Załącznik nr 1 do uchwały nr X/78/04 Rady Powiatu w Chełmie z dnia 14 kwietnia 2004 r. Program ochrony środowiska dla powiatu chełmskiego

Załącznik nr 1 do uchwały nr X/78/04 Rady Powiatu w Chełmie z dnia 14 kwietnia 2004 r. Program ochrony środowiska dla powiatu chełmskiego Chełm, 2004

Spis treści: 1. Wprowadzenie...4 2. Cele i zakres programu...4 3. Metodyka opracowania programu i główne uwarunkowania Programu ochrony środowiska...5 4. Charakterystyka powiatu chełmskiego...7 4.1. Informacje ogólne...7 4.1.1. Zarys historii...7 4.2. Położenie geograficzne i administracyjne...8 4.3. Warunki klimatyczne...8 4.4. Ukształtowanie powierzchni, geomorfologia...9 4.5. Analiza zagospodarowania przestrzennego powiatu...12 4.6. Demografia powiatu i procesy społeczne...18 4.7. Sytuacja gospodarcza...20 4.8. Rolnictwo...21 4.9. Infrastruktura techniczno - inżynieryjna powiatu...22 5. Założenia wyjściowe programu...28 5.1. Uwarunkowania zewnętrzne opracowania Programu Ochrony Środowiska dla powiatu chełmskiego...28 5.1.1. Polityka ekologiczna państwa...28 5.1.2. Integracja z Unią Europejską...29 5.1.3. Polityka i strategia województwa lubelskiego...30 5.1.4. Program Ochrony Środowiska Województwa Lubelskiego...31 5.1.6. Obowiązujące akty prawne w zakresie ochrony środowiska...31 5.2. Uwarunkowania wewnętrzne wynikające z istniejących dokumentów i opracowań dla powiatu chełmskiego...32 6. Założenia ochrony środowiska dla powiatu chełmskiego do 2015 roku...33 6.1. Powiatowe limity racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych i poprawy stanu środowiska...33 6.2. Nadrzędny cel programu ochrony środowiska dla powiatu chełmskiego...34 6.3. Priorytety ekologiczne...34 6.3.1. Kryteria o charakterze organizacyjnym...35 6.3.2. Kryteria o charakterze środowiskowym...35 6.3.3. Główne zagrożenia środowiska w powiecie chełmskim...35 6.3.4. Priorytety ekologiczne dla powiatu chełmskiego...35 7. Poprawa jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego...37 7.1. Jakość wód i stosunki wodne...37 7.1.1. Stan aktualny...37 7.1.2. Program poprawy w dla pola: Jakość wód i stosunki wodne...43 7.2. Powietrze atmosferyczne...49 7.2.1. Stan aktualny...49 7.2.2. Program poprawy dla pola: Powietrze atmosferyczne...55 7.3. Hałas i wibracje...64 7.3.1. Stan aktualny...64 7.3.2. Program poprawy dla pola: hałas i wibracje...66 7.4. Promieniowanie elektromagnetyczne...71 7.4.1. Stan aktualny...71 7.4.2. Program poprawy dla pola: Promieniowanie elektromagnetyczne...73 7.5. Potencjalne zagrożenie środowiska...76 2

7.5.1. Stan aktualny...76 7.5.2. Program poprawy dla pola: Poważne awarie i zagrożenia naturalne...78 8. Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne użytkowanie zasobów przyrody...80 8.1. Ochrona przyrody i krajobrazu...80 8.1.1. Lasy...80 8.1.2. Program poprawy dla pola: Lasy...82 8.1.2. Ochrona przyrody i krajobrazu...84 8.1.3. Program poprawy dla pola: Ochrona przyrody i krajobrazu...89 8.2. Gleby...90 8.2.1. Stan aktualny...90 8.2.2. Program poprawy dla pola: Gleby...92 8.3. Powierzchnia terenu...94 8.3.1. Budowa geologiczna...94 8.3.2. Surowce mineralne...95 8.3.3. Przekształcenia powierzchni ziemi...99 8.3.3. Program poprawy w polu: Ochrona zasobów kopalin...118 9. Zrównoważone wykorzystanie surowców, materiałów, wody i energii...119 9.1. Racjonalizacja użytkowania wody do celów produkcyjnych i konsumpcyjnych...119 9.2. Zmniejszenie zużycia energii...120 9.4. Zmniejszenie materiałochłonności i odpadowości produkcji...122 10. Włączanie aspektów ekologicznych do polityk sektorowych...123 10.1. Zagadnienia ochrony środowiska w ujęciu sektorowym...123 10.1.1. Rolnictwo...123 10.1.3. Transport...124 10.1.4. Gospodarka komunalna i budownictwo...124 10.1.5. Rekreacja i turystyka...125 10.1.7. Ochrona zdrowia...125 10.1.8. Handel...126 10.1.9. Aktywizacja rynku do działań na rzecz środowiska...126 11. Edukacja ekologiczna...126 11.1. Edukacja ekologiczna formalna (szkolna)...126 11.3. Edukacja ekologiczna pozaszkolna...127 12. Aspekty finansowe realizacji programu...132 13. Zarządzanie ochroną środowiska w powiecie...137 13.1. Instrumenty zarządzania środowiskiem...137 13.2. Zarządzanie programem ochrony środowiska...139 14. Monitoring programu i środowiska...141 15. Analiza możliwych do zastosowań rozwiązań w oparciu o ocenę infrastruktury powiatu, organizacją wewnętrzną i zarządzanie ochroną środowiska w powiecie oraz sytuację finansową...144 3

1. Wprowadzenie Rozwój cywilizacyjny i wielokierunkowa ekspansja człowieka spowodowały znaczną degradację środowiska naturalnego zanieczyszczenie jego poszczególnych komponentów, wyczerpywanie się zasobów surowcowych, ginięcie gatunków zwierząt i roślin, a także pogorszenie stanu zdrowia ludności na terenach przeobrażonych na niespotykaną dotychczas skalę. Dodatkowo, w Polsce do lat 90-tych XX wieku środowisko uważane było za źródło surowców i rezerwuar odpadów i zanieczyszczeń. Obecnie sytuacja ta uległa zmianie - przyjmuje się, że jednym z najważniejszych praw człowieka jest prawo do życia w czystym środowisku. Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku stanowi, że Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Zrównoważony rozwój oznacza prowadzenie szerokiej działalności gospodarczej i społecznej przy jednoczesnym niedopuszczeniu do dalszej degradacji środowiska naturalnego oraz na podejmowaniu działań zmierzających do restytucji zniszczonych elementów środowiska. Istota rozwoju zrównoważonego polega na tym, aby zapewnić zaspokojenie obecnych potrzeb bez ograniczania przyszłym generacjom możliwości rozwoju. Wskazane zostało również, że ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych, które poprzez swoją politykę powinny zapewnić bezpieczeństwo ekologiczne. Powiaty należą do władz publicznych, zatem na nich również spoczywa obowiązek wykonywania zadań z zakresu ochrony środowiska oraz odpowiedzialność za jakość życia mieszkańców. Dodatkowym wyzwaniem stało się przyszłe członkostwo w Unii Europejskiej oraz związane z nim wymogi. Trudnym zadaniem, czekającym powiat jest wdrożenie tych przepisów i osiągnięcie standardów UE w zakresie ochrony środowiska. Efektywność działań w zakresie ochrony dziedzictwa przyrodniczego zależy przede wszystkim od polityki i rozwiązań przyjętych na szczeblu lokalnym oraz pozyskania zainteresowania i zrozumienia ze strony społeczności lokalnych. Działania takie, aby były skuteczne, muszą być prowadzone zgodnie z opracowanym uprzednio programem, sporządzonym na podstawie wnikliwej analizy sytuacji dla danego rejonu. Sporządzenie takiego programu jest obowiązkiem, zgodnie art. 17 ust.1 ustawy Prawo ochrony środowiska, który stanowi, że zarząd powiatu opracowuje program ochrony środowiska w celu realizacji polityki ekologicznej państwa. 2. Cele i zakres programu Program ochrony środowiska dla powiatu chełmskiego na lata 2004 2015 jest dokumentem planowania strategicznego, wyrażającym cele i kierunki polityki ekologicznej powiatu chełmskiego i określającym wynikające z niej działania. Program obejmuje horyzont czasowy lat 2004 2015, z podziałem na okresy: krótkoterminowy w latach 2004 2007, średnioterminowy w latach 2008 11 oraz długoterminowej na lata 2012 2015. Program ochrony środowiska dla powiatu chełmskiego na lata 2004 2015 przedstawia: 1. Ogólną charakterystykę i ocenę zasobów oraz walorów środowiska przyrodniczego powiatu 2. Stan i tendencje przeobrażeń środowiska przyrodniczego powiatu 3. Podstawowe źródła przeobrażeń środowiska przyrodniczego powiatu 4. Ograniczenia i szanse rozwoju powiatu wynikające ze stanu i przeobrażeń środowiska łącznie z rankingiem ograniczeń ekologicznych 5. Dotychczasową realizację zadań w zakresie ochrony środowiska na następne lata w perspektywie krótko, średnio i długookresowej 6. Zadania powiatu w zakresie ochrony środowiska 7. Zestawienie kosztów realizacji programu i dokonanie oceny źródeł finansowania programu 8. Harmonogram realizacji programu 4

