RÓŻNORODNOŚĆ GRUP EKOLOGICZNYCH FLORY DNA I STREFY EKOTONOWEJ ZARASTAJĄCYCH ROWÓW MELIORACYJNYCH W DOLINIE INY

Transkrypt

1 FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Agric., Aliment., Pisc., Zootech. 257 (3), Renata GAMRAT, Róża KOCHANOWSKA RÓŻNORODNOŚĆ GRUP EKOLOGICZNYCH FLORY DNA I STREFY EKOTONOWEJ ZARASTAJĄCYCH ROWÓW MELIORACYJNYCH W DOLINIE INY DIVERSITY OF ECOLOGICAL GROUPS IN OVERGROWN DRAINAGE DITCH OF FLORA IN THE CHANNEL BED AND ECOTONE ZONE WITHIN THE AREA OF THE INA VALLEY Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska, Akademia Rolnicza ul. Juliusza Słowackiego 17, Szczecin, renata_gamrat@o2.pl Abstract. 12 In the years , floristic investigations were carried out on the small sector of the river Ina ditch located on the non-use meadow in the neighborhood of the village Sowno near to the Stargard Szczeciński town (West Pomerania voivodeship). Additionally, those floristic investigations were carried out on the four overgrown drainage ditches diverged from Ina`s ditch. Those research was carried out to determine the actual state of flora on this area and its diversification in a different ecological groups. On the studied area ascertained occurrence of 126 species of vascular plants, of which 90% belonged to native species. The lack of conservation of the drainage ditches and non-used meadows influenced the development of the dicotyledonous plants with domination perennial plants (77%). Overgrowing of drainage ditches can caused excessive expansion of humid meadow species and the last by the ruderal species. Słowa kluczowe: flora, grupy ekologiczne, zarośnięte rowy melioracyjne. Key words: flora, ecological groups, overgrown drainage ditches. WSTĘP Zróżnicowanie siedlisk na łąkach położonych w dolinach rzecznych powoduje, że ekosystemy te należą do najbogatszych florystycznie (Gacka-Grzesikiewicz 2000). Różnorodność flory doliny Iny wynika także z ukształtowania rzeźby terenu, gdyż liczne zakola i meandry rzeki formują zróżnicowane pod względem wilgotności siedliska (Kochanowska i in. 2004). Obecność dodatkowych antropogenicznych biotopów, jakimi są rowy melioracyjne (ze względu na ich specyficzną linię brzegową), umożliwia powstawanie ekotonowych zbiorowisk roślinnych pomiędzy fitocenozami rozwijającymi się na dnie, skarpie i poboczu rowu (Załuski i Kamińska 1999). Dlatego w wąskim pasie przylegającym i sąsiadującym z rowem skupia się większa liczba gatunków roślinnych niż na innych większych powierzchniach (Kiryluk 2005; Banach i in. 2006). Zmiana koniunktury ekonomicznej w 90. latach XX w. spowodowała zaprzestanie gospodarki na znacznym obszarze użytków zielonych Pomorza Zachodniego. Brak bieżącej konserwacji rowów melioracyjnych wpłynął na zmiany florystyczne na całej powierzchni łąk w dolinie Iny. Celem badań było ocena aktualnie występującej flory na zarośniętym odcinku kanału i rowach melioracyjnych oraz jej zróżnicowania w zależności od uwarunkowań ekologicznych.

2 68 R. Gamrat i R. Kochanowska MATERIAŁ I METODY W latach przeprowadzono analizę florystyczną kanału Sowno około 2 km od jego ujścia do rzeki Ina (rys. 1). Badaniami objęto zarośnięty odcinek kanału oraz odchodzące od niego cztery, także zarośnięte rowy melioracyjne wraz z ich prawo- i lewobrzeżną strefą ekotonową z łąką, tj. ze skarpami i z poboczami rowów. Średnia głębokość wody w rowach w okresie badań (w sezonie wegetacyjnym) wahała się od 0,1 do 0,3 m. Długość rowów wynosiła 840 m (w tym odcinka kanału a 220 m oraz rowu b 185 m, c 180 m, d 145 m i e 110 m). 2 1 Skala Scale 1: Rys. 1. Lokalizacja obszaru badań 1 Puszcza Goleniowska, 2 zbiorowiska łąkowe, a odcinek kanału Sowno, b e rowy melioracyjne. Fig. 1. Location of the studied area 1 Goleniowska Forest, 2 meadow communities, a section of the canal Sowno, b e drainage ditches. Szerokość badanej strefy roślinnej wahała się od dwu do czterech metrów. Łączna powierzchnia obszaru badań wynosiła około 2,5 ha. Analizę flory występującej w rowach oraz w strefie ekotonowej na danym obszarze, pod kątem przynależności poszczególnych gatunków do grup ekologicznych, tj. form życiowych, historyczno-geograficznych, synantropodynamicznych, socjologiczno-ekologicznych i frekwencji, wykonano według Chmiela (1993). Do oceny częstości występowania gatunków zastosowano pięciostopniową skalę, w której liczba pięć wskazuje gatunek obecny na pięciu odcinkach, cztery na czterech, trzy na trzech, dwa na dwóch odcinkach, a jeden na jednym odcinku. Nazewnictwo gatunków oraz rodzin podano za Rutkowskim (2004).

