzecza środkowego, bowiem WSN je nawadnia) lub powstania spontanicznego przebiegu przez Międzyrzecze, co jest bardziej prawdopodobne. Najprawdopodobniej i najkorzystniej z punktu widzenia przyrodniczego byłoby gdyby doszło do spontanicznej, dodatkowej anastomizacji obejścia 1. Z punktu widzenia przyrodniczego, nie są to wydarzenia niekorzystne, jednak należy brać je pod uwagę przy konstruowaniu projektu technicznego. Drugim potencjalnym ryzykiem jest powstanie erozji wgłębnej, pogłębienie się koryta i wytworzenie się w ten sposób koryta drenującego zbiorniki wody na Międzyrzeczu Środkowym. Podobne ryzyko występuje na Międzyrzeczu Dolnym. Oczywiście prawdopodobieństwo tego rodzaju zdarzeń jest niewielkie, jednak przed wykonaniem prac należy wykluczyć prawdopodobieństwo ich występowania na etapie projektu technicznego i nadzoru nad wykonaniem. Pewne ryzyko niesie udostępnienie sieci starorzeczy dla ruchu turystycznego. Możliwe będzie bowiem wpłynięcie z koryta głównego na starorzecza. Z jednej strony jest to niewątpliwa, ogromna atrakcja turystyczna, nieporównywalna z pozostałymi spływami w kraju (porównywalna jedynie tylko z Narwiańskim Parkiem Narodowym), jednak z drugiej strony pływanie kajakami po rozlewiskach w okresie kojarzeń i/lub okresie wodzenia piskląt może spowodować, że rozlewiska opustoszeją. Nie ma bowiem innego równie silnego wpływu antropogenicznego na ptaki wodno-błotne jak płoszenie ich przez pływanie po wodzie. Lustro wody jest uważane przez ptaki za jedyne bezpieczne miejsce. Gdy okazuje się, że potencjalny drapieżnik po nim może pływać, ptaki natychmiast się wycofują. Również płoszenie ptaków wodzących młode może przyczynić się do ogromnych strat w 73 / 162

74 młodych, bowiem stadko rodzinne rozproszone przez szybko w porównaniu do ptaków posuwający się kajak, może nie zebrać się z powrotem, a młode pozbawione opieki samicy bardzo szybko giną. Oczywiście w okresie polęgowym (od lipca do jesieni) rozlewiska mogłyby być udostępniane, jednak w okresie wiosny udostępnienie niesie ze sobą ryzyko. Jak dotąd większość spływów odbywa się latem, kiedy stan wody jest niski a temperatura wody wysoka. Wiosną obserwowano spływy, ale jedynie wykonywane przez przyrodników amatorów, od których można spodziewać się właściwego podejścia do tego zagadnienia (z racji dokonywania obserwacji przyrodniczych nie są zainteresowani płoszeniem zwierząt). Obszar Stare Nidy Stara Nida i Rozlewisko Umianowickie - Do 1995 r. Rozlewisko Umianowickie należało do najbardziej wartościowych obszarów wodno-błotnych w całej dolinie Nidy. Gnieździły się tutaj 3 gatunki ptaków zaliczanych do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt, występowało ok. 100 par ptaków wodno-błotnych lub łąkowych z 27 gatunków. Latem 1994 r. wykonano udrożnienie ESN, które zaowocowało obniżeniem poziomu wody na rozlewisku o ok. 0,6 m. Spowodowało to wycofanie się lub spadek liczebności 14 gatunków, niestety należących do najcenniejszych gatunków wodnobłotnych. Ten trend poszerzał się w miarę jak ESN pogłębiona poszerzyła koryto do ok. 3-5 m powodując dalsze osuszanie się tego rozlewiska. W 1995 r. wykonano dodatkowo przepust odprowadzający wodę z WSN do ESN powodując dodatkowe zmniejszenie zasilania Rozlewiska we wodę (WSN płynie wyżej, dzięki różnicy poziomów wytworzyły się rynny erozyjne, którymi woda z WSN zasilała rozlewisko). WSN zaczęła czopować się osadami i zarastać roślinnością, powodując zagładę siedlisk dla niezwykle rzadkich i cennych małży żyjących w jej korycie. Również na terenie rozlewiska żyją co najmniej 3 gatunki bardzo cennych mięczaków, m.in. Vertigo angustior, wymieniony w załączniku II do Dyrektywy Siedliskowej Rady Europy (tzw. Dyrektywa Habitatowa). Obecnie od końca lat 90-tych nie występują tutaj już jakiekolwiek gatunki ptaków z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt, zostały tylko gatunki pospolite, których liczebność maleje. Vertigo angustior nie został wykryty w czasie badań w 2004 r. Walory: potencjalnie niezwykle cenne siedlisko ptaków wodno-błotnych i mięczaków. Dzięki zróżnicowanej mikrorzeźbie tworzy niezwykle wartościową sieć koncentrycznych kanałów i rozlewisk. Możliwości: udrożnienie WSN (biała kropkowana linia na mapie powyżej) jest nawet postulowane przez miejscową ludność, gdyż jej zdaniem blokuje ona w obecnej 74 / 162

75 postaci odpływ z rozlewiska Hajdaszek, które się powiększa. Dostęp do rzeki jest dobry, gdyż od strony zachodniej nie jest zarośnięta drzewami. Udrożnienie umożliwi odtworzenie siedlisk rzadkich małży. Możliwe jest również udrożnienie jednej z rynien erozyjnych prowadzących na rozlewisko Umianowice i wprowadzenie wody do sieci koncentrycznych kanałów i zastoisk (gruba ciemnoniebieska linia przerywana na mapie powyżej). Umożliwiłoby to trwałe napełnienie rynien, zastoisk i starorzeczy wodą, co doprowadziłoby do szybkiego odtworzenia się szuwarów pałkowych i ponownej kolonizacji obszaru przez gatunki wodno-błotne. Do odtworzenia oryginalnego charakteru siedliska wystarczy podniesienie poziomu wody o cm jest to zatem zmiana bardzo niewielka. Przewiduje się, że zmiana charakteru roślinności zachodziłaby na obszarze obwiedzionym cienką ciągłą jasnoniebieską linią, podczas gdy trwałe rozlewisko objęłoby obszar obwiedziony ciemniejszą cienką niebieską linią. Dla porównania, na mapie przedstawiono zasięg szuwarów pałki szerokolistnej w 1998 r. ( jasnożółty kontur; wykonany metodą pomiaru GPS). Stagnowaniu wody na Rozlewisku sprzyjałby utrudniony odpływ do ESN, na skutek istnienia niewysokiego wału (ciemnoszara przerywana linia), usypanego przez koparkę pogłębiającą starorzecze w 1994 r. Teren Rozlewiska jest własnością państwa, w zarządzie Zespołu Parków Krajobrazowych Ponidzia. Wskazane byłoby Umianowickiego rozciągających również na się otworzenie Międzyrzecze między przez większymi krajobrazu wycięcie obszarami Rozlewiska kurtyn olesów. drzew Sprzyjałby optycznemu zwiększeniu szerokości doliny i usunęłoby izolujący wpływ zadrzewień nad WSN, który powoduje, że ptaki nie latają z Rozlewiska Umianowickiego nad Międzyrzecze Środkowe. Tego rodzaju kurtyny izolują również siedlisko dla motyli. Przeciwwskazania: wg ludności pobliskich Umianowic, podwyższony poziom wody na rozlewisku powoduje stagnowanie wody w ich piwnicach. Według specjalistów podwyższony poziom wody w piwnicach jest wynikiem ogromnego spływu powierzchniowego z tzw. Górki Umianowickiej, który nie jest odprowadzony. Poza tym, większość Umianowic leży na podłożu skalistym, zatem podsiąkanie wody z niżej położonego rozlewiska jest mało prawdopodobne. Brak przeciwwskazań przyrodniczych. 75 / 162

76 Obszar Basen Prawobrzeżny Wydartus - w przeszłości (do 1987 r.) Wydartus należał do najcenniejszych siedlisk wodno-błotnych w całej Polsce. Podobne obszary wodno-błotne znajdowały się tylko w niektórych częściach dolin największych naturalnych rzek północnego-wschodu (Biebrza, Narew). Występowało na nim rozlewisko, z bardzo zróżnicowanym i mozaikowym układem kanałów i roślinności, niezwykle bogate przyrodniczo (była tutaj m.in. kolonia mewy śmieszki, miało ono ogromne znaczenie dla ptaków na przelotach). Po osuszeniu na terenie tym, w jego centralnej części pozostał ogromny obszar nieużytku (ciemno zabarwiona przestrzeń na ortofotomapie obwiedziona jasnozieloną kropkowaną linią pozostawione szuwary). Jest to zagłębienie, a woda jest z niego odprowadzana naturalnym kanałem położonym w części zachodniej (biała przerywana linia nr 1). W przypadku przywrócenia przepływu w starym korycie Nidy (biała przerywana linia nr 2.) poziom wody w otoczeniu niewątpliwie wzrósłby i doszłoby do ponownego zatopienia Wydartusa. Całość tego obszaru jest obecnie zaniedbana i niewykorzystywana rolniczo, zatem dawne rozlewiska zaznaczone poniżej zieloną kropkowaną linią, mogłyby odzyskać walory przyrodnicze i stać się atrakcją turystyczną. Walory: obecnie Wydartus w części 1. jest mało wartościowym, zdegradowanym szuwarem, bez istotnych walorów przyrodniczych. W części 2. Wydartus jest bardzo cennym siedliskiem ptaków wodno-błotnych, szczególnie ptaków krajobrazu zalewowych łąk: ptaków siewkowatych i kaczek, które wykorzystują łąki i położone przy nich starorzecze. Możliwości: teren nie jest użytkowany rolniczo. W okresach wezbrań wiosennych mógłby być zatapiany stanowiąc niezwykle cenne siedlisko zarówno dla migrujących ptaków wodno-błotnych, jak i później dla lęgowych. Wydłużenie trasy koryta Nidy spowodowałoby nieznacznie lepsze uwodnienie terenu dając rozlewisko o optymalnych warunkach dla ptaków. Samo stare koryto jest zachowane w dobrym stanie. Obecnie w czasie dużych wezbrań Wydartus jest również zatapiany, lecz woda dość szybko z niego schodzi. Przeciwwskazania: otwarcie tego terenu na zalew (udrożnienie starego koryta i przerwanie wału) może stwarzać psychologiczne zagrożenie powodziowe dla wsi Sobowice i Stawy. Jednocześnie istniejące obwałowania na całym prawym brzegu głównego koryta Nidy wyłączają w ca 1/3 retencję dolinową i powodują zagrożenie dla wsi nie obwałowanych (Umianowice). Otworzenie retencji dolinowej sprzyjać 76 / 162

