Banki i system bankowy. Kredyt cel i znaczenie w gospodarce i społeczeństwie z uwzględnieniem aspektów praktycznych (umowy) Emil Radziszewski Departament Licencji Bankowych, Instytucji Płatniczych i Spółdzielczych Kas Oszczędnościowo-Kredytowych Urząd Komisji Nadzoru Finansowego 24.04.2015 r. 1
Plan prezentacji 1. Pieniądz zarys historii, funkcje i rodzaje. 2. Depozyt. 3. Kredyt rodzaje, cel, znaczenie gospodarcze i społeczne, aspekty praktyczne (umowy). 4. Bank manager pieniądza. Definicja banku, cechy szczególne, rola w gospodarce. 5. System bankowy krwioobieg gospodarki. Podmioty systemu bankowego, zasady funkcjonowania. 6. Scenariusz lekcji propozycja do wykorzystania na lekcjach. 2
Pieniądz zarys historii, funkcje i rodzaje pieniądza 3
Pieniądz od barteru do banknotów 4
Ekonomiczne funkcje pieniądza (definicja pieniądza) środek wymiany (funkcja transakcyjna), środek wymiany międzynarodowej, środek płatności (funkcja płatnicza), miernik wartości (funkcja obrachunkowa), nośnik wartości (funkcja tezauryzacyjna). 5
Rodzaje pieniądza znaki pieniężne (gotówka), pieniądz bezgotówkowy (depozytowy), pieniądz elektroniczny, wirtualne waluty. 6
Depozyt 7
Depozyt bankowy umowa rachunku bankowego umowa, na podstawie której posiadacz rachunku (deponent) powierza bankowi (depozytariuszowi) określoną kwotę środków pieniężnych, a bank zobowiązuje się względem posiadacza rachunku do: przechowywania tych środków przez czas oznaczony lub nieoznaczony, ich zwrotu na każde żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu, jeżeli umowa tak stanowi: przeprowadzania na zlecenie posiadacza rachunku rozliczeń pieniężnych, zapłaty odsetek. Bank może z powierzonych środków korzystać obracając nimi. 8
Depozyt bankowy umowa rachunku bankowego Rodzaje rachunków bankowych: rozliczeniowe, w tym bieżące i pomocnicze, lokat terminowych, oszczędnościowe, oszczędnościowo-rozliczeniowe oraz rachunki terminowych lokat oszczędnościowych, powiernicze, wspólne. 9
Depozyt bankowy umowa rachunku bankowego Oprocentowanie środków na rachunku bankowym: stałe nie zmienia się w czasie, na jaki zawarta jest umowa, zmienne może być zmieniane przez bank, zależnie od zmian stóp rynkowych, nominalne wynikające z umowy z bankiem, efektywne uwzględniające efekt kapitalizacji odsetek, realne oprocentowanie efektywne pomniejszone o inflację. 10
Depozyt bankowy umowa rachunku bankowego Rozliczenia pieniężne za pośrednictwem banku: mogą być przeprowadzane, jeżeli przynajmniej jedna ze stron rozliczenia (dłużnik lub wierzyciel) posiada rachunek bankowy, gotówkowe - czek gotówkowy albo wpłata gotówki na rachunek wierzyciela, bezgotówkowe: polecenie przelewu, polecenie zapłaty, czek rozrachunkowy, przy wykorzystaniu instrumentu płatniczego. 11
Depozyt bankowy umowa rachunku bankowego Bezpieczeństwo depozytów przyjęcie ryzyka przez bank, bezwarunkowość zwrotu, ograniczenia egzekucji, ochrona gwarancyjna w przypadku upadłości banku (do równowartości 100 tys. euro), zaufanie publiczne. 12
Depozyt bankowy umowa rachunku bankowego Zaufanie publiczne - powszechne, wzmacniane przez państwo (prawnie i instytucjonalnie) przekonanie, że działanie banku nie będzie miało negatywnych następstw 850 287 322 449 PLN Tyle depozytów od podmiotów niefinansowych (gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa) zgromadzonych było na rachunkach bankowych w Polsce wg stanu na 28 lutego 2014 r. 13