3 Różnorodność grup ekologicznych flory dna WYNIKI Na powierzchni ok. 2,5 ha dna oraz strefy ekotonowej zarastającego odcinka kanału Sowno oraz czterech także zarastających rowów melioracyjnych stwierdzono występowanie 126 gatunków roślin naczyniowych, spośród których 25 występowało na wszystkich (pięciu) odcinkach badanego obiektu (tab. 1). Przeważały liczebnie rośliny występujące tylko na jednym lub na dwóch odcinkach badanego obiektu 81 gatunków. Tabela 1. Częstotliwość występowania gatunków według skali 5-stopniowej Table 1. Frequency of occurrence species according to proposed scale Nazwa gatunku Name of species Bluszczyk kurdybanek Glechoma hederacea, jaskier ostry Ranunculus acris, jasnota purpurowa Lamium purpureum, karbieniec pospolity Lycopus europaeus, kłosówka wełnista Holcus lanatus, knieć błotna Caltha palustris, komonica błotna Lotus uliginosus, konyza kanadyjska Conyza canadensis, krwawnik pospolity Achillea millefolium, manna mielec Glyceria maxima, mozga trzcinowata Phalaris arundinacea, ostrożeń polny Cirsium arvense, o. warzywny C. oleraceum, perz właściwy Elymus repens, pięciornik gęsi Potentilla anserina, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, przytulia czepna Galium aparine, sitowie leśne Scirpus sylvaticus, szczaw kędzierzawy Rumex crispus, s. zwyczajny R. acetosa, śmiałek darniowy Deschampsia cespitosa, trzcina pospolita Phragmites australis, turzyca dzióbkowata Carex rostrata, wiązówka błotna Filipendula ulmaria, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis Kielisznik zaroślowy Calystegia sepium, rukiew wodna Nasturtium officinale, trędownik skrzydlaty Scrophularia umbrosa, tymotka łąkowa Phleum pratense Kościenica wodna Myosoton aquaticum, kupkówka pospolita Dactylis glomerata, mietlica rozłogowa Agrostis stolonifera, mlecz kolczasty Sonchus asper, niezapominajka błotna Myosotis palustris, ostrożeń błotny Cirsium palustre, przetacznik długolistny Veronica longifolia, rdest wężownik Polygonum bistorta, rzepicha ziemnowodna Rorippa amphibia, sit skupiony Juncus conglomeratus, stokłosa bezostna Bromus inermis, turzyca sztywna Carex elata, wiechlina zwyczajna Poa trivialis, ziarnopłon wiosenny Ficaria verna, żółtlica drobnokwiatowa Galinsoga parviflora, żywokost lekarski Symphytum officinale Bniec biały Melandrium album, bodziszek łąkowy Geranium pratense, bylica pospolita Artemisia vulgaris, czyściec błotny Stachys palustris, gorczycznik pospolity Barbarea vulgaris, groszek łąkowy Lathyrus pratensis, jasnota biała Lamium album, jeżogłówka gałęzista Sparganium erectum, kosaciec żółty Iris pseudacorus, kozłek lekarski Valeriana officinalis, kuklik zwisły Geum rivale, lepnica rozdęta Silene vulgaris, mydlnica lekarska Saponaria officinalis, przytulia pospolita Galium mollugo, rzeżucha łąkowa Cardamine pratensis, rzęsa drobna Lemna minor, r. trójrowkowa L. trisulca, sit rozpierzchły Juncus effusus, skrzyp błotny Equisetum palustre, strzałka wodna Sagittaria sagittifolia, trędownik bulwiasty Scrophularia nodosa, trybula leśna Anthriscus sylvestris, turzyca zaostrzona Carex gracilis, wiechlina błotna Poa palustris, w. łąkowa P. pratensis, wierzba krucha Salix fragilis, w. szara S. cinerea, wierzbownica bladoróżowa Epilobium roseum, w. drobnokwiatowa E. parviflorum, w. kosmata E. hirsutum, wrotycz pospolity Tanacetum vulgare Skala Scale