9. Metody kontroli, monitorowania skutków realizacji programu i oceny realizacji zamierzonych celów Sam program nie jest dokumentem stanowiącym, ingerującym w uprawnienia poszczególnych jednostek administracji rządowej i samorządowej oraz podmiotów użytkujących środowisko. Należy jednak oczekiwać, że poszczególne jego wytyczne i postanowienia będą respektowane i uwzględniane w planach szczegółowych i działaniach inwestycyjnych w zakresie ochrony środowiska. Tak ujęty Program będzie wykorzystywany jako: - główny instrument strategicznego zarządzania powiatem w zakresie ochrony środowiska, - dokument koordynujący poszczególne działania związane z ochroną środowiska, - podstawa tworzenia programów operacyjnych i zawierania kontraktów z innymi jednostkami administracyjnymi i podmiotami gospodarczymi, - pomoc w wyborze decyzji inwestycyjnych podejmowanych przez różne podmioty i instytucje, - instrument do działań edukacyjnych, informacyjnych i promocyjnych powiatu, - przesłanka konstruowania budżetu powiatowego na poszczególne lata, - układ odniesienia zawierający wytyczne dla innych podmiotów polityki ekologicznej, - podstawa do ubiegania się o fundusze celowe ze źródeł krajowych i Unii Europejskiej. Ponadto, cele i działania proponowane w Programie ochrony środowiska posłużą do tworzenia warunków dla takich zachowań ogółu społeczeństwa powiatu chełmskiego, które służyć będą poprawie stanu środowiska przyrodniczego. Realizacja celów wytyczonych w Programie powinna spowodować polepszenie warunków życia mieszkańców przy zachowaniu walorów środowiska naturalnego na terenie powiatu. Zakłada się, że kształtowanie polityki ekologicznej w powiecie chełmskim będzie miało charakter procesu ciągłego, z jednoczesnym zastosowaniem metody programowania kroczącego, polegającej na cyklicznym weryfikowaniu perspektywicznych celów w przekrojach etapowych i wydłużaniu horyzontu czasowego Programu w jego kolejnych edycjach. 3. Metodyka opracowania programu i główne uwarunkowania Programu ochrony środowiska Jako punkt odniesienia dla Programu ochrony środowiska przyjęto aktualny stan środowiska oraz stan infrastruktury ochrony środowiska na dzień 31.12.2002 z uwzględnieniem dostępnych danych za okres 2003 roku. Sposób opracowania Programu został podporządkowany metodologii właściwej dla planowania strategicznego, polegającej na: 1. Określeniu diagnozy stanu środowiska przyrodniczego w powiecie chełmskim, zawierającej charakterystyki poszczególnych komponentów środowiska wraz z oceną stanu i wyszczególnieniem problemów; 2. Określeniu konstruktywnych działań zmierzających do poprawy w zakresie ochrony środowiska poprzez przedstawienie celów strategicznych, celów długo- średnio- i krótkoterminowych oraz kierunków działań wraz z opracowaniem programów operacyjnych dla poszczególnych segmentów środowiska; 3. Przedstawieniu uwarunkowań realizacyjnych Programu w zakresie rozwiązań prawnoinstytucjonalnych, źródeł finansowania, systemu zarządzania środowiskiem i Programem; 4. Określeniu zasad monitorowania efektów wdrażania Programu. Źródłami informacji dla Programu były materiały uzyskane ze Starostwa Powiatowego w Chełmie, Urzędów Gmin z terenu powiatu chełmskiego, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Lublinie oraz delegatury w Chełmie, Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego, Urzędu 5

Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego, a także prace instytutów i placówek naukowo badawczych z zakresu ochrony środowiska oraz gospodarki odpadami, jak również dostępna literatura fachowa. Zgromadzone informacje zostały zweryfikowane poprzez ankietyzację, wywiady i sondaże. Do podmiotów gospodarczych z terenu powiatu rozesłane zostały ankiety uwzględniające szeroką problematykę ochrony środowiska, z których wnioski zostały uwzględnione w Programie. Przeprowadzono również badania świadomości społecznej w zakresie zagadnień ochrony środowiska, w tym gospodarki odpadami. Koncepcja Programu oparta jest o zapisy następujących dokumentów: Prawo ochrony środowiska z 27 kwietnia 2001 roku. Definiuje ono ogólne wymagania w odniesieniu do programów ochrony środowiska opracowywanych dla potrzeb województw, powiatów i gmin. Polityka ekologiczna państwa na lata 2003 2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007 2010. Zgodnie z zapisami tego dokumentu Program winien definiować: 1. cele średniookresowe do 2010 roku 2. zadania na lata 2003 2006 3. monitoring realizacji Programu 4. nakłady finansowe na wdrożenie Programu Cele i zadania ujęte zostały w kilku blokach tematycznych, a mianowicie: 1. cele i zadania o charakterze systemowym, 2. ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne użytkowanie zasobów przyrody, 3. zrównoważone wykorzystanie surowców, 4. jakość środowiska i bezpieczeństwo ekologiczne. Program ochrony środowiska województwa lubelskiego. W dokumencie tym określono długoterminową politykę ochrony środowiska dla województwa lubelskiego, przedstawiono cele krótkoterminowe i sposób ich realizacji, określono sposoby zarządzania środowiskiem i aspekty finansowe realizacji programu. Wytyczne do sporządzania programów ochrony środowiska na szczeblu regionalnym i lokalnym, które podają sposób i zakres uwzględniania polityki ekologicznej państwa w programach ochrony środowiska oraz wskazówki, co do zawartości programów. W powiatowym programie powinny być uwzględnione: 1. zadania własne powiatu (pod zadaniami własnymi należy rozumieć te przedsięwzięcia, które będą finansowane w całości lub częściowo ze środków budżetowych i pozabudżetowych będących w dyspozycji powiatu), 2. zadania koordynowane (pod zadaniami koordynowanymi należy rozumieć pozostałe zadania związane z ochroną środowiska i racjonalnym wykorzystaniem zasobów naturalnych, które są finansowane ze środków przedsiębiorstw oraz ze środków zewnętrznych, będących w dyspozycji organów i instytucji szczebla centralnego, bądź instytucji działających na terenie powiatu, ale podległych bezpośrednio organom centralnym) Ponadto uwzględnione zapisy zawarte w: Krajowym planie gospodarki odpadami (2002 r.) Krajowym programie oczyszczania ścieków komunalnych, aktach prawnych polskich i dyrektywach UE, konwencjach i porozumieniach międzynarodowych podpisanych i ratyfikowanych przez Polskę. 6