77 będzie bezpieczeństwu powodziowemu przez obniżenie amplitudy fali powodziowej, zarówno na terenie Delty, jak i w całej dolinie Nidy poniżej. Istnienie dopłat za produkcję rolną może stwarzać presję na rolnicze zagospodarowanie terenu (od dawna istniejącą w przyległych wsiach i władzach gminy Imielno), która powinna być kompensowana przy użyciu programu rolno-środowiskowego. Obszar Branka Renaturyzacja Strugi Podłęskiej - Obszar Branka jest jednym z najcenniejszych obszarów w dolinie Nidy, głównie ze względu na naturalność szaty roślinnej, krajobrazu i bardzo cenną awifaunę. Jednak teren ten jest nawadniany przez dwa cieki Brankę płynącą u podnóża Skowronna Górnego i Strugę Podłęską płynącą przez środek bagien. Struga Podłęska jest kanałem, zaniesionym piachem, płynącym powyżej terenu, obwałowanym. Jest idealnie prosta. Pomimo tego, że płynie przez jeden z najbogatszych przyrodniczo terenów w dolinie Nidy i w Polsce, jest ciekiem praktycznie martwym, bowiem w jego korycie brak zróżnicowania warunków ekologicznych, które umożliwiłyby organizmom zamieszkanie w tym korycie. Dno jest ruchome, nie gwarantujące możliwości utrzymania się w nim bez ciągłej walki z zasypywaniem. Dno jest nadbudowywane względem poziomu otaczającego gruntu i w momencie przerwania wałów zalewa niżej położone rozlewiska. Gdyby Struga Podłęska meandrowała jej bogactwo przyrodnicze byłoby ogromne, bowiem płynie przez bardzo zróżnicowany teren: piaszczystymi, z podłożem z torfowiskami gipsowym niskimi. i wapiennym, Pozostawiając z lasami, starorzecza, wydmami gwarantowałaby ogromną różnorodność bezkręgowców, miejsca rozrodu płazów i ogromną różnorodność ptaków. Obecnie jej sąsiedztwo jest płaskie, z dużym zróżnicowaniem roślinności, ale z małym zróżnicowaniem fauny. Walory: Teren jest cenną ostoją fauny (kropiatka, żuraw, bocian czarny) oraz flory (storczyki, torfowiska przejściowe). Możliwości: obszar doliny Strugi Podłęskiej jest całkowicie zabagniony, od zachodu całkowitym nieużytkiem, od wschodu dość blisko niej są jeszcze koszone łąki. W latach 90-tych został nielegalnie przez jednego z właścicieli otworzony prawy wał Strugi, z intencją (jak wynika z informacji od lokalnej ludności), aby Struga naniosła na nisko położoną łąkę osady, które transportuje, dzięki czemu po zamknięciu wału łąka będzie suchsza. Skutkiem było trwałe zabagnienie łąki, bowiem Struga niesie dużo rumowiska wleczonego i nadbudowała koryto, zatem płynie wyżej od otoczenia. 77 / 162

78 Przeciwwskazania: teoretycznie właściciele działek prywatnych mogą nie wyrazić zgody, aczkolwiek jest to mało prawdopodobne, gdyż obecnie nie wykorzystują tego gruntu w żaden sposób, przywrócenie go do produkcji rolnej wymaga dużych nakładów finansowych, a stan obecny daje szansę na uczestnictwo w programach rolno-środowiskowych. Obszar Łąki Skowrońskie Rewitalizacja Bagna Branki - teren ten już przed wojną był wykorzystywany jako teren rezerwatowy. Utrzymywano go w stanie dzikim i wynajmowano łodzie do łowienia ryb i polowania na kaczki. Nawet w ramach osuszania Delty w latach 80-tych teren ten postanowiono utrzymać w stanie dzikim, jako rezerwat ptactwa wodno-błotnego. Jednak na skutek zdewastowania przez nieznanych sprawców urządzeń zatrzymujących wodę teren został osuszony i Wojewódzki Konserwator Przyrody odstąpił od planów ochrony wobec utraty walorów przyrodniczych tego miejsca. Teren ciągle zachował dawne zróżnicowanie rzeźby terenu i co roku na wiosnę jest podtopiony, jednak poziom zalewu jest zbyt niski, woda jest odprowadzana kanałami i nie rozwija się tam bogata biocenoza wodno-błotna. W części południowej Bagna Branki teren jest suchszy i rozwijały się tam ogromne połacie pokrzyw, ostów i zdegradowanych szuwarów. Walory: w niektórych sezonach teren jest wystarczająco nawodniony i gnieżdżą się tutaj pojedyncze pary kaczek, głównie krzyżówki i cyranki. W 1994 i 1995 r. w zdegradowanych szuwarach, pokrzywach i ostach koło dworu w Skowronnie, zlokalizowana była kolonia 5 gniazd błotniaka łąkowego Circus pygargus. Jednak od tamtego czasu do tej pory więcej tam tego gatunku nie stwierdzono, pomimo corocznych kontroli i poszukiwań. W okresach wezbrań zalewających całą dolinę, teren ten jest miejscem odpoczynku bardzo licznych stad ptaków blaszkodziobych. Obserwowano tam nawet kormorany. Możliwości: Bagno Branki położone byłoby w niesłychanie atrakcyjny sposób dla wykorzystania turystycznego. Mianowicie leży ono u podnóża dużego wzniesienia (północny kraniec Garbu Pińczowskiego). Biegnąca tam droga asfaltowa leży kilkanaście metrów ponad bagnem, a biegnąca tamtędy kolejka wąskotorowa kilka metrów nad bagnem. Warunki do obserwacji takiego zbiornika wodnego i zamieszkujących je zwierząt są znakomite. Działki leżące wzdłuż drogi są nieużytkiem poniżej drogi, gdzie można by urządzić miejsca obserwacji odpowiednio wkomponowane w krajobraz. 78 / 162

79 Przyległe od zachodu do Bagna obszary łąkowe są położone na luźnych słabo gliniastych piaskach, w związku z czym w suche lata przesuszają się nadmiernie, co prowadzi do bardzo szybkiego wysychania roślinności. Istnienie trwałego zbiornika wodnego likwidowałoby ten problem. Teren ten jest generalnie ekstensywnie używany, działki są koszone nieregularnie. Przeciwwskazania: Ze względu na użytkowanie przyległych terenów ważne byłoby niezwykle dokładne opracowanie systemu hydrologicznego takiego bagna, aby nie powodować zagrożenia dla działek wykorzystywanych gospodarczo i prowokować napięć. Cały teren łąk Skowrońskich jest zalewany w całości nie i popławiany w czasie większych wezbrań, zatem utrzymywanie nieznacznie większej wilgotności terenu nie jest żadnym przeciwwskazaniem dla wykorzystania do produkcji siana (tak zresztą działo się w latach 60-tych). Na poniżej ilustracji kolorem jasnoniebieskim przedstawiono przewidywany zakres zwiększonej wilgotności terenu, podczas gdy kolorem ciemnoniebieskim przedstawiono zasięg trwałego rozlewiska. Pewną trudnością może być struktura własności (działki prywatne, oceniane na ok. 200 właścicieli). Obszar Płaszczyzna Rewitalizacja schodzących się Nid - Obszar schodzenia się koryt Nidy przed przełomem przez Garb Pińczowski. W przeszłości, jak widać ze starych zdjęć lotniczych, obszar ten był zabagniony i charakteryzował się niezwykłym skomplikowaniem przebiegu koryt. Prawdopodobnie był wtedy bardzo bogaty przyrodniczo. Obecnie oddzielony od reszty obszaru Delty nasypem drogi SkowronnoSobowice, która jest regularnie przerywana ze względu na niedostosowanie przepustów drogowych do przepływów powodziowych. Walory: obecnie pozbawiony walorów przyrodniczych. W starorzeczach występuje chroniony grążel żółty. Możliwości: Obecnie jest intensywnie zagospodarowany (łąki kośne) aczkolwiek w przypadku dużych wezbrań jest całkowicie zalewany. Brak zagrożenia dla osad ludzkich, teren położony całkowicie na uboczu. Zachowane są główne koryta Starej Nidy, o dużej głębokości i przepustowości. Możliwość aktywizacji gospodarczej gospodarstw położonych nad rozlewiskiem bardzo atrakcyjne położenie krajobrazowo, jak i turystycznie (wędkarstwo, łowiectwo). Dojazd od strony Skowronna. 79 / 162

80 Zagrożenia: w przypadku podwyższenia opłacalności produkcji rolnej wykorzystanie rolnicze może być atrakcyjniejsze dla właścicieli od ewentualnych zysków z programów rolno-środowiskowych lub z turystyki. s k r ó c e n ie w a łu i o tw o r z e n ie d o l n e g o s ta r o r z e c z a w ysoki b rz e g Ryc Zakola Motkowickie - możliwość rewitalizacji zakoli 1965 M o tk o w ic e - K ije St ar a Ni da r o z le w is k o N ad LH S LH S Ryc Stara Nida - wpływ; możliwość udrożnienia Starej Nidy i nawodnienia rozlewisk 80 / 162

81 o b n i ż e n ie Ryc Czerniawy - możliwość rewitalizacji starorzecza Ryc Zakola Stawskie - rewitalizacja lub otworzenie starorzeczy 81 / 162

82 szka c ie k o d H a jd a Ryc Rozlewisko i ciek od Hajdaszka - możliwość dodatkowego zasilenia wodą rozlewiska tr a s a k o r y ta fa u n a W SN Ryc Naturyzacja głównego koryta Nidy na Międzyrzeczu 82 / 162