Depozyt bankowy umowa rachunku bankowego Monopol bankowy Działalność polegająca na przyjmowaniu od ludności i gromadzeniu depozytów lub innych środków jest co do zasady zastrzeżona wyłącznie dla banków. Wyrazy bank lub kasa co do zasady mogą być używane w nazwie oraz dla określenia działalności lub reklamy wyłącznie banku. Prowadzenie działalności depozytowej lub używanie wyrazów bank lub kasa bez uprawnienia jest czynem zabronionym zagrożonym karami grzywny do 5 000 000 złotych i pozbawienia wolności do lat 3. 14
Kredyt rodzaje, cel, znaczenie gospodarcze i społeczne, aspekty praktyczne (umowy) 15
Kredyt bankowy oddanie do dyspozycji kredytobiorcy, na czas oznaczony, środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel. Kredytobiorca zobowiązany jest do korzystania z pieniędzy na warunkach określonych w umowie z bankiem, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu Pożyczka przeniesienie na własność pożyczkobiorcy określonej ilości pieniędzy. Pożyczkobiorca zobowiązany jest do zwrotu tej samej ilości pieniędzy. Odsetki nalezą się tylko wtedy, gdy wynika to z umowy 912 441 538 841 PLN Tyle, wg stanu na 28.02.2015 r., wyniosły zobowiązania sektora niefinansowego wobec banków w Polsce 16
Kredyt bankowy Znaczenie gospodarcze kredytu: stymulacja gospodarki: konwersja oszczędności na inwestycje, pobudzanie konsumpcji, alokacja kapitału, finansowanie działalności bieżącej (wsparcie płynności), kreacja pieniądza. 17
Kredyt bankowy Społeczne znaczenie kredytu: przyspieszenie postępu ekonomicznego, technologicznego i społecznego, szybkie zaspokajanie potrzeb i aspiracji materialnych, wzmacnianie postaw konsumpcjonistycznych, źródło problemów indywidualnych (spirala zadłużenia) i grupowych (kredyty frankowe) oraz konfliktów społecznych. Kredyt to zobowiązanie finansowe a nie przyrodzone prawo podmiotowe. 18
Kredyt bankowy aspekty praktyczne bank ma obowiązek uzależnić przyznanie kredytu od zdolności kredytowej kredytobiorcy; zdolność kredytowa zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych w umowie; kredytobiorca jest obowiązany przedłożyć na żądanie banku dokumenty i informacje niezbędne do dokonania oceny zdolności kredytowej; bank może udzielić kredytu bez zdolności kredytowej, pod warunkiem: ustanowienia zabezpieczenia spłaty kredytu; przedstawienia biznesplanu zapewniającego uzyskanie zdolności; kredytobiorca jest obowiązany umożliwić kontrolę jego sytuacji finansowej oraz wykorzystania i spłaty kredytu. Autorskie prawa wykorzystywanie całości lub części - dozwolone jedynie w celach niekomercyjnych, nieodpłatnie, za zgodą UKNF, pod warunkiem podania informacji o pochodzeniu materiałów. Materiały szkoleniowe przygotowane w ramach projektu Centrum Edukacji dla Uczestników Rynku. 19
Kredyt bankowy rodzaje kredytów osoby fizyczne konsumencki konsumpcyjny hipoteczny karta kredytowa kredyt w rachunku przedsiębiorcy inwestycyjny obrotowy złotowy walutowy denominowany indeksowany 20
koszt kredytu Kredyt bankowy aspekty praktyczne oprocentowanie: stałe, zmienne, marża, prowizje i opłaty, koszty usług dodatkowych (np. obowiązkowe ubezpieczenie) RRSO rzeczywista roczna stopa oprocentowania całkowity koszt kredytu ponoszony przez kedytobiorcę, wyrażony jako wartość procentowa całkowitej kwoty kredytu w stosunku rocznym 21