4 70 R. Gamrat i R. Kochanowska cd. tab. 1. cont. Table 1. Arcydzięgiel nadbrzeżny Angelica archangelica subsp. litoralis, babka zwyczajna Plantago major, dziki bez czarny Sambucus nigra, bodziszek błotny Geranium palustre, chaber łąkowy Centaurea jacea, chmiel zwyczajny Humulus lupulus, dziurawiec szkrzydełkowaty Hypericum tetrapterum, firletka poszarpana Lychnis floscuculi, gwiazdnica bagienna Stellaria uliginosa, g. błotna S. palustris, g. trawiasta S. graminea, jeżyna popielica Rubus caesius, koniczyna biała Trifolium repens, kropidło wodne Oenanthe aquatica, krwawnica pospolita Lythrum salicaria, krwawnik kichawiec Achillea ptarmica, krwiściąg lekarski Sanquisorba officinalis, lipa szerokolistna Tilia platyphyllos, malina właściwa Rubus idaeus, marek szerokolistny Sium latifolium, mięta długolistna Mentha longifolia, m. nadwodna M. aquatica, mniszek pospolity Taraxacum officinale, moczarka kanadyjska Elodea canadensis, niezapominajka darniowa Myosotis caespitosa, oczeret jeziorny Schoenoplectus lacustris, olsza czarna Alnus glutinosa, pępawa błotna Crepis paludosa, p. dwuletnia C. biennis, pięciornik rozłogowy Potentilla reptans, przestęp dwupienny Bryonia dioica, przetacznik bobowniczek Veronica beccabunga, p. ożankowy V. chamaedrys, przymiotno białe Erigeron annus, przytulia właściwa Galium verum, psianka słodkogórz Solanum dulcamara, rdest ostrogorzki Polygonum hydropiper, r. ziemnowodny P. amphibium, rdestnica pływająca Potamogeton natans, rogownica pospolita Cerastium holostenoides, rutewka żółta Thalictrum flavum, szczaw lancetowaty Rumex hydrolapathum, tatarak zwyczajny Acorus calamus, tojeść bukietowa Lysimachia thyrsiflora, t. pospolita L. vulgaris, wierzba iwa Salix caprea, w. wiciowa S. viminalis, wyka płotowa Vicia sepium, w. ptasia V. cracca, żabieniec babka wodna Alisma plantago-aquatica Objaśnienia Explanations: 5 gatunek obecny na pięciu odcinkach species in five section of studied object, 4 na czterech odcinkach in four section, 3 na trzech odcinkach in three section, 2 na dwóch odcinkach in two section, 1 na jednym odcinku in one section. Grupy taksonomiczne. Zróżnicowana rzeźba terenu w postaci dna, skarpy rowu oraz jego pobocza stworzyła różnorodne siedliska zajęte przez gatunki roślin należące do 39 rodzin i 94 rodzajów. Najliczniej występowały gatunki z rodziny złożonych Asteraceae (14%) oraz traw Poaceae (11%). Pozostałych sześć rodzin reprezentowanych było przez siedem do dziesieciu gatunków (35%) m.in. przez: goździkowate Caryophyllaceae, krzyżowe Brassicaceae, motylkowate Fabaceae, przez pięć rodzin po cztery lub pięć gatunków (14%) np. baldaszkowate Apiaceae, turzycowate Cyperaceae, jaskrowate Ranunculaceae. W ośmiu rodzinach występowało od dwóch do trzech gatunków (14%) bodziszkowate Geraniaceae, szorstkolistne Boraginaceae, żabieńcowate Alismataceae. Jednak najwięcej rodzin reprezentowanych było przez jeden gatunek (13%) brzozowate Betulaceae, konopiowate Cannabaceae, obrazkowate Araceae. Grupy ekologiczne. Według podziału gatunków na grupy historyczno-geograficzne na opisywanym