SYSTEM ZINTEGROWANYCH ROZLICZEŃ OBROTU ENERGIĄ ELEKTRYCZNĄ

Transkrypt

1 KRAJOWY DEPOZYT PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH S.A. SYSTEM ZINTEGROWANYCH ROZLICZEŃ OBROTU ENERGIĄ ELEKTRYCZNĄ MODEL OPRACOWANY PRZEZ: KRAJOWY DEPOZYT PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH S.A. AGENCJĘ RYNKU ENERGII S.A. Warszawa, sierpień (1)

2 W Polsce budowany jest obecnie rynek energii elektrycznej. Przyjęty model rynku to rynek zdecentralizowany, w którym rolę koordynatora fizycznych przepływów energii pełni operator systemu. Rynek energii elektrycznej to zarówno przepływy fizyczne energii jak i związane z nimi przepływy środków finansowych. Twórcy modelu polskiego rynku energii elektrycznej dołożyli starań aby decentralizacja nie stała się powodem ograniczenia bezpieczeństwa systemu energetycznego w zakresie przepływów fizycznych. Wydaje się jednak, że całkowicie pominięto aspekt bezpieczeństwa przepływów finansowych na zdecentralizowanym rynku energii elektrycznej. Niniejszy dokument ma na celu wypełnienie tej luki. Dokument przedstawia model zintegrowanego systemu rozliczeń finansowych w zakresie obrotu energią elektryczną oraz innych praw związanych z wytwarzaniem i obrotem tą energią. Sprawnie działający zintegrowany system rozliczeń stanowić będzie w znaczącym stopniu o efektywności i konkurencyjności sektora elektroenergetycznego. Pozwoli on bowiem na osiągnięcie wysokich standardów w zakresie: bezpieczeństwa realizacji zobowiązań finansowych, płynności finansowej podmiotów uczestniczących w systemie, redukcji kosztów rozliczeń związanych z ograniczeniem wysokości środków pieniężnych związanych w procesach rozliczania, tzw. "pieniędzy w drodze". Sposób osiągania takich standardów poprzez system rozliczeń zintegrowanych zostanie opisany poniżej. Dokument składa się z trzech zasadniczych części. Część pierwsza zawiera prezentację idei zintegrowanych rozliczeń, jej cele i sposoby realizacji. Część druga zawiera skrótowy opis struktury rynku energii elektrycznej w Polsce w aspekcie obrotu energią elektryczną oraz innych praw związanych z wytwarzaniem i obrotem. W części tej identyfikowani są również potencjalni uczestnicy systemu zintegrowanych rozliczeń. Część trzecia przedstawia model funkcjonowania systemu zintegrowanych rozliczeń w obrocie energią elektryczną ze wskazaniem warunków koniecznych dla stworzenia i funkcjonowania takiego systemu. 2(2)

3 SPIS TREŚCI CZĘŚĆ PIERWSZA: ZINTEGROWANE ROZLICZENIA PREZENTACJA IDEI I.1. Ryzyko kredytowe I.2. Koszt rozliczeń I.3. Rozliczenia zintegrowane I.4. Przykłady systemów rozliczeń zintegrowanych I.5. Rozliczenia zintegrowane dla rynku energii elektrycznej I.6. Podsumowanie CZĘŚĆ DRUGA: STRUKTURA RYNKU ENERGII ELEKTRYCZNEJ W POLSCE W ASPEKCIE OBROTU ENERGIĄ ELEKTRYCZNĄ ORAZ INNYCH PRAW ZWIĄZANYCH Z WYTWARZANIEM I OBROTEM II.1. Przedmiot obrotu II.2. Uczestnicy rynku II.3. Stan i wielkość rynku II.4. Formy handlu energią II.5. Energia ze źródeł odnawialnych II.6. Rynki pokrewne II.7. Oszacowanie wartości zobowiązań na rynku energii elektrycznej i rynkach pokrewnych II.8. Podsumowanie CZĘŚĆ TRZECIA: MODEL FUNKCJONOWANIA SYSTEMU ZINTEGROWANYCH ROZLICZEŃ W OBROCIE ENERGIĄ ELEKTRYCZNĄ III.1. Uczestnicy systemu zintegrowanych rozliczeń III.3. Relacje pomiędzy uczestnikami rozliczeń na rynku kapitałowym III.2. Relacje pomiędzy uczestnikami III.4. Rozliczenia zcentralizowane i rozliczenia zintegrowane III.5. Warunki dla funkcjonowania systemu zintegrowanych rozliczeń III.6. Koszt wdrożenia systemu zintegrowanych rozliczeń III.7. Podsumowanie 3(3)