Strategii rozwoju województwa lubelskiego, Planie gospodarki odpadami dla województwa lubelskiego. 4. Charakterystyka powiatu chełmskiego 4.1. Informacje ogólne 4.1.1. Zarys historii Powiat chełmski w obecnych granicach obejmuje obszar centralnej części historycznej krainy, zwanej Ziemią Chełmską. Najstarsze ślady osadnictwa na tych terenach datowane są na późny paleolit. W epoce neolitu i okresach późniejszych następuje nasilenie osadnictwa oraz jego zróżnicowanie kulturowe, reprezentowane przez ludy kultur wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej, pucharów lejkowatych, amfor kulistych i ceramiki sznurowej. Duże osady i ciałopalne cmentarzyska kultury łużyckiej z epoki brązu odkryto na terasach Uherki i Garki, w Pokrówce, Żółtańcach i uroczysku Kąty. W Leszczanach odkryto stanowiska kultur pomorskiej i grobów kloszowych. Liczne znaleziska z okolic Chełma, Bieławina, Parypse i Rożdżałowa wiążą się z okresem epoki żelaza i są typowe dla kultury przeworskiej. We wczesnym średniowieczu Ziemia Chełmska znajdowała się na pograniczu terytoriów zajmowanych przez wschodniosłowiańskie plemiona, włączone w X wieku do Rusi Kijowskiej oraz zachodniosłowiańskie plemię Lędzian, włączone do państwa Mieszka I. Przez kilka następnych stuleci trwały spory i walki o te ziemie, pomiędzy władcami Polski i Rusi. Włączenie z końcem X wieku ziemi chełmskiej w skład Grodów Czerwieńskich przypadające na okres rozbicia feudalnego i towarzyszącego mu ożywienia gospodarczego spowodowało przyspieszenie procesów osadniczych. Po zawarciu w roku 1385 unii w Krewie, tereny rusko-litewskie stały się atrakcyjniejsze dla polskiego możnowładztwa i kapitału mieszczańskiego, albowiem zmieniło się ich położenie z peryferyjnego na centralne. Spowodowało to wzrost zaludnienia i postęp w zagospodarowaniu tych ziem. Najintensywniejszy okres rozwoju osadnictwa na ziemi chełmskiej przypada na wiek XVI. Następuje kolonizacja wewnętrzna, powstają wsie na tzw. surowym korzeniu. Rozpoczęło się w tym czasie przechodzenie od gospodarki czynszowej do folwarcznej. Miasta powstawały przy nowych szlakach handlowych. Chełm założony w latach 1236-38 przez Daniela Romanowicza, władcę Księstwa Halicko-Wołyńskiego, uzyskał przywilej lokacyjny od Jagiełły w roku 1392. Dorohusk wzmiankowany jest jako wieś w I połowie XIII wieku a jako miasto w 1443 r. Dubienka założona została jako miasteczko w roku 1588. Sawin prawa miejskie uzyskał pomiędzy 1490 a 1493 rokiem. Wojsławice otrzymały prawa miejskie około roku 1440. Pograniczny charakter tych ziem spowodował zróżnicowanie struktury etnicznej ludności; prócz Rusinów zamieszkiwali je Polacy, Ormianie, Tatarzy i Żydzi. W późniejszych czasach ta mieszanka etniczna, kulturowa, językowa i wyznaniowa wzbogaciła się o elementy ukraińskie i niemieckie. Po III rozbiorze Polski ziemia chełmska dostała się pod zabór austriacki, po roku 1809 znalazła się w obrębie Księstwa Warszawskiego. W roku 1815, po Kongresie Wiedeńskim, jako część Królestwa Polskiego weszła w skład Cesarstwa Rosyjskiego. W tym okresie wszystkie miasta prócz Chełma utraciły prawa miejskie. U schyłku XIX wieku dotarła na te tereny Kolej Nadwiślańska, łącząca Warszawę z Kowlem i Brześciem Litewskim. Mimo tego nie nastąpił zdecydowany rozwój przemysłu. Większa inwestycja przemysłowe przypada na okres międzywojenny, kiedy to w Rejowcu Fabrycznym powstaje w roku 1925 cementownia, dając początek powstania jedynego miasta na obszarze powiatu chełmskiego. Oprócz cementowni REJOWIEC S.A., działającej w oparciu o eksploatację miejscowych surowców, na terenie powiatu ziemskiego chełmskiego jest większych zakładów przemysłowych. W Dorohusku i okolicach oraz wzdłuż tras komunikacyjnych łączących Chełm 7

z przejściem granicznym w Dorohusku powstała infrastruktura do przeładunku, składowania i spedycji towarów w ruchu międzynarodowym. Obecnie główną gałęzią gospodarki w powiecie jest rolnictwo, stanowiące źródło utrzymania dla około 80 % ludności. Użytki rolne stanowią ponad 71 % ogólnej powierzchni powiatu. W pozostałych działach gospodarki narodowej pracuje około 7 % ogółu ludności. Obszar powiatu chełmskiego, jako rejon typowo rolniczy, z dominującą wiejską zabudową, słabo zurbanizowany i uprzemysłowiony, o gęstości zaludnienia wynoszącej 42 osób/km 2, jest w niewielkim stopniu poddany antropopresji. Poważniejsze zagrożenia dla środowiska naturalnego wiążą się z niedostatecznie rozwiniętą gospodarką komunalną. 4.2. Położenie geograficzne i administracyjne Powiat chełmski leży na wschodnich krańcach Polski, a jego wschodnia granica na rzece Bug jest jednocześnie granicą państwową między Polską a Ukrainą. Obszar powiatu zawiera się między 23 02 15 a 23 57 00 długości geograficznej E i między 50 52 10 a 51 22 30 szerokości geograficznej N, powierzchnia wynosi 1.779,6 km 2. Administracyjnie powiat chełmski należy do województwa lubelskiego, jego powierzchnia stanowi 7,1 % ogólnej powierzchni województwa, co daje mu pod tym względem 3 lokatę wśród 20 powiatów ziemskich. Od wschodu graniczy z Ukrainą, od południa z powiatem hrubieszowskim i zamojskim, od zachodu z łęczyńskim, świdnickim i krasnostawskim, a od północy z włodawskim. W skład powiatu wchodzi 14 gmin, w tym 13 gmin wiejskich. W powiecie jest 364 miejscowości wiejskich i jedno miasto - Rejowiec Fabryczny. Podział powiatu chełmskiego na jednostki terytorialne przedstawia poniższa tabela 1. Tabela 1. Podział powiatu chełmskiego na jednostki terytorialne L.p. Gmina Rodzaj Powierzchnia Sołectwa Miejscowości 1 Białopole wiejska 103,6 km 2 13 17 2 Chełm wiejska 221,8 km 2 37 51 3 Dorohusk wiejska 192,4 km 2 26 36 4 Dubienka wiejska 96,3 km 2 18 23 5 Kamień wiejska 96,9 km 2 14 20 6 Leśniowice wiejska 117,9 km 2 19 24 7 Rejowiec Fabryczny miasto 14,4 km 2-1 8 Rejowiec Fabryczny wiejska 87,5 km 2 15 15 9 Ruda-Huta wiejska 112,5 km 2 15 25 10 Sawin wiejska 190,2 km 2 19 32 11 Siedliszcze wiejska 153,9 km 2 28 39 12 Wierzbica wiejska 146,4 km 2 19 28 13 Wojsławice wiejska 110,2 km 2 26 25 14 Żmudź wiejska 135,8 km 2 17 27 Powiat chełmski ogółem 1779,6 km 2 139 365 Podział administracyjny i położenie powiatu chełmskiego przedstawia rys. 1. 4.3. Warunki klimatyczne Zgodnie z podziałem rolniczo-klimatycznym Polski, obszar powiatu leży w obrębie dzielnicy chełmskiej, gdzie średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,4 C, czas zalegania pokrywy śnieżnej trwa 85-90 dni, a długość okresu wegetacyjnego waha się od 205 do 215 dni. Okres występowania średniej dobowej temperatury powietrza powyżej 15 C trwa ponad 100 dni, a liczba dni bez przymrozków wynosi średnio około 170 dni w roku. 8