83 W S N d o u d r o ż n i e n ia k a n a ł n a w a d n ia ją c y z a s ię g z m ia n w r o ś l in n o ś c i z a s ię g r o z le w is k a s z u w a r y r. wał Ryc Stara Nida i Rozlewisko Umianowickie - konieczność zasilenia wodą Rozlewiska Umianowickiego 83 / 162

84 1. 2. Ryc Wydartus - rewitalizacja starorzeczy i zasilenie rozlewiska z szuwarami 84 / 162

85 Ryc Renaturyzacja Strugi Podłęskiej Ryc Bagno Branki - możliwość rewitalizacji rozlewiska 85 / 162

86 Ryc Płaszczyzna - rewitalizacja schodzących się Nid 86 / 162

87 Część II. Badania terenowe, laboratoryjne, obliczenia i symulacje powodzi Rozdział 6. Charakterystyka stanu rzeki, cele i zadania Tereny o dużym stopniu uwilgotnienia stanowią w naszej strefie klimatycznej, obszary o wysokich walorach przyrodniczych i biologicznej różnorodności. Obszary te charakteryzują się dużą żyznością, co powodowało presję rolnictwa na ich wykorzystanie. Większość mokradeł w Europie została odwodniona i zamieniona na pola uprawne. Szczególnie duże zainteresowanie rolnictwa budziła dolina Nidy w latach 60 i 70 ubiegłego stulecia. Tworzone były plany regulacji rzeki i melioracji doliny w celu przekształcenia jej w wysokowydajne łąki i pastwiska. Ideę tę niestety udało się częściowo zrealizować pomiędzy Rębowem i Pińczowem. Prowadzone w latach 60 i 80 -tych badania przedmelioracyjne doliny Nidy zwróciły uwagę na jej duże zabagnienie i uwilgotnienie. Ocenione to zostało niestety jako zjawisko negatywne i było podstawą do podjęcia prac melioracyjnych i regulacyjnych. "Procesy postępującego zabagnienia obserwuje się w całym rejonie...trwające procesy geodynamiczne przypominają początkowe rozdwojenie się rzeki i są przykładem dziczenia rzeki...rejon Antoniów stanowi okresowe rozlewisko z enklawami o charakterze stałym. Teren trudno dostępny, miejscami niedostępny przez cały rok...analiza zdjęć lotniczych z lat 1965 i 78 jednoznacznie wskazuje na kurczenie się obszaru gruntów uprawnych na niekorzyść podmokłych łąk i zabagnień." [Dokumentacja geologiczno-hydrologiczna, Kielce 1983]. Szczególnej uwagi wymaga gospodarka wodna w rejonie Delty Środkowej rzeki Nidy ze względu na najbardziej przekształconą sieć hydrograficzną oraz najdalej posunięte procesy degradacji środowiska przyrodniczego na tym obszarze. Dotychczasowe studia i badania wykazują potrzebę odtworzenia sieci hydrograficznej. Konieczność ochrony walorów przyrodniczych doliny rzeki Nidy poprzez renaturyzację sieci hydrograficznej i regulację stosunków wodnych nie budzi żadnych wątpliwości. Dotyczy to w szczególności potrzeby utrzymywania wysokich stanów wód powierzchniowych i gruntowych. Potrzeby wodne środowiska przyrodniczego reprezentowane przez miarodajne przepływy lub stany wody w rzece oraz optymalne poziomy wód gruntowych w dolinie powinny być uwzględnione w planach gospodarki wodnej zlewni. Są to specyficzne potrzeby, wyraźnie odróżniające się od potrzeb komunalnych czy przemysłowych, a nieco zbliżone swym charakterem do potrzeb użytków zielonych w warunkach prowadzenia nawodnień z regulowanych odpływem. Dolina rzeki Nidy wraz z otaczającymi terenami stanowi jeden z najbogatszych przyrodniczo obszarów w Europie. Przyrodnicza ranga tego terenu przekracza rangę wielu parków narodowych w Polsce. Oprócz walorów przyrodniczych teren ten charakteryzuje się również 87 / 162

88 wysokimi walorami krajobrazu, licznymi pomnikami przyrody nieożywionej, niezwykle ciekawą historią oraz cennymi zabytkami kultury materialnej. Stanowi również jeden z najciekawszych obszarów funkcjonowania tzw. krajobrazu kulturowego. Teren Ponidzia został wpisany do europejskich spisów obszarów przyrodniczo cennych w systemie CORINE i został zaliczony jako obszar ważny dla ochrony ptaków w skali międzynarodowej. Pełni on funkcję obszaru węzłowego w europejskiej sieci ekologicznej EECONET i jest ostoją o randze międzynarodowej w priorytetowym dla Polski systemie Natura Jednocześnie Ponidzie podlega postępującej degradacji krajobrazu i walorów przyrodniczych. Sztandarowym przykładem tego rodzaju działań jest osuszenie i regulacja środkowego odcinka doliny Nidy między Rębowem a Pińczowem, na skutek czego zniszczono unikalną Deltę Środkową i pokrywające je naturalne bagna - jedną z największych osobliwości przyrodniczych w Europie. Spowodowano destabilizację funkcjonowania rzeki i związane z tym istotne straty gospodarcze. Doszło do przyspieszenia przepływu i wypłycenia koryta rzeki Nidy poniżej uregulowanego odcinka, co zaowocowało zwiększeniem częstości i zasięgu wylewów, zabagnieniem gruntów rolnych oraz spowodowało realne zagrożenie mienia komunalnego (Zalew w Pińczowie, droga Kraków-Kielce) i mienia ludzi mieszkających w sąsiedztwie zmienionych obszarów (odcinek Pińczów-Pasturka). Długość rzeki Nidy wynosi 151,2 km, a jej dorzecze zajmuje powierzchnię 3 862,8 km 2. Kilometraż biegu cieku ulegał wyraźnym zmianom w latach 60 i 70-tych. W środkowym biegu na odcinku Motkowice - Pińczów na skutek wykonania prac melioracyjnych i zmniejszenia lub likwidacji meandrów, skrócenie biegu cieku wyniosło 6,9 km. Zlewnia Nidy jest wyraźnie rozdzielona na dwie do siebie zbliżone zlewnie cząstkowe: Biała Nida km2 Czarna Nida km2 Zlewnia Białej Nidy położona jest na Płaskowyżu Jędrzejowskim i Niecce Nidziańskiej, a zlewnia Czarnej Nidy położona jest na Wyżynie Kielecko-Sandomierskiej oraz Pogórzu Szydłowskim. Wielkość zlewni w Brzegach w km 97,8 wynosi km2, w Motkowicach w km 76,1 wynosi km2, w Pińczowie w km 56,8 wynosi km2. Odcinek Nidy środkowej od Pińczowa do Motkowic w latach 60-tych wyróżniał się bardzo bogatą siecią hydrograficzną lewostronną i prawostronną. Bezpośrednia zlewnia cząstkowa dla tego rejonu wynosi 853 km2.. Przepływy charakterystyczne w rejonie Motkowic wynoszą (Q50% = 130 m3/s, Q1% = 375 m3/ s), a w Pińczowie (Q50% = 150 m3/s, Q1% = 450 m3/s). W obrazie morfologicznym na podstawie 88 / 162

89 map archiwalnych można stwierdzić, że zlewnia w tym obszarze (Pińczów - Motkowice) posiada liczne starorzecza, nieczynne i tylko okresowo wykorzystane do przepływu wód powierzchniowych. Starorzecza przed melioracją stanowiły kilkadziesiąt procent powierzchni doliny. Obecnie w wyniku zaistniałych procesów w dolinie, rzeka ma wyraźnie zmieniony układ z koryta wielokorytowego na jednokorytowy, z wielodzielnego na jednodzielne koryto obwałowane (Fot. 6.1). Jest to przyczyną wielu negatywnych procesów morfodynamicznych, jakie w tym okresie czasu zaistniały w korycie. Ich ocena jest jednoznaczna i widoczna: występuje ciągły transport rumowiska dennego, który powoduje powstawanie w dolnym odcinku usypisk piaskowych oraz wytworzenie rozlewisk bezodpływowych - terenów depresyjnych w stosunku do głównego koryta. Obszar pomiędzy wsiami Stawy i Umianowice, a wyniesieniami Garbu Pińczowskiego jest naturalnym obniżeniem powstałym na skutek ruchów tektonicznych. Zwężenie doliny poniżej tego obniżenia (między Sobowicami i Skowronnem) w dużym stopniu tamuje odpływ wód z tego obszaru. Doprowadziło to do wytworzenia rozległych zabagnień na powierzchni nieprzepuszczalnych margli kredowych (Zawistowski i in. 1979, Ćmak i in. 1983). Nida płynąca w tym płaskim obniżeniu ma naturalną tendencję do zmieniania biegu koryta, co jest związane z mechanizmami hydrologicznymi rzeki splotowej. (Fot.6.2). Ta tendencja jest przyczyną niesłychanej różnorodności siedlisk, bowiem rzeka bardzo szybko jak na geologiczną skalę czasu zmienia bieg swoich koryt i cieków, pozostawiając liczne meandrujące odnogi i starorzecza. Są one napełnione wodą bądź wypłycone, wypełnione materią organiczną i porośnięte roślinnością. Powstające tam rozlewiska są zatem przede wszystkim uwarunkowane geologicznie i hydrologicznie (Ćmak, 1983). Basen rozlewisk Nidy na obszarze jej Delty Środkowej prawdopodobnie zawsze był obszarem, gdzie wezbrane wody mogły się szeroko rozlewać. Bagna i skomplikowany układ kanałów rzecznych można obserwować na przedwojennych opracowaniach kartograficznych tego terenu (Nowakowski, 1939). Zniszczona Delta Środkowej Nidy stanowiła w przeszłości jeden z najciekawszych przyrodniczo obszarów w Europie, zarówno dzięki unikalnemu układowi geologiczno- hydrologicznemu, jak i niezwykłemu bogactwu przyrodniczemu. Teren ten był miejscem występowania i rozrodu ponad 150 gatunków ptaków, z których większość należała do ginącej w zastraszającym tempie grupy ptaków wodno-błotnych. Na naturalnych odcinkach rzeka Nida jest rzeką bezpieczną, w czasie wylewów nie dochodzi do zniszczenia majątku ani osad ludzkich, a utrzymanie naturalnych procesów przyrodniczych w jej dolinie gwarantuje zachowanie unikalnego bogactwa przyrodniczego tego terenu. Powyższy stan rzeczy został poważnie zmieniony przez wykonane prace regulacyjne w środkowym odcinku biegu rzeki. W końcu lat 60-tych rozpoczęto od zmeliorowania górnego odcinka doliny powyżej Motkowic. W kilka lat później zmeliorowano łąki zwane "Błoniami Pińczowskimi" na powierzchni ok. 300 ha i skanalizowano rzekę na długości ponad 4 km. Kolejne 89 / 162