4 CZĘŚĆ PIERWSZA: ZINTEGROWANE ROZLICZENIA PREZENTACJA IDEI I.1. Ryzyko kredytowe Umowy terminowe, zarówno te opiewające na fizyczną dostawę towaru jak i te opiewające wyłącznie na rozliczenie różnicy pomiędzy ceną aktualną towaru a ceną uzgodnioną w umowie terminowej (ceną terminową), są w warunkach rynkowych podstawowym narzędziem dla planowania warunków prowadzenia działalności gospodarczej w przyszłości i ograniczania niepewności co do tych warunków. Na przykład, zawarcie umowy dwustronnej na dostawę energii elektrycznej w pewnym okresie w przyszłości stabilizuje warunki prowadzenia działalności w tym okresie w odniesieniu do ceny energii elektrycznej. Każda umowa niesie za sobą ryzyko nie wypełnienia przez stronę umowy wynikających z umowy zobowiązań (ryzyko kredytowe). Skutki nie wypełnienia zobowiązań mogą mieć zasięg daleko szerszy niż tylko w odniesieniu do stron pojedynczej umowy, w postaci zjawiska, gdy suma zobowiązań w grupie podmiotów jest równa zeru lecz każdy uczestnik grupy ma zobowiązania w stosunku do co najmniej jednego innego uczestnika. W takim przypadku mamy do czynienia z ograniczeniem płynności rozliczeń, a w skrajnym przypadku z może powstać zator płatniczy. Zatem działania ograniczające ryzyko kredytowe są sprawą kluczową dla efektywnej działalności gospodarczej. A A <=> C 50 B C B Rys.1 Zator płatniczy: suma należności i zobowiązań każdego uczestnika na daną chwilę jest równa zeru. I.2. Koszt rozliczeń Jest oczywiste, że dwa rozliczające się podmioty powinny kompensować swoje wzajemne jednoczesne lub nieodegłe w czasie zobowiązania. Takie postępowanie pozwala obniżyć wartość zaangażowanych w rozliczenie środków finansowych. Aby mogło jednak dojść kompensacji zobowiązań oba podmioty muszą się sobą porozumieć co do zakresu kompensacji. 4(4)

5 W przypadku większej ilości podmiotów konieczny jest udział wyspecjalizowanego podmiotu odpowiedzialnego za wylicznie skompensowanych zobowiązań oraz za organizację przepływów finansowych wynikających z tych zobowiązań. Zasada kompensacji może być oczywiście stosowana także do większej ilosci podmiotów niż dwa. Mówimy w takim przypadku o kompensacji wielostronnej. Skala oszczędności w odniesieniu do zaangażowanych w rozliczenia środków rośnie wraz ze wzrostem liczby podmiotów kompensujących wielostronnie swoje zobowiązania. Jest to jednak praktycznie niewykonalne bez instytucji pośredniczącej, która posiada informacje o wszystkich wzajemnych zobowiązaniach podmiotów i na tej podstawie dokonuje ich kompensacji. I.3. Rozliczenia zintegrowane Rozliczenia zintegrowane są usługą jaką instytucja finansowa oferuje uczestnikom obrotu towarem lub instrumentami finansowymi polegającą na kompensacji i gwarantowaniu wykonania zobowiązań. Dzięki temu możliwe jest jednoczesne osiągnięcie efektu redukcji ryzyka kredytowego oraz redukcji kosztu rozliczeń. Rozliczenia zintegrowane są nierozłącznie związane z obrotem giełdowym, gdzie tego rodzaju usługę spełniają izby rozrachunkowe 1. Pokonywanie kolejnych barier technologicznych w zakresie środków komunikacji, a co zatem idzie także barier organizacyjnych, powoduje że usługi rozliczeń zintegrowanych można zaproponować podmiotom obracającym towar także poza giełdą. Potencjalne korzyści mogą być w tym przypadku nawet większe niż w przypadku obrotu giełdowego, gdyż ryzyko kredytowe na rynku pozagiełdowym jest na ogół znacznie wyższe niż na rynku giełdowym. I.4. Przykłady systemów rozliczeń zintegrowanych Dla wskazania praktycznych wdrożeń systemów zintegrowanych rozliczeń w Polsce można przywołać Krajowa Izbę Rozrachunkową oraz Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych. Krajowa Izba Rozrachunkowa Krajowa Izba Rozrachunkowa prowadzi system rozliczeń międzybankowych w formie elektronicznej - ELIXIR. ELIXIR jest systemem rozrachunku netto, w którym zlecenia wystawiane do zaksięgowania na rachunkach banków są rezultatem kompensaty wzajemnych należności i zobowiązań banków, wynikających z indywidualnych zleceń klientów. Ze względu na specyficzny krąg podmiotów objętych systemem rozliczeń (banki) system ten nie posiada aktywnych elementów zarządzania ryzykiem rozliczeń. Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych, wypełniając rolę centralnego depozytu papierów wartościowych, jest także typową izbą rozrachunkową dla giełdowego i pozagiełdowego obrotu instrumentami finansowymi - akcjami, obligacjami, oraz instrumentami pochodnymi 1 Izby rozrachunkowe występują zwykle jako samodzielne instytucje, zdarza się jednak, że rolę izby rozrachunkowej pełni jeden z departamentów giełdy. 5(5)