Średnia roczna suma opadów atmosferycznych wynosi około 550-560 mm i jest niższa od średniej krajowej. Około 40 % rocznych opadów przypada na miesiące letnie (czerwiec - sierpień) a na okres wegetacyjny przypada 320-360 mm. Średnia wilgotność powietrza wynosi ponad 81 %. Powiat chełmski zalicza się do regionów Polski o największym usłonecznieniu, dochodzącym do 4,5 h/d. Przeważają wiatry południowo-zachodnie (16,4%), południowo-wschodnie (13,9%) oraz zachodnie (12,9%). Średnia roczna prędkość wiatru wynosi 3,8 m/s. 4.4. Ukształtowanie powierzchni, geomorfologia Charakterystyczną cechą krajobrazu powiatu chełmskiego jest jego duże zróżnicowanie, wynikające z położenia w obrębie dwu prowincji: Niżu Zachodnio-Rosyjskiego i Wyżyny Małopolskiej. Według podziału fizyczno-geograficznego Kondrackiego, większość obszaru powiatu należy do makroregionu Polesie Wołyńskie, tylko niewielka część na południowym zachodzie należy do Wyżyny Lubelskiej. Polesie Wołyńskie charakteryzuje się różnorodnością form krajobrazowych, typowych zarówno dla północnych krajobrazów poleskich jak i południowych krajobrazów wyżynnych. W obrębie Polesia Wołyńskiego wydzielono trzy mezoregiony: Obniżenie Dorohuckie na zachodzie, Obniżenie Dubienki na wschodzie oraz Pagóry Chełmskie w centrum. Obniżenie Dorohuckie jest płaską równiną leżącą w dolinie Wieprza, gdzie znaczne obszary stanowią łąki. Podłoże geologiczne zbudowane jest z górnokredowych wapieni i margli, w których na skutek procesów krasowych powstało wiele zagłębień, zwanych wertebami, wypełnionych torfem. Obniżenie Dubienki, obejmujące wschodnią część obszaru powiatu chełmskiego, jest rozległą równiną, gdzie na skutek procesów krasowych w kredowym podłożu wytworzyły się liczne, drobne formy morfologiczne. Przeważają rozległe, płaskie zagłębienia terenu, wypełnione torfami, madami i utworami piaszczystymi, porośnięte łąkami i lasami. Pagóry Chełmskie zdecydowanie różnią się krajobrazowo od opisanych wyżej równin Obniżenia Dorohuckiego i Obniżenia Dubienki. Są to wzniesienia zbudowane z górnokredowych skał węglanowych, pokrytych czapami trzeciorzędowych piaskowców, które jako odporniejsze na wietrzenie utworzyły ostańcowe pagóry, osiągające miejscami wysokość ponad 250 m n.p.m. Obniżenia między ostańcami wypełniają piaski i zabagnienia. Działy Grabowieckie, mezoregion Wyżyny Lubelskiej, jest najbardziej urozmaiconą krajobrazowo częścią powiatu chełmskiego. Garb kredowy pokryty warstwą lessu, przecinają doliny Wojsławki i jej dopływów, tworząc naprzemian wzniesienia, zwane grzędami oraz obniżenia, zwane padołami. Padoły są efektem erozji pokrywy lessowej oraz miejscami podłoża kredowego. Boczne dolinki i wąwozy tworzą urozmaiconą formę terenu o różnicy wysokości względnych do 100 m. Grzędy osiągają maksymalną wysokość bezwzględną ponad 300 m n.p.m. Tabela 2. Przynależność gmin powiatu chełmskiego do regionów geograficznych: Gmina M a k r o r e g i o n Polesie Wołyńskie Wyżyna Lubelska M e z o r e g i o n Obniżenie Obniżenie Działy Pagóry Chełmskie Dorohuckie Dubienki Grabowieckie Białopole - mały fragment na prawie cały - NW obszar gminy Chełm - większość obszaru część północno SW fragment wschodnia Dorohusk - - cały obszar - 9

Dubienka - - cały obszar - Kamień - wzdłuż granicy prawie cały - na zachodzie obszar Leśniowice - część północno wschodnia mały fragment na NE większość obszaru Rejowiec część zachodnia pozostały obszar - - Fabryczny Miasto Rejowiec cały obszar Fabryczny Ruda Huta - - cały obszar - Sawin - część północna część południowo - i fragment na SW wschodnia Siedliszcze część północno część południowo - - zachodnia wschodnia Wierzbica niewielki fragment przeważająca część niewielki - części zachodniej fragment na E Wojsławice - - niewielki fragment na NE prawie cały obszar Żmudź - fragment na SW większość obszaru fragment na SW Gmina Białopole Rzeźba obszaru gminy jest średnio urozmaicona. Rzędne terenu wahają się w granicach od 151,9 m n.p.m. w zachodniej części (między Teresinem a Putnowicami Wielkimi), do 181,0 m n.p.m. (w okolicach Grobelek). Deniwelacje terenu osiągają wartości od 10 do 20 m, jedynie w NW części sięgają 40-50 m. Gmina Chełm Rzeźba powierzchni terenu gminy jest dosyć urozmaicona. Najwyższym wzniesieniem jest rozległe ostańcowe wzgórze - Pagór Janowski (276,8 m n.p.m.) Najniżej położonym rejonem jest dolina Uherki w obrębie Obniżenia Dubienki (ok. 170 m n.p.m.) W części środkowej i południowej dominują faliste powierzchnie wyżynne, rozwinięte na marglach kredowych, rozdzielone rozległymi obniżeniami powstałymi w strefach wychodni kredy piszącej. Ponad ich powierzchnie wznoszą się odizolowane, ostańcowe pagóry przykryte utworami trzeciorzędowymi, o wysokościach względnych przekraczających miejscami 50 m. Obniżenia posiadają miejscami charakterystyczny zespół form krasu powierzchniowego, wykształconego w postaci różnej wielkości zagłębień bezodpływowych, wypełnionych w przewadze torfami. Północna część obszaru gminy jest rozległą, w znacznej części zabagnioną doliną. Gmina Dorohusk Obszar gminy charakteryzuje się bardzo małym urozmaiceniem rzeźby. Najniższy punkt znajduje się w dolinie rzeki Bug (166,4 m n.p.m.) a najwyższy na zachód od miejscowości Brzeźno (184,6 m n.p.m.). Deniwelacje nie przekraczają 5 m. Jedynie skarpy w dolinie Bugu sięgają kilkunastu metrów. Gmina Dubienka Rzeźba obszaru gminy jest mało urozmaicona. Deniwelacje terenu nie przekraczają na ogół 5 m. Najwyżej położony punkt (ponad 200 m n.p.m.) znajduje się na południu gminy w okolicach Turska. Najniżej położonymi rejonami są doliny rzek Wełnianki i Bugu (ok. 170 m n.p.m.). Gmina Kamień Morfologia obszaru gminy jest zróżnicowana w niewielkim stopniu a deniwelacje terenu nie przekraczają 25 m. Największą wysokość ma Góra Wiatrakowa (202,2 m n.p.m.), położona na zachód 10

od miejscowości Kamień. Bardzo liczne są rozległe obniżenia krasowe, z których najniżej położona (178,6 m n.p.m.) jest kotlina w okolicy Kamienia. Gmina Leśniowice Położenie gminy w mezoregionach Pagóry Chełmskie i Działy Grabowieckie wskazuje na dość zróżnicowaną morfologię terenu. Wysokości bezwzględne sięgają od 261,9 m n.p.m. na południu gminy w okolicach miejscowości Teresin, do 201,7 m n.p.m. w dolinie rzeki Horodyska. Maksymalne deniwelacje wynoszą ponad 60 m. Gmina Rejowiec Fabryczny Część zachodnia gminy, zaliczana do Obniżenia Dorohuckiego, charakteryzuje się płaskimi równinami denudacyjno-akumulacyjnymi z dużym udziałem torfowisk. Część centralna i wschodnia gminy posiada bardzo urozmaiconą rzeźbą charakterystyczną dla Pagórów Chełmskich. Typowy jest tutaj równoleżnikowy układ wzniesień i obniżeń. Najwyżej położony punkt w okolicach Lechówki osiąga wysokość bezwzględną 253,9 m n.p.m. Najniższy poziom terenu na obszarze gminy występuje w dolinie Wieprza (ok. 170 m n.p.m.). Maksymalne deniwelacje terenu wynoszą ok. 55 m. Gmina Ruda Huta Obszar Gminy, w całości położonej w obrębie Obniżenia Dubienki, charakteryzuje się małym urozmaiceniem rzeźby. Deniwelacje terenu nie przekraczają 5 m, a jedynie na północy, na granicy z Pagórami Chełmskimi oraz w dolinie Bugu dochodzą do 20 m. Gmina Sawin Północna i południowo zachodnia część gminy, położona w obrębie Pagórów Chełmskich posiada typową dla nich rzeźbę terenu. Dominują tu faliste powierzchnie wyżynne, rozdzielone rozległymi obniżeniami. Najwyżej położony punkt (237,8 m n.p.m.) znajduje się w okolicy Kolonii Bukowa Wielka. Deniwelacje terenu wynoszą około 20 m. Pozostała część gminy leży na terenie Obniżenia Dubienki. Jest to obszar o mało zróżnicowanej morfologii. Najniżej położonym terenem na obszarze gminy jest dolina Uherki, gdzie rzędna terenu osiąga wartości poniżej 170 m n.p.m. Gmina Siedliszcze Zachodnia i północna część gminy to teren prawie płaski, o słabo urozmaiconej rzeźbie, dość gęstej sieci wodnej, wzbogaconej siecią rowów melioracyjnych i o dużym udziale terenów stale lub okresowo podmokłych. Część południowa i wschodnia, to obszar z charakterystycznymi wyspowymi wzniesieniami typowymi dla Pagórów Chełmskich. Pagóry nie tworzą zwartej wyżyny a rozległe, zabagnione obniżenia między nimi wypełniają piaski czwartorzędowe. Gmina Wierzbica Rzeźba terenu na obszarze gminy jest zróżnicowana. Najwyższym wzniesieniem jest wzgórze ostańcowe w okolicy Pniaków (245,5 m n.p.m.) Najniżej położonym rejonem jest obszar Bagna Bubnów, położony poniżej 175 m n.p.m. W części środkowej i południowej dominują faliste powierzchnie wyżynne, rozwinięte na marglach kredowych, rozdzielone rozległymi obniżeniami powstałymi w strefach wychodni kredy piszącej. Ponad ich powierzchnie wznoszą się odizolowane, ostańcowe pagóry przykryte utworami trzeciorzędowymi, o wysokościach względnych osiągających miejscami około 40 m (Kozia Góra). Obniżenia posiadają miejscami charakterystyczny zespół form krasu powierzchniowego, wykształconego w postaci różnej wielkości zagłębień bezodpływowych, wypełnionych w przewadze torfami. Na północy gminy występują doliny bagienne; Bagno Bubnów i Bagno Staw. Gmina Wojsławice Wschodnia część obszaru gminy posiada dość łagodną rzeźbę a maksymalne deniwelacje nie przekraczają tutaj 40 m. Część zachodnia, leżąca w obrębie Działów Grabowieckich charakteryzuje się silnie urozmaiconą rzeźbą. Na obszarze gminy zaznaczają się wyraźnie dwa równoleżnikowe garby, rozdzielone doliną Wojsławki. Garb północny osiąga maksymalną wysokość 270,1 m n.p.m., 11