90 lata przyniosły dalsze rozwiązania; bagna zmeliorowano na większości powierzchni (prawobrzeżny basen oraz dolna część lewobrzeżnego) z zachowaniem najciekawszej części rozlewisk pod Skowronnem w formie rezerwatu, oraz z pozostawieniem w stanie dotychczasowym północno-wschodniej części basenu przyległej do wzgórza Antoniów i wsi Umianowice. Stan z okresu zabagnienia całego basenu należy już do przeszłości. Pozostały liczne starorzecza, które obecnie będą stanowiły podstawę renaturyzacji rzeki Nidy (Fot.6.3). W chwili obecnej naturalny krajobraz bagienny zachował się jedynie na obszarze międzyrzecza (główne koryto Nidy, a Stara Nida I) i częściowo na obszarze między Starą Nidą I, a Starą Nidą II. Na odcinku Motkowice-Pińczów większość powierzchni całego terenu pokrywają piaski luźne, tylko ok. jednej trzeciej zajmują piaski słabogliniaste. Zaledwie piąta część gleb piaskowych to lepsze gatunkowo piaski gliniaste mocne i lekkie (Zawistowski i in. 1979). Dolina jest bardzo silnie napiaszczona, co sprzyja niekorzystnej mineralizacji torfu. Obszar prawobrzeżnych rozlewisk został całkowicie zmeliorowany. Jego środkową część o powierzchni kilkudziesięciu hektarów poddano tzw. "pełnej uprawie", co polegało na przeoraniu podłoża na głębokość cm i wysiewie mieszanki wartościowych gospodarczo gatunków traw. Niestety, obszar poddany takim działaniom najprawdopodobniej będzie podlegał degradacji, gdyż warstwa torfu, mogąca stanowić podłoże dla upraw jest przeplatana utworami zbudowanymi wyłącznie z piasku. W tym wypadku mozaikowy układ gleb, odzwierciedlający dawną strukturę zatorfionych obniżeń terenu i piaszczystych wydm, nie został rozpoznany, a wykonanie prac w sposób standardowy spowodowało degradację dużych obszarów. Metoda pełnej uprawy jest jedną z najdroższych metod zagospodarowania i powinna być stosowana w ostateczności (Słomiński, 1963), a w tym wypadku powoduje ona dodatkowo degradację gleby. Jak wykazywano w ekspertyzach (Zawistowski i in. 1979) gleby mineralne występujące na tym terenie są poniżej średniej żyzności, odznaczają się małą retencją wodną i równocześnie dużą przepuszczalnością oraz małą przewodnością kapilarną podłoża. Gleby mułowe oraz mineralno-organiczne (mursze, czarne ziemie) na znacznej przestrzeni są płytko podścielone piaskami luźnymi o dużej przepuszczalności i małej zdolności podsiąkowej. Obawiano się w ekspertyzie Zawistowskiego, by drenaż nie doprowadził do obniżenia poziomu tzw. wód zawieszonych w glebie na głębokość niedostępną dla korzeni roślin. Gleby mineralne np. mady piaszczyste w wyniku nadmiernego odwodnienia szybko tracą dotychczas nagromadzoną substancję organiczną i przeobrażają się w mineralne małopróchnicze gleby, okresowo suche. W sąsiedztwie kanału dawnej Branki, w okolicach mostu pod Skowronnem Górnym, łąki na nadmiernie przesuszonych glebach nie dają oczekiwanych plonów. Znaczne przestrzenie pokryte są bezwartościowymi rolniczo roślinami, cieniutka powierzchniowa warstewka żyźniejszych namułów została w wielu miejscach zniszczona i wyłania się spod niej piasek. Łąki są tak suche, że latem 1994 r. spłonęło kilkadziesiąt hektarów. Obszar ten przed melioracją pokrywały podmokłe łąki i bagna o dużej wartości przyrodniczej. W trakcie melioracji rzekę Brankę (Struga Podłęska) nawadniającą ten teren ujęto w bardzo głęboki drenujący nadmiernie kanał. Podobnie wydaje się być w zachodnim basenie rozlewisk. Planuje się budowę kolejnych 90 / 162

91 kanałów i ujęć wody w celu nawodnienia z kolei nadmiernie przesuszonego terenu, tymczasem niektóre kanały nawadniające zachodni basen w ciągu kilku lat uległy prawie całkowitemu zaczopowaniu piachem. Lokalne rolnictwo znajduje się na poziomie średnio intensywnym, a miejscowa ludność w coraz większym stopniu czerpie dochody z działalności pozarolniczej. Produkcyjność mleka jest niska, co wynika z prymitywnego żywienia inwentarza. Mały wskaźnik skupu mleka i żywca wołowego był i pozostał ważnym czynnikiem ograniczającym produkcję zwierzęcą. Pociągnęło to za sobą niedostateczne wyposażenie w budynki inwentarskie, niską jakość bydła. W obszarze Delty Środkowej występuje obecnie niskie zapotrzebowanie na tereny rolnicze. Regulacja rzek oparta na równowadze dynamicznej koryta (Bartnik, 1997; Bartnik i Michalik, 2000; Parzonka i in. 2002) prowadzi do zachowania równowagi przyrodniczej we wzajemnym oddziaływaniu człowieka i przyrody ożywionej i nieożywionej (Wierzbicki, 2003). Podstawowa funkcja, jaką jest odprowadzenie nadmiaru wód i rumowiska wleczonego i unoszonego ze zlewni jest i będzie nadrzędnym celem każdej regulacji. Pojawiające się ostatnio negatywne opinie o efektach regulacji rzek z reguły dotyczą regulacji, które powstały na zamówienie i dla określonego celu. Takim przykładem jest rzeka Nida w jej części środkowej, gdzie zostały wykonane prace regulacyjne w ramach melioracji podstawowych. Była to regulacja dla potrzeb rolnictwa. Ze względu na zmiany strukturalne użytkowania tej doliny, które nastąpiły w ostatnim okresie konieczne są działania w kierunku przywrócenia rzece jej utraconej naturalności na skutek zmian jakie nastąpiły pod wpływem działania człowieka. W wyniku wykonanej melioracji i regulacji rzeki Nidy w latach 60 i 80-tych ubiegłego stulecia trasa cieku została znacznie skrócona i wyprostowana, a na skutek wybudowania wałów dolina Nidy utraciła retencję i znaczenie w ochronie przeciwpowodziowej. Rzeka uzyskała schematyczny, prostoliniowy bieg znacznie różniący się od koryta naturalnego. Niniejsza ocena stopnia i możliwości wykonania renaturyzacji powstała w wyniku przeprowadzonych badań i studiów map archiwalnych, prac terenowych, jak również w wyniku oceny morfodynamicznej i hydraulicznej profilu podłużnego i układu poziomego cieku Główne cele renaturyzacji rzeki Nidy Planowane prace renaturyzacyjne będą polegały na włączeniu starorzeczy do ekosystemu koryta regulacyjnego oraz udrożnieniu przepływu w przyłączonych starorzeczach. Uaktywnienie starorzeczy przede wszystkim wpłynie na uzyskanie bioróżnorodności oraz zmniejszenie zagrożenia powodziowego. W kolejnych etapach -przewiduje się korektę i modyfikację przebiegu trasy oraz wprowadzenie do koryta regulacyjnego systemu budowli naturalnych (pnie drzew, wyspy, deflektory), które będą wymuszały bieg kręty trasy. Zmniejszenie spadku i wprowadzenie naturalnych budowli zwiększających lokalnie opory przepływu, a więc zmniejszających denne 91 / 162

92 naprężenia styczne, spowoduje wymuszony przebieg procesów erozji i akumulacji rumowiska dennego, a w konsekwencji doprowadzi do wytworzenia koryta typu anastomozującego, to jest koryta zdolnego do wytworzenia przekroju poprzecznego wielokorytowego. Celem ostatecznym modyfikacji układu poziomego trasy będzie przywrócenie biegu krzywoliniowego rzeki. Zmiany w układzie poziomym cieku wgłębnej, a wydłużenie trasy spowodują zmniejszenie erozji spowoduje zmniejszenie spadku zwierciadła wody i powrót do spadku doliny, a co za tym idzie spowolnienie prędkości przemieszczania się fali powodziowej z jej pozytywnymi skutkami odczuwalnymi w Pińczowie. Powstaną przegłębienia, plosa i koryta wieloczłonowe, a przerwanie i usunięcie wałów na odcinkach prostych wpłynie na zwiększenie retencji dolinowej. Główne cele renaturyzacji, to: 3. wzrost zróżnicowania biologicznego i zwiększenie walorów przyrodniczych, 4. wzrost walorów krajobrazowych, rekreacyjnych i turystycznych - turystyka kajakowa, 5. poprawa jakości wody, 6. zwiększenie możliwości retencyjnych, 7. zachowanie ciągłości ekosystemu rzeki, 8. ochrona przed powodzią osiedli zagrożonych wylewami, 9. wyznaczenie stref zintegrowanego rozwoju gospodarczego Zadania i prace badawcze Charakterystyki hydrologiczne dla wybranych odcinków rzeki Nidy wykonano na podstawie istniejących materiałów źródłowych oraz wcześniejszych opracowań, pod kątem ich przydatności do określenia wpływu warunków przepływu wód wielkich (przepływ brzegowy Q brzeg, przepływy maksymalne roczne o określonym prawdopodobieństwie wystąpienia). Dla określenia charakterystyk hydraulicznych koryta na poszczególnych odcinkach badawczych wykorzystano wyniki badań terenowych oraz wyniki obliczeń symulacyjnych wykonywanych za pomocą jednowymiarowego modelu hydroinformatycznego HEC-RAS; Pomiary prędkości do określenia natężenia przepływu wykonano za pomocą elektronicznego miernika prędkości w stałych przekrojach pomiarowych na poszczególnych odcinkach rzeki w kilku, kilkunastu pionach pomiarowych. Przeprowadzono sondowania wybranych, charakterystycznych przekrojów poprzecznych związanych z układem koryta w planie. Niwelacje rzędnych zwierciadła wody w przekrojach poprzecznych oraz brzegów i krawędzi koryta wykonano metodą klasycznego pomiaru geodezyjnego Tachimetr Elektronowy GTS-226. Dane z pomiarów terenowych wykorzystano następnie w modelu HEC-RAS, za pomocą, którego w pierwszym etapie przeprowadzono tzw tarowanie modelu polegające na dobraniu odpowiednich wartości współczynników szorstkości n Manninga i współczynników wydatku 92 / 162