6 kontraktami terminowymi na kursy indeksów giełdowych, kontraktami terminowymi na kursy walut, kontraktami terminowymi na akcje. W nieodległej przyszłości KDPW rozliczać także będzie obrót kontraktami opcyjnymi. KDPW wykonuje także funkcję agenta transferowego dla funduszy emerytalnych. Dla każdego obsługiwanego segmentu KDPW wykonuje dwie zasadnicze funkcje: jest gwarantem wykonania zobowiązań wynikających z rozliczeń pomiędzy uczestnikami rozliczeń w ramach prowadzonego systemu zabezpieczania płynności rozliczeń, dokonuje fizycznej alokacji środków finansowych zgodnie z wynikiem rozliczeń. Dla wypełnienia pierwszej z powyższych funkcji KDPW stosuje mechanizmy ograniczania ryzyka kredytowego związanego z możliwością nie wypełnienia zobowiązań przez stronę rozliczeń. W segmencie obrotu natychmiastowego (tzw. transakcje kasowe) mechanizmy te mają charakter bierny i sprowadzają się do określania i kontroli wypełniania ścisłych regulacji odnoszących się do zasad prowadzenia rozliczeń i utrzymywania rezerw finansowych dla wykonania zobowiązań wynikających z rozliczeń na określonym poziomie. W segmencie obrotu terminowego oprócz wyżej wymienionych mechanizmów KDPW stosuje także mechanizmy aktywnego zarządzania ryzykiem, polegające w dużym skrócie na dynamicznym dostosowywaniu poziomu rezerw finansowych dla wykonania zobowiązań wynikających z rozliczeń w zależności od bieżącej sytuacji rynkowej. Ważną cechą systemów rozliczeń prowadzonych przez KDPW jest to, że rozliczenia te prowadzone są bezpośrednio w Departamencie Systemów Płatniczych w Narodowym Banku Polskim przy użyciu rachunków bieżących banków, w których uczestnicy rozliczeń mają otwarte rachunki rozliczeniowe. I.5. Rozliczenia zintegrowane dla rynku energii elektrycznej Na rynkach towarowych przykładu zintegrowanych rozliczeń w zakresie energii elektrycznej dostarcza Norweska Izba Rozrachunkowa (NOS), która rozlicza, obok całości transakcji giełdowych na giełdzie NORD POOL (obligatoryjnie), także 70% transakcji dwustronnych zawieranych na rynku skandynawskim na zasadzie oferowania usługi podmiotom zainteresowanym. Tak powszechny i dobrowolny udział w systemie świadczy najdobitniej o jego zaletach. W kwietniu 2001 r. The Norwegian Futures and Option Clearing House (NOS) dokonał zakupu 40% akcji Clearing Bank of Hannover (CBH). CBH spełniał do tej pory rolę izby rozrachunkowej dla Warenterminbörse Hannover (Terminowej Giełdy Towarowej w Hannowerze). Obecnie, w oparciu o metodologię i technologię dostarczoną przez NOS, CBH będzie oferował usługi zintegrowanych rozliczeń dla europejskich podmiotów obracających energią elektryczną. Drugą inicjatywą, tym razem na rynku USA, jest EnergyClear Corporation z siedzibą w Huston, Teksas. Jest to izba rozrachunkowa niezwiązana z obrotem na żadnej giełdzie, utworzona wyłącznie do prowadzenia rozliczeń na rynku pozagiełdowym. EnergyClear jest wspólnym przedsięwzięciem The Bank of New York, Prebon Yamane, oraz Amerex. 9 lipca 2001 EnergyClear uzyskała licencję CFTC (the Commodity Futures Trading Commission instytucji nadzorującej w USA obrót umowami terminowymi. 6(6)