a garb południowy 296,5 m n.p.m. - jest to najwyżej położony punkt na obszarze gminy. Dno doliny Wojsławki leży na poziomie ok. 196 m n.p.m.. Gmina Żmudź Obszar gminy, należący do Działów Grabowieckich, charakteryzuje się bardzo urozmaiconą rzeźbą. Wzniesienia zbudowane ze skał górnokredowych przykrytych lessem, porozcinane są przez podłużne doliny rzek. Boczne dolinki i wąwozy tworzą urozmaicony zespół form osiągających duże wysokości względne. Część wschodnia obszaru gminy zaliczana do obniżenia Dubienki jest znacznie mniej zróżnicowana. Układy drobnych zagłębionych form wypełniają piaski, namuły i torfy. Najwyżej położony punkt na terenie gminy znajduje się na S od miejscowości Leszczany (260,7 m n.p.m.) a najniżej położonym obszarem jest dolina Udalu przy granicy z gminą Dorohusk (175,3 m n.p.m.). 4.5. Analiza zagospodarowania przestrzennego powiatu Struktura zagospodarowania przestrzennego Powiat chełmski ziemski jest terenem typowo rolniczym, z dominującym wiejskim typem osadnictwa, gdzie na 364 miejscowości wiejskie przypada tylko jedno, niewielkie miasto. Rozwój sieci osadniczej był pochodną rolniczego zagospodarowania terenu, wynikającego z naturalnych warunków środowiskowych. Większość wsi ma charakter zabudowy typowy dla ulicówek. Nieliczne miejscowości, będące w przeszłości miasteczkami, posiadają wyodrębnione centra o charakterze rynku, wokół którego zlokalizowane są obiekty sakralne oraz instytucje użyteczności publicznej, a także obiekty handlowo-usługowe. Niektóre miejscowości charakteryzują się zabudową mniej zwartą, rozczłonkowaną na kilka pasm osiedleńczych typu kolonia. Rejowiec Fabryczny, jedyne miasto na obszarze powiatu chełmskiego, ma charakter osiedla przyfabrycznego, rozwijającego się obok zlokalizowanej tu w 1925 roku cementowni. Sieć dróg na obszarze powiatu chełmskiego liczy 1690,8 km; z czego drogi krajowe mają długość 47,2 km, wojewódzkie - 143,7 km, powiatowe - 684,1 km oraz gminne - 815,8 km. Najważniejszym szlakiem komunikacyjnym jest droga krajowa biegnąca z Warszawy przez Lublin, Chełm do przejścia granicznego w Dorohusku. Jest to najkrótsze droga łącząca Berlin z Kijowem. Przez obszar powiatu biegnie linia kolejowa z Warszawy do Chełma. Tu rozgałęzia się na dwie linie; jedna biegnąca przez Dorohusk do Kowla na Ukrainie, druga do Włodawy. W Rejowcu Fabrycznym jest odgałęzienie linii kolejowej w kierunku na Zamość. Dostawy energii elektrycznej w pełni pokrywają zapotrzebowanie, wszystkie gminy posiadają łączność telefoniczną w ruchu automatycznym. Sieć gazowa gazu ziemnego wysokometanowego obejmuje miasto Rejowiec Fabryczny oraz gminy Chełm i Kamień. Formy użytkowania terenów Tabela 3. Powierzchnia geodezyjna i kierunki wykorzystania gruntów w powiecie chełmskim na dzień 1 stycznia 2003 roku Kierunek wykorzystania Powierzchnia (ha) % powierzchni powiatu Użytki rolne 133.980 75,28 w tym: grunty orne 90.676 50,95 sady 1.706 0,96 łąki trwałe 28.917 16,25 pastwiska 7.692 4,32 grunty rolne zabudowane 3.618 2,03 grunty pod stawami 250 0,14 grunty pod rowami melioracyjnymi 1.121 0,63 Użytki leśne, zadrzewione i zakrzewione 32.506 18,27 w tym: lasy i grunty leśne 30.682 17,24 12

Kierunek wykorzystania Powierzchnia (ha) % powierzchni powiatu grunty zadrzewione i zakrzewione 1.824 1,02 Grunty pod wodami 613 0,34 w tym: pod wodami płynącymi 384 0,21 Pod wodami stojącymi 229 0,13 Grunty zabudowane i zurbanizowane 5.264 2,96 w tym tereny: mieszkaniowe 62 0,03 przemysłowe 101 0,06 inne zabudowane 46 0,03 zurbanizowane niezabudowane 3 0,00 Rekreacji i wypoczynku 69 0,04 użytki kopalne 295 0,17 tereny komunikacyjne razem 4.688 2,63 w tym: drogi 4.233 2,38 tereny kolejowe 443 0,25 Tereny komunikacyjne inne 12 0,00 Tereny różne 323 0,18 Użytki ekologiczne 1.097 0,62 Nieużytki 4.181 2,35 RAZEM 177.964 100,00 Dane: Wydział Geodezji, Kartografii i Gospodarki Nieruchomościami Starostwa Powiatowego w Chełmie Według danych Wydziału Geodezji, Kartografii i Gospodarki Nieruchomości Starostwa Powiatowego w Chełmie (tab. 3) powierzchnia użytków rolnych wynosi 75,28 % obszaru powiatu. W strukturze użytków rolnych 67,68 % przypada na grunty orne, 27,32 % na użytki zielone, a na sady 1,27 %. Grunty pod wodami stanowią 1,12 % powierzchni powiatu. Pod wodami stojącymi jest 0,27 % powierzchni powiatu, a pod wodami płynącymi 0,85 %, z czego na rzeki i cieki naturalne przypada 0,22 %, na rowy melioracyjne 0,63 %. Powiat chełmski charakteryzuje się stosunkowo niskim wskaźnikiem lesistości. Lasy i grunty leśne zajmują 17,24 % powierzchni powiatu a tereny zadrzewione i zakrzewione 1,02 %. Lasy w wieku 1-40 lat stanowią 75 % obszaru wszystkich lasów. Przeważają bory mieszane świeże (35 %), bory świeże (25 %) i lasy mieszane (20 %). W drzewostanach przeważa sosna (72 %) oraz dąb (14 %). Grunty zabudowane i zurbanizowane stanowią prawie 5 % powierzchni powiatu, w tym nieco ponad 2 % przypada na grunty rolne zabudowane. Na terenie powiatu znajdują się obszary cenne przyrodniczo, objęte ochroną: Poleski Park Narodowy, Chełmski Park Krajobrazowy, Strzelecki Park Krajobrazowy, Chełmski Obszar Chronionego Krajobrazu, Pawłowski Obszar Chronionego Krajobrazu i Grabowiecko-Strzelecki Obszar Chronionego Krajobrazu, o łącznej powierzchni ponad 73,5 tys. ha. Ponadto na obszarze powiatu chełmskiego istnieje dziewięć rezerwatów: trzy rezerwaty leśne, trzy torfowiskowe, dwa stepowe i jeden faunistyczny. Niewątpliwym walorem powiatu są okazałe drzewa zachowane w krajobrazie, w formie pojedynczych okazów, rzędów, alei i grup. Najcenniejsze drzewa, charakteryzujące się dobrym stanem zdrowotnym, są objęte ochroną w formie pomników przyrody. Przemysł w powiecie reprezentują drobne zakłady przetwórcze, jedynym większym zakładem jest cementownia Rejowiec S.A. w Rejowcu Fabrycznym. Antropogeniczne przekształcenia środowiska przyrodniczego na terenie powiatu, spowodowane oddziaływaniem przemysłu ogranicza się w zasadzie do przekształcenia terenu na 13