93 budowli piętrzących, (jeżeli występowały na danym odcinku) tak, aby obliczone rzędne zwierciadła wody w profilu podłużnym były zgodne z pomierzonym układem zwierciadła wody przy przepływie Qpom. i wykonano obliczenia symulacyjne układu zwierciadła wody przy przepływach: - maksymalnym o prawdopodobieństwie wystąpienia Qp=50%, Q10%, Q1% - i przepływie brzegowym Qbrzeg maksymalnej przepustowości koryta. Przy powyższych przepływach określono średnie prędkości przepływu w przekrojach poprzecznych oraz średnią prędkość dla całego koryta. Charakterystyka warunków morfologicznych została wykonana w oparciu o istniejące materiały kartograficzne ( mapy, zdjęcia lotnicze), archiwalne materiały geodezyjne (plany sytuacyjno-wysokościowe, projekty obiektów itp.) oraz przeprowadzone bezpośrednio w terenie pomiary. Analiza granulometryczna materiału dennego wykazała zmianę średnicy miarodajnej rumowiska dennego z 0,4 mm do 1,0 mm w okresie ostatnich 20 lat. Wynika z tego, że drobny materiał jest wynoszony z terenu zlewni i w chwili obecnej jest przewaga transportu rumowiska wleczonego, charakterystyczna dla koryta wyprostowanego i jednokorytowego, bez możliwości tworzenia odsypisk. Na podstawie oceny hydrodynamicznej oraz badań i wizji terenowych prace renaturyzacyjne powinny objąć następujące zadania i założenia: założenia; spadek I-0,66% - spadek doliny, przepływ podzielony na 80% w korycie uregulowanym i po 10% Stara Nida I i II, oraz 10% dla starorzecza w Sobowicach w stosunku do przepływu w korycie głównym, szerokość koryta głównego 24 m, szerokość koryta starorzeczy Nidy I i II od 8-12 m w zależności od wielkości starorzeczy i wielkości przepływu, krzywizny i łuki zbliżone do naturalnych, zadania; 10. wydłużenie istniejącej trasy o około 25%, 11. uaktywnienie starorzeczy Nidy I i II około m, 12. uaktywnienie starorzeczy w obrębie Sobowic około m, 13. wydłużenie trasy koryta głównego o około m celem wykonania obejść czterech stopni, 14. wprowadzenie systemu budowli naturalnych (pnie drzew, wyspy, deflektory), dla wytworzenia warunków meandrowania w korycie głównym dla przepływu średniorocznego, 15. stworzenie warunków do osadzania materiału dennego w korycie cieku, dla wytworzenia warunków powstania przekrojów wielokorytowych, 16. ochrona przed powodzią Umianowic - odprowadzenie spływu powierzchniowego, 17. otwarcie doliny i zwiększenie retencji dolinowej przez częściową rozbiórkę wałów powodziowych, 93 / 162

94 18. rozwiązaniem alternatywnym dla ochrony przed powodzią Umianowic będzie otwarcie wałów na brzegu prawym i powiększenie polderu zalewowego, 19. opracowanie map zalewów powodziowych dla powodzi miarodajnej, za którą zwykle uważa się wodę o prawdopodobieństwie przewyższenia Q1% i Q10%. Ocena równowagi hydrodynamicznej koryta cieku w oparciu o parametry ruchu materiału dennego pozwoli scharakteryzować odcinki profilu podłużnego cieku z przewagą transportu rumowiska i odcinki w równowadze pomiędzy dostawą, a odprowadzeniem rumowiska dennego i odcinki, na których występuje erozja denna [Bartnik i Florek 2000]. Przeprowadzona ocena pozwoli na określenie i wyznaczenie właściwych parametrów koryta cieku poddanego procesowi renaturyzacji. Otwarcie wału lewobrzeżnego spowoduje otwarcie doliny i przywrócenie retencji dolinowej oraz uaktywnienie polderu Delty Środkowej, który może obniżyć wielkości kulminacji dla danego terenu. Wykonane pomiary prędkości w pionach hydrometrycznych dla przepływu wody średniej wykazały, że średnia prędkość w przekrojach na odcinkach naturalnych cieku jest mniejsza o około 20% - 40% w stosunku do prędkości w korycie uregulowanym dla ustalonego przepływu w korycie. Wpływa na to szczególnie zmiana hydraulicznych skutków regulacji: zmiana szorstkości materiału dennego tworzącego formy denne dna piaszczystego i zmiana współczynnika szorstkości wynikające z wyprostowania biegu cieku. y/h [- ] 1,00 0,90 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 0,2 0,25 0,3 0,35 0,4 0,45 0,5 0,55 0,6-1 V [m*s ] Ryc Profile prędkości zmierzone w odcinku naturalnym Współczynnik koncentracji Lambora (Tab. 6.1.) dla koryta naturalnego wynosi α = 68 i wskazuje, że rzeka przed regulacją płynęła dużymi rozlewiskami ze stosunkowo małą głębokością średnią. Szerokość nowej trasy regulacyjnej uwzględniając współczynnik koncentracji 94 / 162

95 na tym terenie powinna wynosić; B = α tsr = 68 * 0,5m = od 34 m Współczynnik koncentracji Lambora wyznaczony na podstawie pomiarów wykonanych w latach 80-tych [Dokumentacja geologiczno-hydrologiczna, Kielce 1983] i uaktualnionych pomiarami w roku Przyjęcie szerokości regulacyjnej 24 m spowodowało znaczne zwężenie koryta głównego w stosunku do cieku naturalnego, a w konsekwencji erozję denną na całym odcinku wykonanej regulacji. Aby doprowadzić do meandrowania koryta głównego koniecznym jest doprowadzenie do warunków hydraulicznych, jakie panowały przed regulacją. Przyjmując, że wymiar szerokości koryta powinien wnikać z obliczeń na podstawie współczynnika koncentracji i wynosić około 34 m, a więc w planach renaturyzacji należy przepływ w korycie głównym zredukować przez rozdział wód do starorzecza, celem zmniejszenia prędkości w korycie głównym y/ H [- ] 1,00 0,90 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 0,2 0,25 0,3 0,35 0,4 0,45 0,5 0,55 0,6 V [m*s -1] Ryc.6.2.Profile prędkości pomierzone na uregulowanym odcinku rzeki Nidy 95 / 162

96 Tab Pomiary i obliczenie współczynnika koncentracji koryta Obliczenie współczynnika koncentracji dla części naturalnej koryta lp Szerokoś Głęb. Głęb. śr. tm [m] Współczynnik ć koryta max tmax koncentracji B [m] [m] α i ,8 0,85 0,42 60, ,8 0,54 0,66 51, ,48 0,3 0,62 80, ,03 0,82 0,19 18, ,59 0,2 0,53 100, ,15 0,88 0,33 15, ,67 0,93 0,59 24, ,5 0,29 0,61 65, ,4 0,09 0,44 288, ,45 0,12 0,59 200, ,02 0,94 0,74 18, ,87 0,34 0,50 64, ,25 1,04 0,24 26, ,89 0,48 0,95 68, ,1 0,53 0,32 54, ,68 1,45 0,43 13, ,3 1,02 0,1 25, ,05 0,51 0,42 49, ,72 0,67 0,35 38, ,62 0,39 0,55 112, ,74 0,4 0,41 57,5 68, Uzasadnienie podjęcia tematu. Wstępne rozpoznanie faktycznego stanu zagrożeń dla środowiska przyrodniczego w obszarze zlewni, rozeznanie celów strategicznych rozwoju i zagospodarowania przestrzennego województwa i poszczególnych powiatów zmierzających do ochrony i odbudowy zasobów przyrodniczo-kulturowych tego regionu, wskazują na pilną potrzebę sporządzenia kompleksowego projektu wymagającego interwencji o cechach zintegrowanych działań w obszarach poszczególnych jednostek administracyjnych tego obszaru i zbadania uwarunkowań realizacji zamierzeń projektowych dla określenia stopnia wykonalności zadania i jego wpływu na środowisko. Wstępne założenia określają charakter projektu, tryb postępowania, fazy i zadania związane z realizacją poszczególnych jego elementów w dziedzinie ochrony przyrody, regulacji stosunków hydraulicznych i hydrologicznych zlewni rzek w kontekście renaturyzacji obszaru przyrodniczego, koordynacji planowania przestrzennego i projektowania urbanistycznego w obszarach o unikalnych wartościach przyrodniczo-kulturowych. W ostatnim okresie czasu coraz częściej widać zainteresowanie przywróceniem stanu naturalnego cieku w wyniku prac renaturyzacyjnych na obszarach zmeliortowanych dolin rzecznych. Doliny tych rzek w obecnym okresie czasu ze względu na zaistniałe zmiany 96 / 162