7 I.6. Podsumowanie Systemy rozliczeń zintegrowanych są szeroko stosowane na rynkach finansowych. Nie istnieją jednak żadne funkcjonalne ograniczenia w stosowaniu tego typu rozliczeń również na rynkach towarowych. To, że systemy takie nie są powszechnie stosowane można tłumaczyć brakiem odpowiedniej infrastruktury oraz nie zakończonymi jeszcze procesami liberalizacji rynków najbardziej predysponowanych do korzystania z zalet zintegrowanych rozliczeń: rynków energii elektrycznej, paliw płynnych, czy gazu. Jednak ogólne procesy globalizacji w zakresie działalności gospodarczej będzie stymulował, a szybki rozwój technologii komunikacyjnych umożliwiał, coraz powszechniejsze stosowanie takich rozwiązań. Narodowe sektory energetyczne, które najwcześniej sięgną po tego typu rozwiązania osiągną znaczną przewagę konkurencyjną. Ze względu na to, że instytucja oferująca usługę zintegrowanych rozliczeń będzie posiadać dostęp do informacji handlowych stron rozliczeń powinna to być instytucja neutralna, nie uczestnicząca w żadnej formie w operacjach handlowych rynku energii elektrycznej. Trudno sobie wyobrazić sprawny system zintegrowanych rozliczeń bez udziału w nim banków, stanowiących niezbędny element każdego systemu finansowego. Rolę banków z systemie zintegrowanych rozliczeń zdefiniujemy w części trzeciej opracowania. 7(7)

8 CZĘŚĆ DRUGA: STRUKTURA RYNKU ENERGII ELEKTRYCZNEJ W POLSCE W ASPEKCIE OBROTU ENERGIĄ ELEKTRYCZNĄ ORAZ INNYCH PRAW ZWIĄZANYCH Z WYTWARZANIEM I OBROTEM II.1. Przedmiot obrotu Rynek energii elektrycznej jest zdeterminowany cechami zjawiska fizycznego w postaci przepływu energii elektrycznej. System elektroenergetyczny jest zbiorem współdziałających ze sobą źródeł (elektrowni), sieci i urządzeń odbiorczych zapewniających ciągłą dostawę energii elektrycznej o odpowiednich parametrach jakościowych do odbiorców. Przedmiotem obrotu na rynku energii elektrycznej są: energia elektryczna jako towar, usługa przesyłowa związana z dostarczeniem towaru od wytwórcy do odbiorcy. Energia elektryczna jest ściśle powiązana z systemem elektroenergetycznym, w którym w każdej chwili czasowej podaż musi być równoważona z popytem. Jest ona towarem nierozróżnialnym, o zmiennym zapotrzebowaniu w czasie (przewidywalnym i nieprzewidywalnym) i praktycznie niemożliwym do magazynowania. Istnieje możliwość wyboru zakupu towaru u wielu wytwórców. Usługa przesyłowa zapewnia przesył energii elektrycznej od wytwórcy do odbiorcy. Urządzenia przesyłowe i dystrybucyjne w postaci sieci elektroenergetycznej funkcjonują w warunkach monopolu naturalnego. Nie istnieje możliwość wyboru sieci przez strony umowy zakupu-sprzedaży energii elektrycznej. II.2. Uczestnicy rynku W rynku energii elektrycznej uczestniczą: wytwórcy (elektrownie i elektrociepłownie produkujące energię elektryczną i wprowadzające ją do systemu elektroenergetycznego), przedsiębiorstwo przesyłowe (Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A., zapewniające efektywny przesył energii elektrycznej w skali kraju sieciami wysokich napięć 220 kv), przedsiębiorstwa dystrybucyjne (zakłady energetyczne dostarczające energię elektryczną do odbiorców sieciami średnich i niskich napięć 110 kv), firmy obrotu energią elektryczną. Działalność polegająca na obrocie energią elektryczną (podobnie jak wytwarzanie, przesył i dystrybucja) wymaga koncesji Urzędu Regulacji Energetyki. Według stanu na dzień 31 marca 2001 r. wydano 271 takich koncesji na obrót energią elektryczną. 8(8)