skutek eksploatacji złóż kruszyw naturalnych i surowca do produkcji cementu. U schyłku ubiegłego wieku, w okresie suszy hydrologicznej miało miejsce oddziaływanie na rezerwat torfowiskowy Bagno Serebryskie leja depresji o powierzchni około 60 km 2, spowodowane dużą eksploatacją wód podziemnych w celu odwodnienia kopalni kredy przy cementowni Chełm. Obecnie powierzchnia leja depresji wokół ujęcia Bariera waha się od 25,5 km 2 w okresie wysokiego stanu wód do 35,5 km 2 w okresie niskiego stanu wód. Obecnie nie obserwuje się negatywnego wpływu ujęcia Bariera na ten rezerwat. Podstawową formą zagospodarowania terenu w powiecie chełmskim jest rolnictwo, głównie indywidualne. Dominują gospodarstwa o powierzchni poniżej 5 ha, stanowiące 67,3 % ogólnej liczby gospodarstw rolnych, w tym na gospodarstwa poniżej 1 ha przypada 31,1 %. Gospodarstwa rolne o powierzchni powyżej 10 ha stanowią ledwie 15,2 % ogólnej liczby gospodarstw, w tym na gospodarstwa ponad 30 ha przypada zaledwie 2 %. Konieczność dostosowania rolnictwa do warunków ekonomicznych po przystąpieniu do Unii Europejskiej oraz sytuacja demograficzna na wsi spowodują zmianę struktury agrarnej i wypadanie gruntów słabszych z zagospodarowania rolniczego na rzecz zalesień, co w konsekwencji doprowadzi do poprawy warunków środowiskowych, powodując zwiększenie niskiego wskaźnika lesistości powiatu. Zabytki W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku na terenie istniejącego wówczas województwa chełmskiego przeprowadzono spis ewidencyjny obiektów architektury i budownictwa, zabytkowych parków i alei parkowych oraz cmentarzy. Prace zakończyły się wykonaniem 10.000 kart adresowych obejmujących obiekty powstałe głównie do końca 1939 roku. Zdecydowaną większość wśród zewidencjonowanych obiektów zabytkowych stanowią drewniane zabudowania wiejskie pochodzące z lat 20 i 30 XX wieku. Obszar powiatu chełmskiego jest jednym z ostatnich regionów w kraju, gdzie tradycyjne budownictwo drewniane zachowało się we względnie niezmienione formie. Jednakże tradycyjne formy architektury wypierane są obecnie przez nowe budownictwo, o bardzo uproszczonej formie opartej na prostych technologiach. Budowle sakralne Wiele istniejących w przeszłości świątyń grekokatolickich zmieniono w drugiej połowie XIX wieku na cerkwie prawosławne a w czasach późniejszych na kościoły rzymskokatolickie. Zamianom towarzyszyły liczne przebudowy, związane również z faktem, iż budowano głównie z drewna. Najstarszym obiektem sakralnym na obszarze powiatu chełmskiego jest późnorenesansowy kościół w Wojsławicach, ukończony w 1608 roku, rozbudowany około 1684 roku przez Jana Michała Linka. XVII wieczny rzymskokatolicki kościół parafialny w miejscowości Podgórze, gm. Chełm został prawdopodobnie wzniesiony wcześniej jako cerkiew grekokatolicka. W latach 1731-1740 wybudowano jednonawowy kościół w Sawinie. Barokowa cerkiew w Klesztowie, gm. Żmudź datowana jest na ok. 1772 r., grekokatolicka cerkiew w Buśnie, gm. Białopole wzniesiona została około 1795 r. a około 1875 r. zamieniona została na prawosławną, w latach późniejszych zaś na kościół rzymskokatolicki. Nielicznie zachowane kościoły drewniane przeważnie budowane były wcześniej jako cerkwie grekokatolickie. Najstarsze pochodzą z drugiej połowy XVIII wieku. Są to: kościół w Czułczycach, gm. Sawin; dawna grekokatolicka cerkiew parafialna w Depułtyczach, gm. Chełm; kościół parafialny w Olchowcu, gm. Wierzbica; dawna cerkiew grekokatolicka w Pniównie, gm. Wierzbica; cerkiew grekokatolicka w Żmudzi. W latach 1880-1914 na obszarze obecnego powiatu Chełm wzniesiono kościoły neogotyckie w Dorohusku, Kamieniu, Pawłowie i w Świerżach. Na terenie powiatu zachowały się również kościoły protestanckie, w tym trzy na terenie gminy Kamień. Przetrwało również kilka dawnych zborów, zmienionych po drugiej wojnie światowej na 14

budynki mieszkalne. Z bardzo licznych bóżnic, po 1939 roku zachowała się w powiecie tylko murowana synagoga w Wojsławicach, pochodząca z drugiej połowy XIX wieku. Bardzo licznie zachowały się przydrożne kapliczki, przeważnie murowane, głównie z XIX wieku, niektóre pochodzą z XVII stulecia. Budowle o charakterze obronnym Najstarszą tego typu budowlą jest wzniesiona została w XI lub XII wieku wieża w Stołpiu, murowana z kamienia nieregularnie ciosanego. Z końca XVI wieku zachowały się fragmenty zespołu zamkowego w Sielcu (gmina Leśniowice). Są to pozostałości fosy oraz basteja wraz z fragmentem muru kurtynowego, wzniesione z kamienia wapiennego i oblicowane cegłą. Pałace i dwory W okolicy Chełma, w miejscowości Serebryszcze znajduje się barokowy pałac, przebudowany około połowy XVIII wieku przez Pawła Fontanę z wcześniejszego dworu obronnego. W Dorohusku zlokalizowany jest późnobarokowy pałac Suchodolskich z XVIII wieku. W Maziarni Strzeleckiej, gm. Białopole znajduje się zbudowany w 1903 roku pałacyk myśliwski Zamoyskich. Ślady założeń budowli dworskich i folwarcznych występują w bardzo wielu miejscowościach. Najwięcej, po 6 obiektów, w gminach Siedliszcze i Leśniowice. Zachowało się również kilka dworów i pałacyków murowanych w XIX wieku, a przebudowywanych na początku wieku XX. Wykaz dóbr kultury z obszaru powiatu chełmskiego, wpisanych do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków przedstawia załączona niżej tabela 4. Tabela 4. Wykaz dóbr kultury z obszaru powiatu chełmskiego, wpisanych do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Adres Obiekt Nr rejestru Gmina Białopole Busieniec - grodzisko wczesnośredniowieczne o pow. 0,4 ha, z pojedynczym wałem, lokalna nazwa Okopanka - kopiec ziemny (pojedynczy kurhan w lesie) CH A/104/10 A/365 Buśno - kościół parafialny wraz z wystrojem wnętrza, drzewostan A/389 w obrębie cmentarza kościelnego Kurmanów - cerkiew unicka murowana z końca XVIII w., od 1925 r. A/405 użytkowana jako szkoła Maziarnia Strzelecka - zespół pałacowo-parkowy (pałac myśliwski Zamojskich z CH A/123/29 1903 r.) Strzelce - zespół dworsko-parkowy o pow. 2 ha, z dworkiem CH A/121/27 Gmina Chełm Depułtycze - kościół parafialny, d. cerkiew unicka, z wyposażeniem A/82 wnętrza, otoczenie w granicach cmentarza kościelnego, dzwonnica. Depułtycze Nowe Kol. - park podworski z połowy XIX w. CH A/181 Depułtycze Stare - kopiec ziemny (pojedynczy kurhan) A/362 Depułtycze Królewskie - kopiec ziemny (mogiła) A/363 Nowosiółki - pozostałości ogrodu dworskiego z XIX w. CH A/130/36 Nowosiółki Kolonia - karczma o cechach klasycystycznych z pocz. XIX w. A/555 Podgórze - kościół parafialny rzymsko-katolicki, murowany z elementami średniowiecznymi, obecny kształt z XVII i XIX, wraz z wyposażeniem wnętrza i otoczeniem (d. cerkiew). A/195 Srebrzyszcze (d.serebryszcze) - zespół pałacowo-parkowy: pałac, park - kopiec ziemny (mogiła kurhanowa) A/296 A/429 15