97 gospodarczo-społeczne, zostały wyłączone z intensywnej uprawy rolniczej i mogą być z powodzeniem poddane takim zabiegom, związanym z przywracaniem bioróżnorodności w wyniku renaturyzacji. Prace związane z koncepcją renaturyzacji rzeki Nidy, w szczególności na odcinku pomiędzy miejscowościami Rębów i Pińczów ograniczające się dla fragmentu zlewni wynikają z potrzeby szybkiej interwencji zmierzającej do zahamowania procesu degradacji tego obszaru, adekwatnej do możliwości pozyskania odpowiednich środków finansowych dla realizacji zadań inwestycyjnych oraz do stworzenia modelowych rozwiązań dla całego obszaru zlewni rzeki Nidy. Dolina rzeki Nidy wraz z otaczającymi terenami stanowi jeden z najbogatszych przyrodniczo obszarów w Europie. Przyrodnicza ranga tego terenu przekracza rangę wielu parków narodowych w Polsce. Oprócz walorów przyrodniczych teren ten charakteryzuje się również wysokimi walorami krajobrazu, licznymi pomnikami przyrody nieożywionej, niezwykle ciekawą historią oraz cennymi zabytkami kultury materialnej. Stanowi również jeden z najciekawszych obszarów funkcjonowania tzw. krajobrazu kulturowego. Realizacja programu będzie skutkowała wymiernymi korzyściami w sferze kulturowej, ekonomicznej i cywilizacyjnej dla mieszkańców gmin biorących udział w programie renaturyzacji Skutki zaniechania inwestycji - Podstawowe skutki zaniechania realizacji renaturyzacji są wymierne i można je określić jako: postępujący proces degradacji środowiska naturalnego tego obszaru, - brak ochrony przed powodzią terenów położonych w sąsiedztwie Delty Środkowej rzeki Nidy, - destabilizacja funkcjonowania rzeki i związane z tym istotne straty gospodarcze, - podtapianie Umianowic, ze względu na brak odpływu dla spływających wód powierzchniowych, - erozja wgłębna na odcinku uregulowanym i transport rumowiska wleczonego w okolice Pińczowa, wypłycanie zbiornika pińczowskiego, - degradacja obszarów nie użytkowanych rolniczo, - obumieranie drzew spowodowane wysokim poziomem zwierciadła wody na terenach bezodpływowych, - brak właściwej ochrony zasobów przyrodniczo-kulturowych. W rzekach uregulowanych przepustowość koryta dla przepływu wielkiej wody z reguły jest wystarczająca dla przepuszczenia wód katastrofalnych. Meandrowanie koryta i jego charakter anastomozujący zmniejszy spadek zwierciadła wody, a co za tym idzie zmniejszy prędkość przepływu. Dla zachowania odpowiedniej przepustowości koryta konieczne jest zwiększenie przekroju poprzecznego lub rozdzielenie przepływu, na przepływ w istniejącym korycie uregulowanym i przepływ w udrożnionych starorzeczach. Ocena 97 / 162

98 hydraulicznych skutków renaturyzacji Nidy musi być oparta w tym wypadku na analizie skutków wywołanych zmianami układu poziomego cieku, sukcesją roślinności korytowej oraz wzrostem szorstkości dennej w wyniku powstania form dennych dna piaszczystego. Na skutek zmiany hydraulicznych parametrów przepływu wody w korycie, nastąpi zmiana form dennych z formy charakterystycznej dla ciągłego transportu rumowiska dennego (dno płaskie) na kolejne formy denne charakterystyczne dla procesu sedymentacji rumowiska dennego, o znacznie większym współczynniku szorstkości. W projekcie należy również przewidzieć wieloetapowość planowanych zamierzeń renaturyzacyjnych wynikających między innymi z uwarunkowań hydrauliczno-hydrologicznych. Nie da się bowiem precyzyjne określić przepustowości renaturyzowanej rzeki, czasu i wielkości zalewów. Nie znamy również reakcji środowiska przyrodniczego na zmiany wywołane renaturyzacją. Późniejsze zmiany zachodzące w korycie cieku i dolinie powinny posłużyć do weryfikacji projektu i oceny poprawności przyjętych rozwiązań. Projekt renaturyzacji będzie bowiem skutkiem rozwiązań opartych na badaniach i pomiarach terenowych. Szczególne znaczenie ma tutaj symulacja przepływu wód katastrofalnych w dolinie, która może wskazać na istniejące zagrożenia powodziowe w skali mikro i w skali makro dla całej doliny cieku Realizacja zadań wynikających z przyjętego schematu renaturyzacji rzeki Nidy - Charakterystykę działań dostosowaną do celów renaturyzacji przedstawiono zgodnie z opracowaniem (Kerna i in. 2002). Przedstawione w tabeli 6.2. obszary i rodzaje działań z zakresu renaturyzacji zostały opracowane dla potrzeb tego odcinka i dotyczą koryta głównego rzeki - strefy brzegowej - terasy zalewowej - obszaru zlewni 98 / 162

99 Tab Rodzaje działań i przedsięwzięć renaturyzacyjnych rzeki Nidy RENATURYZACJA RZEKI NIDY - DELTY ŚRODKOWEJ Strefy i rodzaj przedsięwzięć 1. Koryto główne rzeki 1.1.Ocena hydrodynamiczna i morfodynamiczna transport rumowiska wleczonego 2. Strefa brzegowa 2.1.Umocnienia brzegowe, 3. Terasa zalewowa 4. Dopływy i obszar zlewni 3.1.Użytkowanie zagospodarowanie morfologia terenu 4.1. Zagospodarowanie terenu 1.2.Układ poziomy cieku w planie, odtworzenie meandrowania i starorzeczy 2.2.Atrybuty naturalności: Ukształtowanie skarp 3.2.Częstość i czas zalewów, Strefy zagrożenia powodziowego 1.3.Profil podłużny, Bay-pasy stopni 2.3.Ukształtowan ie linii brzegowej 3.3.Stosunki wilgotnościowe 4.3.Retencja dolinowa, mała retencja, Poldery 2.4.Roślinność brzegowa 3.4.Układ dróg i komunikacja w dolinie, mosty 4.4.zabiegi przeciwerozyjne, Określenie, zmywów, denudacja 2.5.Elementy habitatowe 3.5.Sukcesja roślinna, ekstensywne użytkowanie doliny 4.5.Komunikacje dla organizmów 1.4.Przekrój poprzeczny, otwarcie I terasy zalewowej 1.5.Zróżnicowa nie struktur rzecznych 4.2Jakość wody, ZBLIŻENIE RZEKI NIDY DO NATURY 99 / 162

100 Fot. 6.1.Uregulowany odcinek Nidy poniżej jazu w Rębowie Fot. 6.2.Rzeka Nida powyżej Rębowa - koryto naturalne 100 / 162

101 Fot Rzeka Nida powyżej Rębowa - koryto naturalne Fot. 6.4.Odcięte starorzecze w rejonie mostu kolejowego LHS 101 / 162

102 Rozdział 7. Analiza układu poziomego cieku w planie, odtworzenie starorzeczy, meandrowania Ze względu na układ poziomy koryta rzeczne dzieli się na trzy zasadnicze typy: prostoliniowe, meandrujące i roztokowe. W przypadku Nidy koryto ma zmienny charakter prostoliniowy lub meandrujący, koryto roztokowe na badanych odcinkach nie występuje. Typ koryta na poszczególnych odcinkach badawczych zależy od tego, czy koryto jest w stanie naturalnym czy zostało uregulowane a także, w jaki sposób regulacja została wykonana. Z tego względu, do oceny stopnia krętości koryta stosuje się tzw. współczynnik rozwinięcia (krzywoliniowość) trasy rzeki s, pozwalający wyrazić tę charakterystykę w formie parametrycznej. Współczynnik ten oblicza się z zależności s= W której Lrz Lrz Ld - długość odcinka rzeki mierzona wzdłuż osi koryta (lub linii nurtu), Ld długość doliny mierzona w linii prostej, równolegle do osi doliny. Do oceny krzywizny poszczególnych łuków można stosować krzywoliniowość łuku sl: sl = I H wyrażający stosunek długości łuku do długości jego cięciwy gdzie dla: 20. nierozwinięta (pseudo krzywizna) - sl 1,1 21. rozwinięta 1,1 - sl 1,4 22. nadmiernie rozwinięta - sl>1,4 23. w pełni rozwinięta (dojrzała krzywizna) - sl>3,5 Parametry pojedynczych łuków mogą być również charakteryzowane przez ich kąty wewnętrzne oraz długości 1/R. poszczególnych Charakterystyki układu poziomego odcinków badawczych wykonano dwoma metodami: 24. tradycyjna na podstawie map topograficznych w skali 1:10000 dobierano pojedyncze promienie łuków kołowych, określano długość tych promieni, stosunek 1/R oraz kąt wewnętrzny łuku, 25. przy wykorzystaniu techniki GIS na podstawie zdjęć lotniczych w skali 1:26000, wykonanych w roku 2002 w ramach programu PHARE, które analizowano w programie ArcView i Auto Cad i określono współczynnik krzywoliniowości całego odcinka rzeki i pojedynczych łuków dla rzeki uregulowanej i dla starorzeczy, które w wyniku renaturyzacji będą udrożnione. 102 / 162

103 Odcinki uregulowane - Nida koryto główne Współczynnik krzywoliniowości Sl [-] WARTOŚĆ ŚREDNIA Krzywizna 1/R [m -1] Ryc.7.1. Zestawienie wartości współczynnika krzywoliniowości Sl w funkcji krzywizny 1/R, Nida koryto główne, odcinki uregulowane mapa 2.1 Odcinki renaturyzowane - Nida koryto główne Współczynnik krzywoliniowości Sl [-] Wartość po renaturyzacji Wartość średnia w korycie głównym Krzywizna 1/R [m -1] Ryc.7.2. Zestawienie wartości współczynnika krzywoliniowości Sl w funkcji krzywizny 1/R, Nida koryto główne, prognoza dla odcinków renaturyzowanych mapa / 162

104 Koryto Starej Nida Współczynnik krzywoliniowości Sl [-] Wartość po renaturyzacji Wartość średnia Stara Nida Krzywizna 1/R [m-1] Ryc.7.3. Zestawienie wartości współczynnika krzywoliniowości Sl w funkcji krzywizny 1/R, koryto Starej Nidy, prognoza dla odcinków renaturyzowanych Koryto Starej Nidy I Współczynnik krzywoliniowości Sl [-] Wartość po renaturyzacji Wartość średnia Stara Nida I Krzywizna 1/R [m ] Ryc.7.4. Zestawienie wartości współczynnika krzywoliniowości Sl w funkcji krzywizny 1/R, koryto Starej Nidy I, prognoza dla odcinków renaturyzowanych 104 / 162