9 II.3. Stan i wielkość rynku Wcześniejsze zmonopolizowanie przez Państwo elektroenergetyki (centralne sterowanie, centralne ustalanie cen, traktowanie energii elektrycznej jako dobro społeczne a nie jako towar) do dzisiaj tworzy trudności we wprowadzaniu mechanizmów rynkowych. Ustawa Prawo energetyczne, która weszła w życie w 1997 roku stworzyła podstawy do wprowadzenia rynku w elektroenergetyce. Wprowadzenie zasady dostępu stron trzecich do sieci (TPA Third Party Access) umożliwia swobodny obrót energią elektryczną. Prezes Urzędu Regulacji Energetyki dysponuje odpowiednimi środkami prawnymi (koncesjonowanie, zatwierdzanie taryf) dla równoważenia interesów sektora i odbiorców energii. Pełne otwarcie rynku ma nastąpić w końcu 2005 roku. Do dzisiaj formalne prawo dostępu do sieci uzyskało ok. 180 odbiorców końcowych pobierających rocznie nie mniej niż 40 GWh energii elektrycznej (ok. 1/3 całego obrotu). Ponadto Prezes URE wydał do dzisiaj ponad 260 koncesji na obrót energią elektryczną. Zużycie energii elektrycznej w Polsce jest na poziomie GWh. Giełdowa cena energii elektrycznej jest rzędu 100 złotych za 1 GWh (w niektórych kontraktach długoterminowych patrz p.4 przekracza ona nawet 200 zł). Średnia cena energii dla odbiorców finalnych w 2000 roku była na poziomie 200 zł/mwh. Wielkość całkowitego obrotu energią elektryczną na rynku hurtowym (bez uwzględnienia jej odsprzedaży) przekracza 15 miliardów złotych. II.4. Formy handlu energią Rynek energii elektrycznej w swej obecnej postaci dzieli się na: rynek kontraktowy, rynek giełdowy, rynek bilansujący. Na rynku kontraktowym zawierane są kontrakty pomiędzy wytwórcami, przedsiębiorstwem przesyłowym i przedsiębiorstwami dystrybucyjnymi, firmami obrotu i odbiorcami. W latach dziewięćdziesiątych PSE S.A. zawarło z wytwórcami energii szereg kontraktów długoterminowych na zakup energii elektrycznej będących gwarancją podjętych inwestycji. Obejmują one ok. 70% krajowego zapotrzebowania na energię elektryczną i praktycznie blokują funkcjonowanie rynku. Wprowadzany obecnie System Opłat Kompensacyjnych (SOK) ma za zadanie niwelowanie skutków kontraktów długoterminowych dla rynku energii. Na rynku giełdowym zawierane są kontrakty terminowe na dostawę energii elektrycznej w określonej godzinie dnia następnego z ceną ustalaną na podstawie ofert zakupu i sprzedaży. Na rynku bilansującym zamyka się bilans energii w całym systemie. Na tym rynku odbiorcy kupują energię po cenach ustalanych na podstawie ofert dostawców. 9(9)

10 II.5. Energia ze źródeł odnawialnych Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 15 grudnia 2000 r. w sprawie obowiązku zakupu energii elektrycznej ze źródeł niekonwencjonalnych i odnawialnych oraz wytwarzanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła, a także ciepła ze źródeł niekonwencjonalnych i odnawialnych oraz zakresu tego obowiązku (DZ. U. z dnia 31 grudnia 2000) stwarza warunki dla powstania nowego segmentu rynku energii elektrycznej tzw. segmentu zielonej energii. Produkcja w elektrowniach wodnych stanowi około 3%, a ze źródeł odnawialnych nie przekracza 0,02% całej produkcji energii elektrycznej. Nałożenie na przedsiębiorstwa obrotu obowiązku zakupu energii elektrycznej z tych źródeł spowoduje powstanie segmentu zielonej energii. Narzucona w rozporządzeniu ścieżka dojścia od 2,4% w 2001 roku do 7,5% w 2010 roku (UWAGA SPRZECZNOŚĆ: Założenia polityki energetycznej Polski do roku 2020 zakładają w roku 2010 co najwyżej poziom 4,8%) wolumenu energii odnawialnej w całym obrocie energią, przy obecnie niewielkich potencjalnych możliwościach wzrostu jej podaży, wymagać będzie nowych rozwiązań prawnych (np. zagwarantowanie opłacalności inwestycji w energetyce odnawialnej, rozwiązanie problemu handlu emisjami, kwestia dopuszczenia zakupu zielonej energii za granicą). Produkcja energii elektrycznej w skojarzeniu z ciepłem stanowi około 14% całej produkcji energii elektrycznej. Jest ona produkowana zwłaszcza na obszarze dużych miast. Z racji obowiązku zakupu może nastąpić dalszy, intensywny rozwój lokalnych elektrociepłowni (zwłaszcza opalanych gazem) w oparciu o istniejące praktycznie we wszystkich miastach w Polsce systemy ciepłownicze. II.6. Rynki pokrewne Rynki paliwowe: RYNEK WĘGLA (węgiel kamienny - wydobycie na poziomie 110 mln t, w tym na potrzeby energetyki ponad 41 mln t; węgiel brunatny wydobycie 60,8 mln t, w tym na potrzeby energetyki 60,3 mln t; do roku 2020 prognozowany spadek wydobycia, ale niewielki przyrost zużycia na potrzeby energetyki). RYNEK GAZU ZIEMNEGO (zużycie na poziomie 13 mld m³, w tym na potrzeby energetyki na poziomie 0,8 mld m³; prognozowany szybki wzrost zużycia: 18 mld m³ w 2005, 22 mld m³ w 2010, w tym także na potrzeby energetyki, a zwłaszcza lokalnych elektrociepłowni). RYNEK PALIW PŁYNNYCH (zużycie, zwłaszcza na produkcję ciepła, olei opałowych na poziomie 4 mln t, dla porównania zużycie olei napędowych 6,8 mln t, a benzyn silnikowych 5,6 mln t; nie należy spodziewać się istotnego wzrostu zużycia na potrzeby produkcji energii). Rynek praw emisji zanieczyszczeń Dzisiaj jeszcze rynek ten nie istnieje (brak w tym zakresie rozwiązań prawnych). Należy spodziewać się powstania tego rynku z racji zobowiązań międzynarodowych Polski związanych z obniżeniem emisji SO2, pyłów, NOx oraz CO2 generowanych w znacznym stopniu przez energetykę. Przy tej okazji odżywa dyskusja na temat energetyki jądrowej. 10(10)