obszarze dominowała flora rodzima (90%), w tym apofity 46% (m.in.: arcydzięgiel nadbrzeżny Angelica archangelica subsp. litoralis, bluszczyk kurdybanek Glechoma hederacea, dziki bez czarny Sambucus nigra) i spontaneofity 44% (olsza czarna Alnus glutinosa, turzyca dzióbkowata Carex rostrata, wiązówka błotna Filipendula ulmaria). Gatunki antropogeniczne archeofity (mlecz kolczasty Sonchus asper i zwyczajny S. oleraceus, jasnota biała Lamium album) oraz kenofity (przymiotno białe Erigeron annus i konyza kanadyjska Conyza canadensis, szczawik żółty Oxalis fontana) występowały nielicznie (10%). 1

5 Różnorodność grup ekologicznych flory dna W obrębie form życiowych przeważały byliny (77%), szczególnie hemikryptofity (50%) m.in.: babka zwyczajna Plantago major, bodziszek łąkowy Geranium pratense, chaber łąkowy Centaurea jacea. Rzadziej występowały geofity (14%) m.in.: kielisznik zaroślowy Calystegia sepium, krwawnik kichawiec Achillea ptarmica i pospolity A. millefolium; pozostałe byliny występowały już nielicznie były to helofity (8%) m.in.: jeżogłówka gałęzista Sparganium erectum, karbieniec pospolity Lycopus europaeus, kosaciec żółty Iris pseudacorus i hydrofity (5%) m.in.: moczarka kanadyjska Elodea canadensis, rogatek sztywny Ceratophyllum demersum, rukiew wodna Nasturtium officinale. Rośliny o krótkim cyklu rozwojowym, tj. terofity, były mniej liczne (14%) m.in.: koniczyna polna Trifolium arvense, kropidło wodne Oenanthe aquatica, oset kędzierzawy Carduus crispus; jeszcze rzadziej obecne były fanerofity (5%) lipa szerokolistna Tilia platyphyllos, wierzba iwa Salix caprea, szara S. cinerea. Sporadycznie występowały liany (przestęp dwupienny Bryonia dioica, psianka słodkogórz Solanum dulcamara) oraz chamefity niezdrewniałe (bylica pospolita Artemisia vulgaris, jeżyna popielica Rubus caesius, malina właściwa Rubus idaeus). Z rozkładu liczebności gatunków w ośmiu klasach frekwencji wynika, że najliczniejszą grupę tworzyły gatunki należące do klasy IV (reprezentującej gatunki rozpowszechnione), klasy V (dość częste) i klasy VI (częste), tj. 52%. Tak liczny udział gatunków o szerszej skali ekologicznej mógł być spowodowany spłyceniem wody w rowach, co przyczyniło się do nieznacznego zróżnicowania warunków wilgotnościowych dna i przylegającej do niego skarpy rowów. Gatunkami rozpowszechnionymi były m.in.: tojeść rozesłana Lysimachia nummularia, trędownik bulwiasty Scrophularia nodosa, turzyca sztywna Carex elata, dość częstymi: firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi, groszek łąkowy Lathyrus pratensis, niezapominajka błotna Myosotis palustris, a częstymi pięciornik gęsi Potentilla anserina i rozłogowy P. reptans, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris (rys. 2). 25 Udział Contribution [%] I II III IV V VI VII VIII Klasa frekwencji Frequent clas Rys. 2. Udział gatunków według poszczególnych klas frekwencji I bardzo rzadkie, II rzadkie, III dość rzadkie, IV rozpowszechnione, V dość częste, VI częste, VII pospolite, VIII bardzo pospolite. Fig. 2. Contribution of species according to frequency classes I very rare, II rare, III enough rare, IV general, V enough frequent, VI frequent, VII ordinary, VIII very ordinary.