Kredyt bankowy aspekty praktyczne kredytów - umowy strony umowy, kwota i waluta kredytu, Elementy umowy kredytowej: cel, na który kredyt został udzielony, zasady i termin spłaty kredytu, w przypadku kredytów walutowych - szczegółowe zasady określania sposobów i terminów ustalania kursu wymiany walut oraz zasad przeliczania na walutę wypłaty albo spłaty kredytu. 22
Kredyt bankowy aspekty praktyczne kredytów - umowy Elementy umowy kredytowej (c.d.): wysokość oprocentowania i warunki jego zmiany, sposób zabezpieczenia spłaty, zakres uprawnień banku związanych z kontrolą wykorzystania i spłaty, terminy i sposób postawienia do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych, wysokość prowizji, jeżeli umowa ją przewiduje, warunki dokonywania zmian i rozwiązania umowy. 23
Bank manager pieniądza. Definicja banku, cechy szczególne, rola w gospodarce. 24
Bank manager pieniądza rola w gospodarce A gdyby banków nie było? pensje, emerytury, honoraria - w gotówce, zakupy, pożyczki, płatności - za gotówkę, koszty gromadzenia i przechowywania gotówki, ryzyko fizycznej utraty pieniędzy, ryzyko utraty realnej wartości pieniędzy (inflacja), trudności z fizycznym przemieszczaniem gotówki. 25
Bank manager pieniądza definicja banku Czym jest bank? Bank jest instytucją pośredniczącą w obiegu pieniądza, obieg ten organizując i obsługując. Obieg pieniądza przemieszczanie pieniądza pomiędzy uczestnikami transakcji gospodarczych 26
Bank manager pieniądza cechy szczególne transfer płynności, rozliczenia pieniężne, Funkcje banku: ochrona pieniędzy przed utratą fizyczną i utratą wartości, biznesowy dobór naturalny, konsultacja i doradztwo. 27
System bankowy krwioobieg gospodarki. Podmioty systemu bankowego, zasady funkcjonowania 28
Podmioty systemu bankowego Rodzaje banków w Polsce: banki krajowe (mające siedzibę w Polsce): w formie spółki akcyjnej (komercyjne), spółdzielcze, państwowe; instytucje kredytowe (mające siedzibę w UE/EOG), banki zagraniczne (mające siedzibę poza UE/EOG). 29
Podmioty systemu bankowego Rodzaje banków (wg specjalizacji): inwestycyjne, korporacyjne, detaliczne, hipoteczne. 30
Podmioty systemu bankowego Liczba banków w Polsce 610 39 spółki akcyjne 570 banki spółdzielcze 1 bank państwowy Bank Gospodarstwa Krajowego 31
System bankowy zasady funkcjonowania System bankowy ogół banków, instytucji z nimi powiązanych (bank centralny, nadzór finansowy czy gwarant depozytów), wraz z całokształtem łączących ich relacji Komisja Nadzoru Finansowego Narodowy Bank Polski Bankowy Fundusz Gwarancyjny banki 32
System bankowy zasady funkcjonowania Nadzór bankowy zinstytucjonalizowana kontrola działalności banków, połączona z różnymi formami oddziaływania (poprzez zezwolenia, zalecenia, regulacje) Cel: zapewnienie bezpieczeństwa depozytów oraz zgodności działalności banków z przepisami prawa autoryzacyjna (licencyjna), analityczna, inspekcyjna, regulacyjna, naprawcza i upadłościowa. Funkcje: 33
System bankowy zasady funkcjonowania Bank centralny: obsługa finansowa systemu bankowego ( bank banków ), nadzór makroostrożnościowy, emisja pieniądza gotówkowego, bankowość państwa, zarządzanie rezerwami dewizowymi. 34