11 II.7. Oszacowanie wartości zobowiązań na rynku energii elektrycznej i rynkach pokrewnych W 2000 roku przychody ze sprzedaży energii elektrycznej wynosiły odpowiednio w podsektorach: Wytwarzania 15,6 mld zł Przesyłu 13,6 mld zł (+ 3,3 mld zł na działalności przesyłowej) Dystrybucji 13,2 mld zł (+ 7,8 mld zł na działalności przesyłowej i dystrybucyjnej) Pozwala to oszacować wartość zobowiązań na rynku energii elektrycznej na poziomie 30 miliardów złotych. Rzeczywiste uruchomienie rynku energii elektrycznej i zafunkcjonowanie dużej ilości koncesjonowanych firm obrotu energią stworzy możliwości jej wielokrotnej odsprzedaży, co znacznie powiększy wartość zobowiązań na rynku energii elektrycznej. Koszty paliwa stanowią około 50% wytwarzania energii elektrycznej w elektrowniach cieplnych. Z racji bezpośredniego powiązania kopalń węgla brunatnego z elektrowniami i planowanych ich połączeń w jedno przedsiębiorstwo węgiel brunatny nie wchodzi do naszych rozważań. Pozwala to oszacować wielkość zobowiązań na rynku paliw dla energetyki na poziomie 6 miliardów złotych. II.8. Podsumowanie Rynek energii elektrycznej jest rynkiem jednotowarowym, uporządkowanym, z ograniczoną ilością uczestników (wymagane koncesje). Wielkość zobowiązań na nim i rynkach pokrewnych szacowana jest dzisiaj na poziomie 36 miliardów złotych. Znajduje się on w początkowej fazie tworzenia. Pojawienie się kolejnych uczestników rynku w sferze obrotu i dalsza jego liberalizacja oraz budowa niezbędnej do jego obsługi infrastruktury mogą znacznie powiększyć wartość znajdujących się na nim zobowiązań. 11(11)