6 72 R. Gamrat i R. Kochanowska Licznie reprezentowane były także gatunki należące do klasy I (bardzo rzadkie), klasy II (rzadkie) i klasy III (dość rzadkie) 38%. Do gatunków określanych jako bardzo rzadko występujące należały pępawa dwuletnia Crepis biennis, wierzbownica bladoróżowa Epilobium roseum, strzałka wodna Sagittaria sagittifolia, do rzadkich gorczycznik pospolity Barbarea vulgaris, rdestnica pływająca Potamogeton natans, śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium, a do dość rzadko występujących dziurawiec szkrzydełkowaty Hypericum tetrapterum, przetacznik bobowniczek Veronica beccabunga, trędownik skrzydlaty Scrophularia umbrosa). Gatunki pospolite (z klasy VII) i bardzo pospolite (z klasy VIII) stanowiły nieznaczny udział wszystkich gatunków należących do poszczególnych klas frekwencji (10%). Niepogłębianie rowów melioracyjnych spowodowało, że w diagnostyce socjologiczno- -ekologicznej najliczniejszymi gatunkami z aktualnie występującej flory rowów, były gatunki łąk wilgotnych (36 gatunków), a następnie wodne preferujące wody bardzo płytkie i szuwarowe (24 gatunki) tab. 2. Tabela 2. Podział gatunków według grup socjologiczno-ekologicznych Table 2. Distribution of species according sociological and ecological groups Numer grupy Number of group Rodzaj zbiorowisk według grup socjologiczno-ekologicznych Type of communities according sociological and ecological groups Liczba gatunków w grupie Number of species in the group 1 krzewiaste shrub 8 2 świetlista dąbrowa xerothermophilous oakwoods 3 3 nitrofilne, zaroślowe nitrophilous, shrubs 6 4 okrajkowe of forest verges 2 5 murawy napiaskowe sandy grasslands 1 6 bagniste olszyny wet alderwoods 8 7 szuwarowe i wodne aquatic and rushy 24 8 wilgotne łąki humid meadows 19 9 umiarkowanie wilgotne łąki moderately humid meadows nitrofilne murawy zalewowe nitrophilous flooded grasslands 8 12 terofityczne therophytic mezofilne wysokie byliny mesophilous of tall perennial 4 14 ciepłolubne ruderalne xerothermophilous, ruderal 4 15 krótkotrwale short-lived 2 16 chwasty ogrodowe garden weeds 5 19 gatunki nieokreślone species of undefined affiliation 3 Nowo powstałe siedlisko na silnie zamulonym dnie bardzo szybko jest zasiedlane przez gatunki ekspansywne, w związku z czym na badanym terenie w poszczególnych grupach synantropodynamicznych największy udział osiągnęły rośliny inwazyjne, w tym słaboinwazyjne (7%) m.in.: przytulia właściwa Galium verum, rdest ostrogorzki Polygonum hydropiper, rogownica polna Cerastium arvense i silnie ekspansywne (31%) m.in.: przytulia pospolita Galium mollugo, rdest ziemnowodny Polygonum amphibium, rogownica pospolita Cerastium holostenoides, a rzadziej totalnie inwazyjne (18%) m.in.: krwawnik pospolity

7 Różnorodność grup ekologicznych flory dna Achillea millefolium, tasznik pospolity Capsella bursa-pastoris, moczarka kanadyjska Elodea canadensis. Gatunki o zrównoważonej dynamice stanowiły około 1/3 udziału całej flory m.in.: rutewka żółta Thalictrum flavum, rzeżucha łąkowa Cardamine pratensis, rzęsa trójrowkowa Lemna trisulca. Wzdłuż rowów odnotowano liczny udział gatunków potencjalnie zagrożonych wyginięciem (12%) krwiściągu lekarskiego Sanquisorba officinalis, turzycy dzióbkowatej Carex rostrata, tojeści bukietowej Lysimachia thyrsiflora oraz mniej zagrożonych (4 %) krwawnika kichawca Achillea ptarmica, przetacznika długolistnego Veronica longifolia, rukwi wodnej Nasturtium officinale rys % 56% 16% N Z I Rys. 3. Udział gatunków według grup synantropodynamicznych N neutralne, Z zagrożone, I inwazyjne. Fig. 3. Contribution of species according to synanthropodynamic groups N neutral, Z endangered, I invasion. DYSKUSJA Różnorodność gatunków występujących w rowach melioracyjnych i ich strefie ekotonowej zależy od jakości wody (żyzności, natlenienia, temperatury oraz zanieczyszczeń), częstotliwości zabiegów modernizacyjnych wykonywanych w rowach oraz od stopnia intensywności gospodarki rolnej na terenach do nich przyległych. Gamrat i inni (2007), badając szatę roślinną rowów, wykonanych na terenie pól, stwierdzili 126 gatunków na 28 km rowów. Jako czynnik determinujący różnorodność gatunków wymieniali sezonową obecność wody oraz prowadzenie intensywnej gospodarki rolnej na przyległych obszarach. Na badanym obszarze, lecz na 30-krotnie mniejszej powierzchni, oznaczono także 126 gatunków. Jednak nie liczba stwierdzonych gatunków jest miarą ważności biotopu, lecz jego wpływ na zachowanie bioróżnorodności krajobrazu. Załuski i Kamińska (1999) zróżnicowanie gatunkowe rowów wiązali z pochodzeniem siedliska glebowego, gdyż w badanych przez nich rowach (wykonanych na terenach torfowisk niskich) przeważały gatunki torfowiskowe, które na omawianym odcinku doliny Iny występowały pojedynczo. Badania Kiryluka (2004) wskazują na powiązanie różnorodności florystycznej rowów melioracyjnych z właściwościami siedliska łąkowego. W rowach usytuowanych na łąkach ekstensywnie użytkowanych stwierdzono większą liczbę gatunków aniżeli w rowach przyległych do łąk intensywnie użytkowanych.