System bankowy zasady funkcjonowania System gwarantowania depozytów: gwarancja wypłaty środków powierzonych bankowi (do wysokości określonej kwoty) w przypadku upadłości banku, zadania pomocowe na rzecz podmiotów objętych systemem gwarantowania, wkrótce zadania związane z restrukturyzacją i uporządkowaną likwidacją banków. 35
Scenariusz lekcji propozycja do wykorzystania na lekcjach 36
Scenariusz lekcji Poziom: szkoła ponadgimnazjalna Przedmiot: podstawy przedsiębiorczości Czas trwania lekcji: 2-3 godziny lekcyjne (90-135 min) Przedmiot zajęć: Definicja kredytu bankowego. Znaczenie kredytu w gospodarce i społeczeństwie. Rodzaje kredytów. Cechy umowy kredytowej. 37
Scenariusz lekcji Metody: pogadanka, wykład, burza mózgów, dyskusja, studium przypadku. Środki dydaktyczne: prezentacja (foliogramy), tablica/flipchart, tekst do studium przypadku. 38
Scenariusz lekcji Przebieg lekcji: Sprawdzenie stanu wiedzy uczniów poprzez zadawanie pytań: Co to jest kredyt? Po co kredyt jest brany? Jak banki reklamują kredyty? Jakie korzyści i zagrożenia mogą wiązać się z wzięciem kredytu? Jakie rodzaje kredytów znacie? Co wpływa na koszt kredytu udzielanego przez banki? 39
Scenariusz lekcji Przebieg lekcji (cd.): Wykład z użyciem prezentacji lub foliogramów, angażujący uczniów, zachęcający do interakcji. Podanie i omówienie definicji kredytu oraz wskazanie zasadniczych różnic między kredytem bankowym a pożyczką pieniężną. Omówienie uprawnień i obowiązków banku i klienta oraz podstawowych elementów umowy kredytowej (można skorzystać z dostępnych w Internecie wzorów takich umów). 40
Scenariusz lekcji Przebieg lekcji (cd.): Wskazanie na społeczne znacznie kredytu, w tym związane z nim korzyści zagrożenia: przyspieszenie postępu ekonomicznego, technologicznego i społecznego, szybkie zaspokajanie potrzeb i aspiracji materialnych, wzmacnianie postaw konsumpcjonistycznych, źródło problemów indywidualnych (spirala zadłużenia) i grupowych (np. kredyty frankowe) oraz konfliktów społecznych. 41
Scenariusz lekcji Przebieg lekcji (cd.): wskazanie, co składa się na koszty kredytu i dlaczego kredyt jest drogi. Należy podkreślić, że bank udziela kredytów ze środków powierzonych mu przez inne osoby (deponentów, którzy złożyli w banku swoje oszczędności) i musi zabezpieczyć się przed ryzykiem niespłacenia kredytu ustalając wysokość oprocentowania, które pokryje straty z tytułu niespłacanych kredytów lub żądając zabezpieczenia spłaty (np. wpisu hipoteki). 42
Scenariusz lekcji Przebieg lekcji (cd.): Studium przypadku celem ćwiczenia jest spojrzenie na problem udzielania kredytów od strony kredytodawcy czyli banku, a przez to uświadomienie sobie problemów wynikających nie tylko z brania kredytów, ale też z ich udzielania. Zadaniem uczniów jest analiza sytuacji banków przygotowujących się do akcji kredytowej i zaproponowanie podstawowych parametrów związanych z udzielaniem kredytów (marży, prowizji i oczekiwanej spłacalności). 43
Scenariusz lekcji Przebieg lekcji (cd.): Rozdanie tekstu uczniom. Zapoznanie się uczniów z tekstem (ok. 10 min.). Podział uczniów na grupy. Przydzielenie grupom zadań. 44
Scenariusz lekcji Przebieg lekcji (cd.): podkreślenie, że kredyt to zobowiązanie finansowe, które musi zostać uregulowane z nadwyżką (wbrew przesłaniu niektórych reklam kredyt to nie coś, co się dostaje lub co się bierze ). 45