12 CZĘŚĆ TRZECIA: MODEL FUNKCJONOWANIA SYSTEMU ZINTEGROWANYCH ROZLICZEŃ W OBROCIE ENERGIĄ ELEKTRYCZNĄ III.1. Uczestnicy systemu zintegrowanych rozliczeń W proponowanym modelu uczestnikami systemu rozliczeń zintegrowanych są podmioty obrotu energią elektryczną, dostawca usługi zintegrowanych rozliczeń oraz banki, które podejmą się roli pełnienia funkcji banków płatników dla podmiotów obrotu. Udział banków w zintegrowanym systemie rozliczeń powiela sprawdzone rozwiązania stosowane na rynku kapitałowym. Banki, pozostające w bliskich relacjach finansowych i kredytowych z podmiotami obrotu, stanowią ważny element systemu. Są one pierwszym ogniwem weryfikacji kondycji finansowej podmiotów obrotu; swoimi prawnie usankcjonowanymi procedurami tworzą bierny element redukowania ryzyka kredytowego i gwarantowania realizacji rozliczeń. Elementem aktywnie wypełniającym te funkcje jest dostawca usługi zintegrowanych rozliczeń. III.2. Relacje pomiędzy uczestnikami Model 1. Podstawowe relacje pomiędzy uczestnikami rozliczeń zintegrowanych w tym modelu są następujące (por. rys.1): podmioty obrotu przekazują informacje o zawartych transakcjach dostawcy usługi zintegrowanych rozliczeń, dostawca usługi zintegrowanych rozliczeń dokonuje rozliczeń pomiędzy podmiotami obrotu z zastosowaniem zasady kompensacji zobowiązań (ustala zobowiązania netto podmiotów obrotu), dostawca usługi zintegrowanych rozliczeń wystawia instrukcje rozliczeniowe dla banków płatników poszczególnych podmiotów obrotu, banki płatnicy rozliczeniowe i podmioty obrotu pozostają w typowych relacjach bank klient. Dodatkowo banki płatnicy dokonują tak zwanych kompensacji technicznych, to znaczy kompensują strumień zobowiązań i należności w relacji bank płatnik podmiot rozliczający. W praktyce powyższy schemat ma postać nieco bardziej złożoną, gdyż obieg informacji pomiędzy podmiotami obrotu, dostawcą usługi zintegrowanych rozliczeń, oraz bankami rozliczeniowymi ma charakter dwukierunkowy (por. rys. 2). Podstawowym informacjom przepływającym w systemie (rys. 1) towarzyszą informacje uzupełniające, takie jak informacje o wystawionych zleceniach płatniczych, informacje o realizacji rozliczeń lub o braku możliwości realizacji rozliczeń, etc. Prowadzenie rozliczeń poprzez Narodowy Bank Polski powodowałoby dalsze ich usprawnienie. Model 2. Model 1 może być zmodyfikowany w ten sposób, że banki płatnicy dokonują kompensacji należności i zobowiązań w obrębie tych podmiotów, dla których banki te są płatnikami (stając się wówczas bankami rozliczeniowymi), natomiast dostawca usługi 12(12)

13 zintegrowanych rozliczeń dokonuje kompensacji należności i zobowiązań pomiędzy bankami płatnikami (por. rys 3). Taki model może być szczególnie korzystny w przypadku pojawienia się wielu drobnych podmiotów obrotu. III.3. Relacje pomiędzy uczestnikami rozliczeń na rynku kapitałowym Zaproponowany model jest kopią modelu funkcjonującego od dziesięciu lat na polskim rynku kapitałowym. Podmiotami obrotu są tutaj biura maklerskie reprezentujące indywidualnych inwestorów, funkcje dostawcy usługi rozliczeniowej spełnia Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A. (por. rys. 4). Dla usprawnienia przepływu środków pieniężnych, elementem sytemu rozliczeń jest również Narodowy Bank Polski. III.4. Rozliczenia zcentralizowane i rozliczenia zintegrowane Na dwóch segmentach rynku energii elektrycznej, mianowicie na rynku giełdowym i na rynku bilansowym rozliczenia mają charakter zcentralizowany: na rynku giełdowym rozliczeń dokonuje giełda (lub izba rozrachunkowa), na rynku bilansowym operator systemu bilansującego. Dla rynku kontraktowego oraz dla rynków pokrewnych system rozliczeń zintegrowanych, oprócz swojej funkcji integrującej z innymi rynkami, będzie centralizował rozliczenia. Ze względu na dobrowolność udziału w systemie rozliczeń zintegrowanych centralizacja na tych rynkach będzie z pewnością niepełna (por. rys 5). III.5. Warunki dla funkcjonowania systemu zintegrowanych rozliczeń Ponieważ korzystanie z usługi zintegrowanych rozliczeń byłoby całkowicie dobrowolne, dla funkcjonowania systemu nie potrzeba żadnych dodatkowych uregulowań prawnych prócz tych, które obecnie obowiązują. Jednak przejrzysty system uregulowań związanych z dostępem do sieci elektroenergetycznej i możliwością fizycznej realizacji zawieranych umów będzie miał kluczowe znaczenie dla dynamicznego rynku energii elektrycznej, płynności rozliczeń finansowych, a w konsekwencji dla możliwości efektywnego działania systemu rozliczeń zintegrowanych. Wydaje się, że potrzebne jest w tym zakresie przejrzyste uregulowanie, swoisty kodeks sieciowy, wprowadzone aktem wyższej rangi niż tylko regulamin operatora sieciowego. Można też zastanawiać się, czy dostarczanie usługi zintegrowanych rozliczeń nie wymaga regulacji prawnych. Wiąże się to z bardzo znacznymi przepływami finansowymi w sektorze elektroenergetycznym, które powinny być całkowicie bezpieczne. Precedensu i ewentualnych analogii dostarcza tu Ustawa o giełdach towarowych z dnia 26 października 2000 r. (Dz. U. nr 103, po. 1099), która wymaga aby giełdy prowadzące obrót umowami terminowymi (w języku Ustawy prawami majątkowymi, por. art. 2, pkt. 2 Ustawy) współpracowały z izbami rozliczeniowymi (dostawcami usługi rozliczania). To, że umowy na energię elektryczną nie zostały zaklasyfikowane w Ustawie jako umowy terminowe dowodzi tylko słabego rozeznania autorów Ustawy w materii obrotu tą energią. III.6. Koszt wdrożenia systemu zintegrowanych rozliczeń Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych jest w stanie wdrożyć system zintegrowanych rozliczeń bez kosztów inwestycyjnych ze strony uczestników systemu. Wszystkie większe banki 13(13)