8 74 R. Gamrat i R. Kochanowska Badany teren doliny Iny do lat 70. ub. wieku podlegał intensywnemu użytkowaniu, zarzuconemu całkowicie w latach 90. (Niżniowska 1997). Zaprzestanie konserwacji rowów doprowadziło do ich zarośnięcia obecnie sprzyjającemu różnorodności florystycznej. Należy jednak przypuszczać, że dalsze wypłycanie rowów spowoduje sukcesję gatunków o szerszym spektrum ekologicznym, a eliminację wyspecjalizowanych. WNIOSKI 1. Zróżnicowane warunki siedliskowe w nieczyszczonych rowach melioracyjnych na łąkach w dolinie Iny sprzyjają zwiększeniu liczby rosnących tam gatunków roślin. Na obszarze 2,5 ha stwierdzono 131 gatunków roślin naczyniowych, w tym 90% należących do flory rodzimej. Przeważały wśród nich byliny. 2. Brak pogłębiania rowów przyczynił się do licznego udziału gatunków wilgotnych łąk (36 gatunków) oraz wodnych, preferujących bardzo płytkie wody, i szuwarowych (24 gatunki). 3. Nowe siedlisko, powstałe na silnie zamulonym dnie, przyczyniło się do rozwoju gatunków inwazyjnych (56%). 4. Zarastanie dna rowów poprzez ujednolicenie warunków wilgotnościowych spowodowało intensywny rozwój gatunków o szerszej skali ekologicznej, tj. gatunków rozpowszechnionych i częstych (52%). 5. Różne położenie terenu badań (dno, strefa ekotonowa), sprzyjało powstaniu mozaiki siedlisk, na których występowały gatunki należące do 39 rodzin i 94 rodzajów. PIŚMIENNICTWO Banach B., Pogorzelec M., Szczurowska A Vascular plants of drainage ditches and adjacent habitats in the Poleski National Park and their protection. Acta Agrophys. 7 (2), Chmiel J Flora roślin naczyniowych wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX. Sorus, Poznań. Gacka-Grzesikiewicz E Różnorodność biologiczna dolin rzecznych. Przyr. Pol. 10, 7. Gamrat R., Burczyk P., Wesołowski P Szata roślinna skarp i poboczy rowów melioracyjnych w centralnej części Równiny Wełtyńskiej. Woda Środ. Obsz. Wiej. 7, 1 (19), Kiryluk A Roślinność w rowach jako wskaźnik zmian antropogenicznych łąki pobagiennej. Rocz. AR Pozn., Ser. Melior. Inż. Środ. 357 (25), Kiryluk A Różnorodność gatunków i chemizm roślin w rowach melioracyjnych. J. Elementol. 10 (2), Kochanowska R., Gamrat R., Łysko A., Sotek Z., Stasińska M., Prajs B Roślinność strefy ekotonowej dolnego biegu Iny. Woda Środ. Obsz. Wiej. 4, 2 a (11), Niżniowska R Dokumentacja techniczna odbudowy kanału Sowno. Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych, Szczecin (maszynopis). Rutkowski L Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. PWN, Warszawa. Załuski T., Kamińska A Rola rowów melioracyjnych jako refugiów flory torfowiskowej na przykładzie kompleksu łąk w Koszelewkach. Folia. Univ. Agric. Stetin., Ser. Agricultura 197 (75),