Scenariusz lekcji Przebieg lekcji (cd.): Praca w grupach burza mózgów, dyskusja (ok. 20 min.). Nauczyciel dyskretnie moderuje, kierunkuje dyskusję w grupach. Stara się naprowadzić uczniów na kwestie, na które należy zwrócić szczególną uwagę, jak np. konieczność uwzględnienia kosztów, możliwość zniechęcenia klientów zbyt wysokimi opłatami, niepodejmowanie nadmiernego ryzyka (określenie zbyt niskiego poziomu oczekiwanej spłacalnosci). Należy pilnować, by stan faktyczny nie był nadmiernie modyfikowany lub wzbogacany przez uczniów studium przypadku jest ćwiczeniem analizy i rozwiązywania problemów w świecie rzeczywistym, gdzie takich możliwości nie ma. 46
Scenariusz lekcji Przebieg lekcji (cd.): Omówienie przez przedstawicieli grup propozycji rozwiązania wraz z uzasadnieniem. Zapisanie propozycji w arkuszu Excel (stanowiącym elektroniczny załącznik do niniejszego scenariusza), który wyliczy spodziewane efekty przyjętych założeń. Omówienie przez nauczyciela wyników z całą klasą. 47
Scenariusz lekcji Przebieg lekcji (cd.): Wskazanie na podstawowe funkcje gospodarcze kredytu: stymulacja gospodarki, konwersja oszczędności na inwestycje, pobudzanie konsumpcji, alokacja kapitału, finansowanie działalności bieżącej (wsparcie płynności), kreacja pieniądza. 48
Scenariusz lekcji Cele zajęć: Cel ogólny uświadomienie uczniom czym jest kredyt i jaka jest jego funkcja gospodarcza oraz znaczenie społeczne Cele szczególne: Wiedza: definicja kredytu, rodzaje kredytów, cechy umowy kredytowej. Umiejętności: rozróżnienie kredytu bankowego i pożyczki pieniężnej, wymienienie składników kosztu kredytu, wskazanie korzyści i zagrożeń związanych z funkcjonowaniem kredytu w gospodarce, uzasadnienie potrzeby istnienia kredytu dla gospodarki i społeczeństwa. 49
Scenariusz lekcji Studium przypadku - Akcja kredytowa w Loanii Loania jest małym choć prężnie rozwijającym się państwem, z systemem bankowym, w skład którego wchodzą cztery następujące banki komercyjne: 1) Rich Bank S.A. 2) Bank of Poor S.A. 3) Swojski Bank Spółdzielczy, 4) Hojny Bank Państwowy. Banki te zawzięcie konkurują ze sobą na lokalnym rynku. Właśnie nadchodzą święta tradycyjny okres zwiększonych wydatków gospodarstw domowych i jednocześnie żniw dla bankowych sprzedawców kredytów konsumpcyjnych. 50
Scenariusz lekcji Z badań rynkowych wynika, że skala popytu sięgnąć może nawet 300 tys. takich kredytów o przeciętnej kwocie 5 tys. LN (lokalną walutą jest loan; 1 USD = ok. 3,75 LN). Banki intensywnie pracują nad ofertą kredytową, dzięki której pokonają konkurencję w wyścigu po klienta. Niestety, po serii afer związanych z agresywnym nakłanianiem klientów do skorzystania z usług bankowych, reklama tych usług została w Loanii zakazana. Klienci więc sami aktywnie poszukują potrzebnych im usług bankowych, analizując oferty wszystkich banków i kierując się przy wyborze przede wszystkim ceną, a w dalszej kolejności jakością obsługi i lojalnością kliencką. 51
Scenariusz lekcji Zgodnie z obowiązującym w Loanii prawem bankowym kredyty konsumpcyjne mogą być oprocentowane tylko według stałej stopy procentowej, na którą składa się stopa referencyjna ustalana przez bank centralny i wynosząca 1,5 % oraz marża ustalana arbitralnie przez zarząd banku. Oprócz tego bank ustalić może także prowizję za udzielenie kredytu. Banki korzystają z opracowanego przez bank centralny systemu oceny zdolności kredytowej klientów, który wskazuje na spłacalność kredytów przez określone kategorie klientów i pozwala określić apetyt na ryzyko, tj. skalę niespłacalności kredytów, jaką bank jest skłonny zaakceptować. Należy bowiem pamiętać, że nie wszyscy klienci będą w stanie spłacić swoje zobowiązania, co wiązać się będzie ze stratą. 52