Stańków - trzy kopce ziemne (mogiły kurhanowe) A/427 Staw Pasieka - założenie ogrodowe CH A/115/21 Stołpie - wieża obronna wraz ze wzgórzem (gródkiem) zespół A/65 kultowo obronny z XI-XII w. Strupin Duży - drewniana chałupa poetki Pauliny Chołyszowej z roku CH A/96/78 1928, ze strefą ochrony Strupin Łanowy - cmentarz wojenny z grobami z I i II wojny światowej Ch A/202 Uher - młyn murowany z połowy XIX w. CH A/171/77 Gmina Dorohusk Barbarówka - kopiec ziemny (kurhan) zwany mogiłą powstańczą wraz ze A/427 strefami ochrony Dorohusk - pałac Suchodolskich z XVIII w., pozostałość parku, dwa A/573 nagrobki rodzinne, rzeźba św. Barbary, resztki murów Świerże - zespół dworsko-parkowy z 2 poł. XIX w., park i kilka zabudowań dworskich - cmentarz rzymsko-katolicki z 1 połowy XIX w. CH A/169/75 CH A167/73 Zamieście - zespół dworsko-parkowy z XIX w. CH A/179 Gmina Dubienka Dubienka - cerkiew prawosławna w stylu bizantyjsko-ruskim z końca XIX w. - cmentarz grzebalny rzymskokatolicki z XIX wieku z CH A/52/58 CH A/167/73 grobami z II wojny światowej. Gmina Kamień Józefin Kolonia - kopiec ziemny (kurhan) - lok. nazwa Szwedzka Mogiła A/361 Kamień Kolonia - cmentarz ewangelicko-augsburski z XIX w. CH A/190 Koczów - kurhan wraz ze strefą ochrony krajobrazowej CH A/172/78 Gmina Leśniowice Dębina - zespół dworsko-parkowy z XIX w., pozostałości założenia parkowego Horodysko - grodzisko wczesnośredniowieczne lokalna nazwa A/164 Horodysko Kumów - zespół kościelny z 1 połowy XIX w., z wyposażeniem, dzwonnica, kostnica, ogrodzenie kościoła z bramą, drzewostan w granicach cmentarza, ob. kościół parafialny - kaplica Rzewuskich z przełomu XVIII/XIX w., na cmentarzu parafialnym, wraz z wyposażeniem - cmentarz rzymsko-katolicki z przełomu XVIII/XIX w. A/317 A/318 CH A/134/40 Plisków - trzy kopce ziemne (cmentarzysko kurhanowe) A/357 Sielec - pozostałości fortalicji składającej się z: bastei, muru obronnego, ruin kaplicy (nie istnieją), resztek umocnień ziemnych, (obiekt z końca XVI w., wł. Rzewuskich). - założenie dworsko-parkowe: dwór z 2 poł.xixw., układ A/314 CH A/99/5 zieleni, starodrzew, figura NMP Assunty Miasto Rejowiec Fabryczny Rejowiec Fabryczny Rej.-Fabr. (Stajne) - założenie dworsko-parkowe z końca XIXw.: dwór, otaczający park, układ zieleni zwany Dębinka - kopiec ziemny (kurhan) zwany Mogiła Szwedzka - cmentarz rzymsko-katolicki CH A/101/71 A/418 CH A/150/56 Gmina Rejowiec Fabryczny Kanie - grodzisko wczesnośredniowieczne, nazwa lok. Szwedzkie Okopy lub Dworzysko. - późnoklasycystyczny zespół pałacowo-parkowy; pałac i A/357 CH A/147/53 park z połowy XIX w. Krasne - późnoklasycystyczny zespół pałacowo-parkowy; budynek CH A/208 16

podworski i park z połowy XIX w. Majdan Krępkowski - kopiec ziemny (pozostałości cmentarza kurhanowego). A/425 Pawłów - neogotycki kościół rzymskokatolicki z l. 1909-1912: wraz z wystrojem wnętrza, drzewostan, w obrębie cmentarza kościelnego - cmentarz rzymsko-katolicki z początku XIX w. CH A/109/15 CH A/150/56 Gmina Ruda Huta Hniszów - zespól dworsko-pałacowy, częściowo zachowany park CH A/191 pofolwarczny, w centrum dąb szypułkowy Bolko Ruda Huta (Zarudnie) - kościół ewangelicko-augsburski, obecnie polsko-katolicki CH A/180 wraz z działką i drzewostanem Gmina Sawin Czułczyce - dawny kościół parafialny z 2 połowy XVIII w. wraz z A/81 wyposażeniem wnętrza, obecnie kaplica cmentarna, dzwonnica, otoczenie w granicach cmentarza - kopiec ziemny (mogiła kurhanowa) - trzy kopce ziemne (mogiły kurhanowe) - patrz Stańków A/428 A/427 Czułczyce Kolonia - założenie dworsko-parkowe z 2 połowy XVIII w., pozostałości dworu i park - grodzisko wczesnośredniowieczne o pow. 1 ha, lokalna CH A/198 A/281 nazwa Zamczysko Sajczyce - grodzisko wczesnośredniowieczne, nazwa lokalna A/216 Horodyszcze Sawin - zespół architektoniczny: kościół parafialny wraz A/400 z wyposażeniem wnętrza, dzwonnica-brama, przytułek dla starców, mur, drzewostan w obrębie cmentarza Gmina Siedliszcze Brzeziny - zespół dworsko-parkowy z XIX w. przebudowany CH A/122/28 w XX w: dwór oraz pozostałości założenia parkowego Chojeniec - zespół dworsko-parkowy: murowany dwór Węglińskich CH A/114/20 i założenia parkowe, obiekt z XIX/XX w. Chojno Nowe - klasycystyczny zespół dworsko-parkowy z 2 połowy CH A/113/20 XIX w., dwór i założenia parkowe. Kulik - zespół dworsko-parkowy z XIX w.: dwór i pozostałości CH A/137/43 założenia parkowego Siedliszcze - grodzisko wczesnośredniowieczne, lokalna nazwa A/217 Zamczysko - zespól dworsko-pałacowy z XVIII w.: pałac Węglińskich A/324 z otaczającym drzewostanem Gmina Wierzbica Busówno Kolonia - grodzisko wczesnośredniowieczne z dwoma wałami CH A/105/11 Chylin - zespól dworsko-parkowy z XVIII/XIX w. CH A/110/12 Olchowiec - kościół rzymskokatolicki z 2 połowy XVIII w., A/83 z wyposażeniem wnętrza i otoczeniem cmentarza Tarnów - grodzisko, lokalna nazwa Wały CH A/106/12 Gmina Wojsławice Majdan Nowy - grodzisko wczesnośredniowieczne z 3 pierścieniami A/218 wałów. Lokalna nazwa Zamczysko lub Pohulanka Ostrów Kolonia - cmentarz wojenny z I wojny światowej CH A/204 Putnowice Wielkie - cmentarzysko (zespół 47 kurhanów wczesnośredniowiecznych CH A/120/26 na powierzchni 13 ha) Turowiec - cerkiew unicka murowana z 1 połowy. XIX w. CH A/141/47 Wojsławice - układ urbanistyczny osady Wojsławice, obejmujący rozplanowanie oraz utrzymanie w tradycyjnej skali relacje A/590 17