14 w Polsce są uczestnikami prowadzonego przez KDPW systemu rozliczeń dla rynku kapitałowego i w związku z tym posiadają systemy komunikacji elektronicznej z KDPW. Systemy te mogą być bezpośrednio wykorzystane także dla rozliczeń zintegrowanych na rynku energii elektrycznej. Koszt wdrożenia systemu elektronicznej komunikacji z KDPW po stronie uczestnika rozliczeń nie jest wygórowany, szacunkowo wynosi on ok. xxx zł. Trzeba tu wyraźnie jeszcze raz podkreślić, że uczestnictwo w systemie zintegrowanych rozliczeń nie spowoduje zwiększenia lecz zmniejszenie ponoszonych już obecnie przez podmioty obracające energią elektryczną kosztów rozliczeń wzajemnych (opłaty i prowizje bankowe). Stanie się to możliwe wskutek zmniejszenia sumy przepływających środków pieniężnych jako efekt kompensacji należności i zobowiązań. III.7. Podsumowanie Na rynkach finansowych, rozliczenia zintegrowane są usługą, która zdobywa sobie rację bytu jednocześnie z innymi występującymi tendencjami, a mianowicie rozwojem handlu międzynarodowego oraz skracaniem cykli rozliczeń aż do, w skrajnym przypadku, przetwarzania informacji (w tym rozliczeń) w czasie rzeczywistym. Przenikanie rozwiązań z rynków finansowych na rynki towarowe jest tylko kwestią czasu. Zaadaptowanie przez polski sektor elektroenergetyczny tych rozwiązań jest szansą na poprawę konkurencyjności a być może nawet uzyskanie przewagi konkurencyjnej w obliczu nieuchronnej już konkurencji międzynarodowej. 14(14)

15 NBP DOSTAWCA USŁUGI ZINTEGROWANYCH ROZLICZEŃ BANK PŁATNIK BANK PŁATNIK BANK PŁATNIK PODMIOT OBROTU PODMIOT OBROTU PODMIOT OBROTU Instrukcje rozliczeniowe Informacje o zobowiązaniach/należnościach Relacje bank klient Rys (15)

16 NBP DOSTAWCA USŁUGI ZINTEGROWANYCH ROZLICZEŃ BANK PŁATNIK BANK PŁATNIK BANK PŁATNIK PODMIOT OBROTU PODMIOT OBROTU PODMIOT OBROTU Instrukcje rozliczeniowe Informacje o zobowiązaniach/należnościach Relacje bank klient Rys (16)

17 NBP DOSTAWCA USŁUGI ZINTEGROWANYCH ROZLICZEŃ BANK ROZLICZENIOWY BANK ROZLICZENIOWY BANK ROZLICZENIOWY Instrukcje rozliczeniowe Informacje o zobowiązaniach/należnościach Relacje bank klient PODMIOT OBROTU PODMIOT OBROTU PODMIOT OBROTU Rys (17)

18 NBP KDPW S.A. BANK ROZLICZENIOWY BANK ROZLICZENIOWY BANK ROZLICZENIOWY BIURO MAKLERSKIE BIURO MAKLERSKIE BIURO MAKLERSKIE Instrukcje rozliczeniowe Informacje o zobowiązaniach Relacje bank klient Rys (18)

19 DWIE FUNKCJE SYSTEMU ZINTEGROWANYCH ROZLICZEŃ: INTEGRACJA I CENTRALIZACJA CENTRALIZACJA - RYNEK KONTRAKTOWY, RYNKI POKREWNE INTEGRACJA RYNKI ENERGII ELEKTRYCZNEJ: KONTRAKTOWY, GIEŁDOWY, BILANSOWY, ORAZ RYNKI POKREWNE Rys (19)