Scenariusz lekcji kategoria klienta spłacalność kredytów w danej kategorii udział danej kategorii klientów w populacji populacja narastająco średnia spłacalność w danej populacji 1 99% 18% 18% 99% 2 95% 17% 35% 97% 3 90% 15% 50% 95% 4 85% 12% 62% 93% 5 80% 10% 72% 91% 6 75% 6% 78% 90% 7 70% 2% 80% 89% 8 65% 5% 85% 88% 9 50% 5% 90% 86% 10 55% 10% 100% 83% Przykładowo: klienci kategorii 1 spłacają zaciągnięte kredyty w 99% i stanowią 18% populacji kredytobiorców. Jeżeli bank udzielałby kredytów tylko tym klientom zapewniłby sobie 99% spłacalności, choć mógłby obsłużyć co najwyżej 18% z wszystkich potencjalnych kredytobiorców, którymi ponadto musiałby sie podzielić z innymi bankami. W takiej sytuacji przychody z udzielonych kredytów mogłyby nie pokryć kosztów związanych z działalnością banku. Z tego względu banki raczej będą akceptować większe ryzyko niespłacenia kredytów, dążąc do zwiększenia liczby klientów. I tak, decydując się na udzielanie kredytów klientom z kategorii 1-5 banki narażą się na 9-procentową niespłacalność kredytów, ale w zdecydowanie większej, bo 72-procentowej populacji kredytobiorców. 53
Scenariusz lekcji Oprócz apetytu na ryzyko, banki powinny określić także oprocentowanie kredytu, na które składać się będzie rynkowa stopa procentowa powiększona o ustaloną arbitralnie marżę. Oprocentowanie ma za zadanie pokryć koszty banku związane z pozyskaniem środków na kredyty (czyli w szczególności z oprocentowaniem depozytów), pokryć straty związane z niespłacanymi kredytami oraz zapewnić bankowi zysk. Bank może ustalić również prowizję za udzielenie kredytu, która z reguły ma za zadanie pokryć koszty związane z takim udzieleniem (nakład pracy pracowników, zużycie środków trwałych itp.). Określając ogólne koszty kredytu, należy dbać o to, by nie były one zbyt wysokie, bo może to zniechęcić klientów do zaciągnięcia kredytu i skłonić ich do skorzystania z tańszej oferty konkurencji. 54
Scenariusz lekcji Banki ponoszą różne koszty swojej działalności i każdy z nich ma odmienną specyfikę, w odniesieniu do jakości obsługi i lojalności klientów. Dane te prezentuje poniższa tabela: 1 Takie oprocentowanie w skali rocznej zapłacić musi bank za kapitał przeznaczony na kredyty 2 Tyle LN wynosi koszt udzielenia i obsługi przez bank jednego kredytu 3 O tyle procent klientów więcej zostanie z bankiem lub z niego odejdzie ze względu na jakość usług świadczonych przez bank 4 O tyle procent klientów więcej zostanie z bankiem lub z niego odejdzie ze względu na przywiązanie do banku Rich Bank S.A. Bank of Poor S.A. Swojski Bank Spółdzielczy Hojny Bank Państwowy Koszt kapitału 1 1,5% 1,3% 1,2% 1,0% Koszt udzelenia kredytu (LN) 2 100 200 200 300 Jakość uług 3 5% 2% -1% -2% Lojlalność klienów 4 2% -2% 4% -3% 55
Scenariusz lekcji Mając powyższe dane oraz informacje specyficzne dla poszczególnych banków, spróbujcie Państwo, pracując w grupach, wcielić się w rolę zarządu i określić: oprocentowanie oferowanego kredytu, wysokość prowizji za udzielenie kredytu oraz apetyt na ryzyko, tak, aby Państwa bank zyskał jak najwięcej na planowanej akcji kredytowej. 56
Bardzo dziękuję za uwagę 57