105 Koryto Starej Nidy II Współczynnik krzywoliniowości Sl [-] Wartość po renaturyzacji Wartość średnia Stara Nida II Krzywizna 1/R [m ] Ryc.7.5. Zestawienie wartości współczynnika krzywoliniowości Sl w funkcji krzywizny 1/R, koryto Starej Nidy II, prognoza dla odcinków renaturyzowanych Odcinki uregulowane - Nida koryto główne 250 y = x Długość łuku L [m] Promień łuku R [m] Ryc.7.6. Meandrowanie uregulowanego koryta głównego Nidy, zestawienie długości łuków L w funkcji promienia wodzącego R 105 / 162

106 Odcinki renaturyzowane - Nida koryto główne 250 y = 0.738x Długość łuku L [m] Promień łuku R [m] Ryc Prognoza meandrowania renaturyzowanego koryta głównego Nidy, zestawienie długości łuków L w funkcji promienia wodzącego R Koryto Starej Nida 250 y = x Długość łuku L [m] Promień łuku R [m] Ryc Meandrowanie koryta Starej Nidy, zestawienie długości łuków L w funkcji promienia wodzącego R 106 / 162

107 Koryto Starej Nidy I 250 y = x Długość łuku L [m] Promień łuku R [m] Ryc Meandrowanie koryta Starej Nidy I, zestawienie długości łuków L w funkcji promienia wodzącego R Koryto Starej Nidy II 250 y = x Długość łuku L [m] Promień łuku R [m] Ryc Meandrowanie koryta Starej Nidy II, zestawienie długości łuków L w funkcji promienia wodzącego R 107 / 162

108 Odcinki uregulowane - Nida koryto główne 180 y = x Kąt wewnętrzny łuku Krzywizna 1/R [m ] Ryc Meandrowanie uregulowanego koryta głównego Nidy, zestawienie kąta wewnętrznego łuków w funkcji krzywizny 1/R Odcinki renaturyzowane - Nida koryto główne 180 y = x Kąt wewnętrzny łuku Krzywizna 1/R [m ] Ryc Prognoza meandrowania renaturyzowanego koryta głównego Nidy, zestawienie kąta wewnętrznego łuków w funkcji krzywizny 1/R 108 / 162

109 Koryto Starej Nida 180 y = x Kąt wewnętrzny łuku Krzywizna 1/R [m ] Ryc Meandrowanie koryta Starej Nidy, kąt wewnętrzny łuków w funkcji krzywizny 1/R Koryto Starej Nidy I 180 y = x Kąt wewnętrzny łuku Krzywizna 1/R [m ] Ryc Meandrowanie koryta Starej Nidy I, kąt wewnętrzny łuków w funkcji krzywizny 1/R 109 / 162

110 Koryto Starej Nidy II 180 y = x Kąt wewnętrzny łuku Krzywizna 1/R [m ] Ryc Meandrowanie koryta Starej Nidy II, kąt wewnętrzny łuków w funkcji krzywizny 1/R Na rycinach od 7.1do 7.15 przedstawiona została analiza układu poziomego rzeki Nidy, która uzyskała nowe koryto i nową linię brzegową w wyniku regulacji. Prace te, które zostały wykonane w latach 70 i 80- tych ubiegłego stulecia doprowadziły do znacznego wyprostowania biegu cieku i również jego skrócenia. Współczynnik krzywoliniowosci wyrażający stosunek długości łuku do długości jego cięciwy wskazuje na rodzaj rozwinięcia krzywizny. I tak w większości wypadków zastosowane nowe krzywizny trasy regulacyjnej można wg tej oceny określić jako krzywizny nierozwinięte, często zwane pseudokrzywiznami, ponieważ wartość sl 1,1 i jak przedstawiono na rycinie 7.2 wynosi 1,06. Miało to dalsze konsekwencje dla morfologii koryta cieku na tym odcinku. Obecnie ukształtowało się koryto wcięte, pogłębione z dużym transportem rumowiska wleczonego. Natomiast w wyniku udrożnienia starorzeczy współczynnik krzywoliniowości jest charakterystyczny dla koryta z rozwiniętą krzywą linii brzegowej i mieści się w przedziale dla krzywej rozwiniętej 1,1 - sl 1,4. Tak, więc renaturyzacja cieku stworzy warunki do meandrowania i nastąpią w czasie zmiany w budowie morfologicznej koryta. Powstaną odcinki z osadzaniem się materiału dennego oraz powstaną warunki do podziału koryta. Parametry pojedynczych łuków mogą być również charakteryzowane przez ich kąty wewnętrzne i długości łuków w zależności od wielkości krzywizny trasy. Na rycinach wyraźnie widać zależność, że na odcinkach poddanych renaturyzacji przy większej krzywiźnie występuje większą długość łuku, co również świadczy o powstaniu warunków do meandrowania cieku (mapa 2.4). 110 / 162

111 Rozdział 8. Symulacja numeryczna powodzi na odcinku rzeki Nidy pomiędzy Rębowem a Pińczowem (Symulacja powodzi dla fal: 1%, 10%,20% i 50%, 80 m3/s i 60 m3/s) Opis programu HEC-RAS Program dostępny: Oprogramowanie HEC RAS należy do rodziny HEC (HEC1, HEC2 HEC-RAS) i jest powszechnie stosowane w Europie. Merytorycznie jest oparte na najwyższym standardzie, a ponadto należy do kategorii public-domain. HEC RAS jest modelem opracowanym przez US Corps of Engineers i przetestowanym w latach osiemdziesiątych w bardzo szerokim zakresie. Został on sfinansowany przez władze USA. Model ten odwzorowuje ustalony przepływ we wszystkich możliwych przypadkach: 26.zabudowa koryt: wały przeciwpowodziowe, jazy i stopnie, mosty wysokie i niskie, przepusty, 27.zmienny kształt doliny rzecznej i koryta głównego, opisywany przekrojami poprzecznymi, które można dowolnie zagęszczać na żądanie użytkownika, 28.zróżnicowane długości drogi przepływu na terasach zalewowych i w korycie głównym, 29.transport rumowiska wleczonego i unoszonego. Odwzorowanie modelu przepływu w rejonie obiektów inżynierskich odpowiada najbardziej wymagającym przepisom w tym względzie w świecie, na przykład australijskim i kanadyjskim. HEC RAS jest zaawansowaną formą modelu z rodziny HEC. Jest dostosowany do systemu Windows, przyjazny w obsłudze, a przede wszystkim w: - przygotowaniu i wprowadzeniu danych wejściowych, - obliczeniach wstępnych testowych i weryfikujących, - prezentacji numerycznej i graficznej wyników. - liczbie wyprowadzanych do pakietów wynikowych charakterystyk przepływu, przydatnych dla użytkownika. 111 / 162

112 Program ten bazuje na wzorze Chezy: v = C Rh1 / 2 S f 1/ 2 gdzie: C współczynnik prędkości,rh - promień hydrauliczny, Rh = A U U - obwód zwilżony, Sf - spadek tarcia, który po wyrażeniu współczynnika prędkości wzorem Manninga: C= 1 1/ 6 Rh n przyjmuje postać znaną jako wzór Manninga-Chezy`ego: v= 1 2 / 3 1/ 2 Rh S f n W przypadku koryt o przekroju złożonym należy podzielić obszar przepływu na pasy" o odrębnych charakterystykach hydraulicznych i policzyć przepływ dla każdej, zwartej części tego wielodzielnego koryta. Wartość współczynnika szorstkości do wzoru Manninga powinna być określona według następującej formuły: n = n0 + (n1 + n 2 + n3 + n4 ) n5 gdzie: n0 - współczynnik szorstkości materiału koryta, n1 - n4 - poprawki do wartości n0 wynikające ze złożonego charakteru przekroju i topografii koryta oraz roślinności, n5 - stopień meandrowania rzeki. 112 / 162

113 zasieg-powodzi Plan: Plan poni ej jazu Legend Wysokosc n.p.m (m) 199 WS Q1% WS Q10% 198 WS Q20% WS Q50% 197 WS 80 m3/s WS 60 m3/s 196 Ground Bank Sta Odleglosc (m) Ryc.8.1. Przekrój nr 31 (76+700) odcinek istniejący zasieg-powodzi Plan: Plan przed-podzialem Wysokosc n.p.m (m) Legend WS Q1% WS Q10% WS Q20% WS Q50% WS 80 m3/s WS 60 m3/s Ground Bank Sta Odleglosc (m) Ryc.8.2. Przekrój nr 29 (75+580) Nida i początek Starej Nidy 113 / 162

114 zasieg-powodzi Plan: Plan wask ie tory - przed podzialem II Wysokosc n.p.m (m) Legend WS Q1% WS Q10% WS Q20% WS Q50% WS 80 m3/s WS 60 m3/s Ground Bank Sta Odleglosc (m) Ryc.8.3. Przekrój nr 27 (73+450) Nida (z prawej) i dolny odcinek Starej Nidy przed podziałem zasieg-powodzi Plan: Plan Wysokosc n.p.m (m) Legend WS Q1% WS Q10% WS Q20% WS Q50% WS 80 m3/s WS 60 m3/s Ground Bank Sta Odleglosc (m) Ryc.8.4. Przekrój nr 25 (72+660) Nida(od prawej), Stara Nida I (Międzyrzecze Główne), Stara Nida II 114 / 162

115 zasieg-powodzi Plan: Plan Legend WS Q1% Wysokosc n.p.m (m) WS Q10% WS Q20% WS Q50% WS 80 m3/s WS 60 m3/s Ground Bank Sta Odleglosc (m) Ryc.8.5. Przekrój nr 23 (71+700) wylew na prawą, otwartą część doliny zasieg-powodzi Plan: Plan Legend WS Q1% Wysokosc n.p.m (m) WS Q10% WS Q20% WS Q50% WS 80 m3/s WS 60 m3/s Ground Bank Sta Odleglosc (m) Ryc.8.6. Przekrój nr 21. (70+790) od prawej: wylew na prawą, otwartą część doliny, początek Nidy do Sobowic, Nida po połączeniu z Nidą I, jedno z koryt starorzecza, Stara Nida II 115 / 162