przestrzenne zabudowy miejskiej z XIX- XX w., z akcentami monumentalnych zespołów architektonicznych: kościelnego, cerkiewnego i bożniczego. - zamczysko (pozostałości zamku średniowiecznego A/219 i umocnień ziemnych na powierzchni 0,40 ha). - zespół kościelny z przełomu XVI i XVII w. przebudowany A/320 w stylu barokowym w 2 poł. XVII w., kościół parafialny z wyposażeniem, dzwonnica, plebania, drzewostan - dawna murowana cerkiew unicka w stylu barokowym z 2 A/478 polowy XVIII w. - murowana synagoga z 2 połowy XIX w., z elementami CH A/131/37 neogotyckimi Wólka Putnowicka - kopiec ziemny kurhan. Lokalna nazwa Ostra Mogiła A/417 Klesztów Pobołowice Wólka Leszczańska Żmudź Gmina Żmudź - zespół sakralny z 2 połowy XVIII w.: murowany kościół z wyposażeniem wnętrza, obecnie rzymsko-katolicki, pierwotnie użytkowany przez unitów i katolików, drzewostan w granicach cmentarza, dzwonnica, przytułek domu kościelnego, mur ogrodzeniowy, plebania - 10 kopców ziemnych (cmentarzysko kurhanowe) - 25 kopców ziemnych (cmentarzysko kurhanowe) - 2 kopce ziemne (cmentarzysko kurhanowe) - 6 kopców ziemnych (cmentarzysko kurhanowe) - 10 kopców ziemnych (cmentarzysko kurhanowe) - młyn wodno-gazowy z początku XX wieku - zespól dworsko-parkowy z XIX w.- pozostałości parku otaczającego rozebrany w latach 80-tych XX w. dwór. - klasycystyczny zajazd murowany z XIX w., - drewniany kościół rzymskokatolicki z 2 poł. XVIII w., pierwotnie świątynia unicka - dzwonnica drewniana z XVIII w., z XVII-wiecznym dzwonem przy kościele parafialnym A/194 ; CH A/178 A/419 A/420 A/421 A/422 A/432 CH A/118/24 CH A/107/13 A/440 A/21 A/22 4.6. Demografia powiatu i procesy społeczne Według US w Lublinie ludność powiatu chełmskiego na koniec 2001 r. wynosiła 75 543 osób. Strukturę, ruch naturalny oraz migracje ludności w powiecie chełmskim przedstawiono w tabeli 5. Tabela 5. Struktura, liczba, ruch naturalny oraz migracje ludności w powiecie chełmskim w latach 1999-2001 w/g WUS w Lublinie Wyszczególnienie/Lata 1999 2000 2001 Ludność ogółem 76 035 75 707 75 543 Mężczyźni 37 663 37 441 37 368 Kobiety 38 372 38 266 38 175 Ludność na km 2 43 43 42 kobiety na 100 mężczyzn 102 102 102 Struktura ludności Ogółem % 100 100 100 Wiek przedprodukcyjny % 27,1 26,4 25,7 Wiek produkcyjny % 54,6 55,3 56,2 Wiek poprodukcyjny % 18,2 18,2 18,1 Ruch naturalny ludności Małżeństwa 439 401 421 18

Urodzenia żywe 827 822 819 Zgony 991 986 921 Przyrost naturalny -164-164 -102 Migracje ludności na pobyt stały Napływ ogółem, w tym: 991 917 897 z miast 393 394 454 ze wsi 595 523 439 z zagranicy 3-4 Odpływ ogółem, w tym: 1362 1152 1108 do miast 754 642 632 na wieś 607 510 474 za granicę 1-2 Saldo migracji -371-235 -211 Analizując dane demograficzne można zaobserwować zjawisko zmniejszania się liczby mieszkańców powiatu chełmskiego, spowodowane zarówno ujemnym przyrostem naturalnym jak i ujemnym saldem migracji. Rozpatrując strukturę ludności według ekonomicznych grup wiekowych stwierdzono zmniejszanie się ludności w wieku przedprodukcyjnym, wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym oraz stabilizację liczby ludności w wieku poprodukcyjnym. Struktura wiekowa ludności Strukturę wiekową ludności powiatu w 2001 r. w/g US w Lublinie przedstawiono poniżej: Grupa wiekowa Liczba osób % ogólnej liczby osób 0 4 4.127 5,46 5 9 5.338 7,07 10 14 6.046 8,00 15 19 6.582 8,71 20 24 6.099 8,07 25-29 5.547 7,34 30 34 4.394 5,82 35 39 4.401 5,83 40 44 5.178 6,85 45 49 5.392 7,14 50 54 4.471 5,92 55 59 3.016 3,99 60 64 2.953 3,91 65 69 3.354 4,44 70 74 3.631 4,81 75 79 2.703 3,58 80 84 1.417 1,88 85 i więcej 894 1,18 Aktywizacja zawodowa mieszkańców powiatu chełmskiego W powiecie chełmskim w roku 2001 w gospodarce narodowej pracowało 5.328 osób, tj.12,5 % ludności w wieku produkcyjnym. Na 1000 mieszkańców powiatu chełmskiego, w gospodarce narodowej w roku 2001 pracowało 70,5 osoby. Zarejestrowanych bezrobotnych na dzień 31.XII.2001 r. było 7.122 osoby tj. 16,76 % ludności w wieku produkcyjnym; z tego liczba bezrobotnych kobiet wynosiła 3.510 osób, co stanowiło 49,28 % ogółu bezrobotnych. Liczba osób pozostających bez pracy mniej niż rok wynosiła 3.467 osób, tj. 19

48,68 % ogółu bezrobotnych, pozostali w liczbie 3.655 osób tj. 51,32 % ogółu bezrobotnych byli bez pracy ponad 12 miesięcy. Bez prawa do zasiłku było 5.716 osób, tj. 80,26 % ogółu bezrobotnych. Tabela 6. Liczba pracujących oraz struktura zatrudnienia Wyszczególnienie Pracujący a osoby % Ogółem 5.328 100,0 Sektor publiczny 3.384 63,5 Sektor prywatny 1.944 36,5 Przemysł i budownictwo 1.175 22,1 Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo 326 6,1 Usługi rynkowe 1.356 25,5 Usługi nierynkowe 2.471 46,4 Uwaga: znak a oznacza: Dane o pracujących nie obejmują jednostek osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą i spółek cywilnych, w których liczba pracujących nie przekroczyła 9 osób oraz rolników indywidualnych. 4.7. Sytuacja gospodarcza Powiat chełmski jest obszarem o niskim stopniu uprzemysłowienia i urbanizacji. W 2001 roku funkcjonowało na terenie powiatu 2.622 podmiotów gospodarczych. Dominowały podmioty z sektora prywatnego (96,3 %), zakłady osób fizycznych stanowiły 79 % podmiotów gospodarczych. Liczbę podmiotów gospodarki narodowej, działających w roku 2001 na obszarze powiatu chełmskiego, według sektorów i wybranych form prawnych przedstawia tabela 7. Tabela 7. Podmioty gospodarki narodowej według sektorów i wybranych form prawnych w roku 2001 według US w Lublinie. Wyszczególnienie Ogółem Sektor publiczny prywatny Z ogółem Przedsięb. państwowe spółki prawa handlowego razem w tym z udziałem kapitału zagraniczn. Spółki cywilne zakłady osób fizycznych Białopole 131 9 122-1 - 13 92 5 Chełm 532 23 509-22 4 17 441 7 Dorohusk 230 21 209 1 5 1 10 171 7 Dubienka 108 12 96-1 - 6 76 4 Kamień 150 9 141-3 - 5 127 2 Leśniowice 154 11 143-8 4 6 118 3 M. Rejowiec Fabryczny 201 16 185-7 - 7 156 4 Rejowiec Fabryczny 104 7 97-2 - 5 79 2 Ruda-Huta 145 9 136-2 1 6 119 4 Sawin 245 10 235-3 1 5 206 3 Siedliszcze 200 12 188-3 - 10 162 4 Wierzbica 166 11 155-3 - 6 123 9 Wojsławice 156 8 148 - - - 4 127 4 Żmudź 100 10 90 - - - 7 74 4 Powiat ogółem: 2.622 168 2454 1 60 11 107 2.071 62 Wśród podmiotów gospodarczych sektor usługowy (bez transportu) reprezentowało 44,5 % podmiotów, sektor handlu 30,6 %, sektor produkcyjny 15,7 % i sektor transportowy 9,2 %. W sektorze usług dominowały podmioty świadczące usługi rynkowe (80 %), najwięcej w branży budowlanej i samochodowej; pozostałe podmioty świadczyły usługi w sferze niematerialnej, jak: administracja, edukacja, ochrona zdrowia, pomoc społeczna, kultura. spółdzielnie 20