116 zasieg-powodzi Plan: Plan Legend Wysokosc n.p.m (m) WS Q1% 192 WS Q10% WS Q20% WS Q50% 191 WS 80 m3/s WS 60 m3/s 190 Ground Bank Sta Odleglosc (m) Ryc.8.7. Przekrój nr 19 (69+620) Nida od Sobowic i Nida Wariant B prawy wał przeciwpowodziowy pozostawiony, podwyższony wał chroniący Umianowice. zasieg-powodzi Plan: Plan poni ej jazu Legend Wysokosc n. p. m (m) 199 WS Q 1% WS Q 10% 198 WS Q 20% WS Q 50% 197 WS Q 80m3/s WS Q 60m3/s 196 Ground Bank Sta Odleglosc (m) Ryc.8.8. Przekrój nr 31 (76+700) odcinek istniejący 116 / 162

117 zasieg-powodzi Plan: Plan przed-podzialem Wysokosc n. p. m (m) Legend WS Q 1% WS Q 10% WS Q 20% WS Q 50% WS Q 80m3/s WS Q 60m3/s Ground Bank Sta Odleglosc (m) Ryc.8.9. Przekrój nr 29 (75+580) Nida i początek Starej Nidy zasieg-powodzi Plan: Plan wask ie tory - przed podzialem II Legend Wysokosc n. p. m (m) WS Q 1% WS Q 10% WS Q 20% WS Q 50% WS Q 80m3/s WS Q 60m3/s Ground Bank Sta Odleglosc (m) Ryc Przekrój nr 27 (73+450) Nida (z prawej) i dolny odcinek Starej Nidy przed podziałem 117 / 162

118 zasieg-powodzi Plan: Plan Wysokosc n. p. m (m) Legend WS Q 1% WS Q 10% WS Q 20% WS Q 50% WS Q 80m3/s WS Q 60m3/s Ground Bank Sta Odleglosc (m) Ryc Przekrój nr 25 (72+660) od prawej: Nida, Stara Nida I (Międzyrzecze Główne), Stara Nida II zasieg-powodzi Plan: Plan WS Q 1% Wysokosc n. p. m (m) Legend WS Q 10% WS Q 20% WS Q 50% WS Q 80m3/s WS Q 60m3/s Ground Bank Sta Odleglosc (m) Ryc Przekrój nr 23 (71+700) od prawej: Nida, Stara Nida I (Międzyrzecze Główne), Stara Nida II 118 / 162

119 zasieg-powodzi.1 Plan: Plan WS Q 1% Wysokosc n. p. m (m) Legend WS Q 10% WS Q 20% WS Q 50% WS Q 80m3/s WS Q 60m3/s Ground Bank Sta Odleglosc (m) Ryc Przekrój nr 21 (70+790) Nida po połączeniu z Nidą I, koryto starorzecza, Stara Nida II zasieg-powodzi Plan: Plan Legend Wysokosc n. p. m (m) WS Q 1% WS Q 10% WS Q 20% WS Q 50% WS Q 80m3/s WS Q 60m3/s Ground Bank Sta Odleglosc (m) Ryc Przekrój nr 19 (69+620) Nida Przedstawione na rycinach symulacje powodzi dla przepływów charakterystycznych zostały wykonane dla wybranych przekrojów poprzecznych przez całą dolinę cieku. Na podstawie tej 119 / 162

120 symulacji możemy wykreślić położenie zwierciadła wody na terasie zalewowej. Na tej podstawie zostały wykreślone położenia zwierciadła wody i wyznaczony zasięg powodzi dla poszczególnych przepływów wezbraniowych. Tereny zalewu zostały przedstawione na ortofotomapie i na MNT. Współczynniki szorstkości zostały wyznaczone z pomiarów hydrometrycznych oraz z charakterystycznych wielkości dla terenów zalewowych. 120 / 162

121 Rozdział 9. Opracowanie mapy numerycznej na podstawie pikiet wysokościowych dla sporządzenia i wykreślenia przekrojów poprzecznych przez dolinę cieku Dokładność wpasowania fotogrametrycznego ortofotomapy określono na 2,7 m. Na podstawie map w skali 1:10000 wykonany został numeryczny model terenu, na który w programie AutoCad naniesiono strefy zalewu wód katastrofalnych. Następnie został naniesiony schemat obliczeniowy dla symulacji powodzi z nową linia brzegową oraz z zaznaczonymi przekrojami poprzecznymi (Ryc. 9.1). Ryc Model Numeryczny Terenu (opracowanie mapy numerycznej na podstawie pikiet wysokościowych). 121 / 162

122 Rozdział 10. Obliczenie retencji dolinowej po częściowym otwarciu wałów powodziowych na brzegu lewym. Do najbardziej korzystnych retencji zaliczamy retencję gruntową, gdyż woda wsiąkająca w okresie deszczowym odpływa z gruntu bardzo powoli. Rolę zbiornika spełniają tutaj wolne przestrzenie miedzy ziarnami gruntu wypełniane wodą opadową. Może tutaj wystąpić retencja w formacji wodonośnej, która będzie uzależniona od czasu przejęcia fali wezbraniowej oraz od rodzaju i stopnia uwilgotnienia gruntu. Na podstawie wykonanych odkrywek glebowych na terenie Delty można obliczyć, że retencja glebowa w tym rejonie będzie wynosiła od 0,5 1,0 mln m 3..Natomiast retencja koryta rzeki Nidy dla polderu Delty Środkowej w zależności od wielkości wezbrania może wynieść dla rozwiązania A otwarcie wału w Sobowicach około 6,8 mln m 3. Pojemność tego zalewu przy rozwiązaniu typu A porównywalna jest do pojemności wyznaczonej dla rozwiązania B tj. z wałem w Umianowicach, która będzie wynosić 7,16 mln m3. Średnia głębokość zalewu wyniesie około 0,80 m, a dla wariantu B średnia głębokość wyniesie 1,00 m. Rozwiązanie typu A jest zdecydowanie lepsze, ponieważ nie nastąpi tutaj zalanie Umianowic, ze względu na rzędną zw. wody zalewu dla Q1% (mapa II.5). Pojemności te różnią się nieznacznie między sobą z powodu niedokładności przeniesienia z mapy numerycznej powierzchni zalewów dla przepływu Q1%. Dla przepływu Q50% powstanie zalew o pojemności około 2 mln m 3 o średniej głębokości na terenach zalewowych około 0,30 m. Natomiast dla przepływu Q10% powstanie zalew o pojemności około 4 mln m3 o średniej głębokości około 0,60 m. Dodatkowo dla Delty Środkowej, ze względu na naturalne zagłębienia terenu możemy określić wielkość małej retencji, która wynosi około 0,4 mln m / 162

123 Tab Wyznaczenie pojemności zalewu dla Q1% po otwarciu basenu prawobrzeżnego (wariant A mapa II.5) nr przekroju 31 szer zal. gł zal. odl. przekr pow. zalewu wzniesienia A [m2] H [m] pow zalewu - wyspy [mln m2] A poz [m2] A pion [m2] obj.zal. [m3] mln m2 suma obj. V [m3] suma obj. wzniesień obliczeniowa objętość zalewu śr gł zalewu m mln m mln m mln m mln m m Tab Wyznaczenie pojemności zalewu dla Q1% (wariant B mapa II.6). nr przekroju wzniesienia pow zal. - wyspy [mln m2] szer zal gł zal odl. przekr pow zalewu A poz [m2] mln m2 suma obj. A [m2] H [m] V [m3] suma obj. wzniesień 9.14 A pion [m2] obj. zal. [m3] obliczeniowa objętość zalewu śr gł zal m mln m mln m mln m mln m m Tab Wyznaczenie pojemności zalewu dla Q10%. 123 / 162

124 nr przekroju 31 szer. zal. gł. zal. odl. przekr. A poz [m2] A [m2] obj. zal. [m3] pow. zalewu 9.32 mln m2 suma m3 A [m2] H [m] V [m3] 6.26 mln m suma obj. wzniesień mln m mln m obliczeniowa objętość zalewu 4.32 mln m wzniesienia pow zalewu - wyspy [mln m2] śr. gł. zal m Tab Wyznaczenie pojemności zalewu dla Q50%. nr przekroju wzniesienia pow zalewu - wyspy mln m2 szer. zal. gł. zal. odl. przekr pow zalewu A [m2] H [m] A poz [m2] mln m2 V [m3] suma obj. wzniesień A pion [m2] obj. zal. [m3] suma obliczeniowa objętość zalewu śr gł zal m mln m mln m mln m mln m m 124 / 162

125 Rozdział 11. Symulacja powodzi dla przepływów charakterystycznych pomiędzy Rębowem a Pińczowem, wykreślenie mapy zalewów Przedstawione mapy zalewu dla MNT dotyczą obliczeń wykonanych w programie HEC-RAS Za pomocą programu AutoCad naniesione zostały strefy zagrożenia powodziowego dla przepływów charakterystycznych. Cieki naniesione są kolorem zielonym, natomiast obwałowania kolorem czerwonym. Kolor biały na mapie MNT przedstawia powierzchnie zalewu dla poszczególnych przepływów. Symulację numeryczną powodzi wykonano w programie HEC-RAS dla dwóch wariantów rozwiązania: Wariant A usunięty prawy wał przeciwpowodziowy pomiędzy osadą Olszyny (71+940), a powrotem Nidy od Sobowic ( ) (Ryc. 11.1). Wariant B - polder zalewowy tylko dla części lewobrzeżnej oraz budowa wału dla Umianowic (Ryc. 11.2). 125 / 162

126 Ryc.11.1.Numeryczna mapa terenu, powierzchnia zalewu dla Q1%.Wariant A - Sobowice 126 / 162

127 Ryc Numeryczna mapa terenu Wariant B- teren Umianowic chroniony obwałowaniem 127 / 162

128 Ryc Numeryczna mapa zalewu przepływ Q10% 128 / 162

129 Ryc Numeryczna mapa zalewu Q50% 129 / 162