Rynek pracy i wykluczenie społeczne 3. Spis treści

Rynek pracy i wykluczenie społeczne 3 Spis treści Wprowadzenie... 5 Część I. Rynek pracy i kapitał ludzki... 7 1. Rynek pracy Paweł Strzelecki, Irena E. Kotowska, Anita Abramowska-Kmon... 7 1.1. Wstęp... 7 1.2. Rynek pracy ogólne tendencje... 7 1.3. Determinanty aktywności zawodowej... 10 1.4. Potencjał generacji wyżu demograficznego z lat 70-tych i 80-tych... 13 1.5. Percepcja pracy zawodowej i jej determinanty... 15 1.6. Godzenie pracy zawodowej i obowiązków rodzicielskich... 17 1.7. Pracownicy w wieku niemobilnym i ich aktywność zawodowa... 22 1.7.1. Aktywność zawodowa osób w wieku niemobilnym... 23 1.7.2. Niepełnosprawność osób w wieku niemobilnym (45-64 lata)... 24 1.7.3. Aktywność zawodowa osób w starszych grupach wieku produkcyjnego według niepełnosprawności... 26 1.8. Emigracja zarobkowa sytuacja po wielkiej fali wyjazdów... 28 1.9. Podsumowanie... 32 2. Aktywność edukacyjna dorosłych członków gospodarstw domowych Izabela Grabowska, Irena E. Kotowska... 33 2.1. Wstęp... 33 2.2. Aktywność edukacyjna dorosłych zakres, formy, indywidualne determinanty... 34 2.2.1. Zakres korzystania z usług edukacyjnych... 34 2.2.2. Formy aktywności edukacyjnej osób dorosłych... 36 2.2.3. Korzystający z usług edukacyjnych według statusu na rynku pracy... 37 2.3. Doskonalenie zawodowe a status na rynku pracy... 37 2.3.1. Zasięg dokształcania zawodowego... 37 2.3.2. Formy dokształcania zawodowego... 39 2.3.3. Kwalifikacje zawodowe a status na rynku pracy: lata 2000-2007 a lata 2005-2009.. 40 2.4. Wybrane przyczyny pozostawania bez pracy w latach 2000-2007 oraz w latach 2005-2009... 42 2.5. Aktywność edukacyjna a zmiany sytuacji dochodowej gospodarstw osób pracujących w okresie 2005-2009... 44 2.6. Indywidualne determinanty doskonalenia zawodowego dorosłych... 46 2.7. Podsumowanie... 48 3. Pomiar kapitału ludzkiego i jego zróżnicowanie według cech demograficznych, społecznych i ekonomicznych Dorota Węziak-Białowolska, Irena E. Kotowska... 49 3.1. Wstęp... 49 3.2. Pomiar kapitału ludzkiego... 50 3.3. Kapitał ludzki społeczeństwa polskiego 2007 i 2009... 52 3.4. Zróżnicowanie kapitału ludzkiego według cech demograficznych, społecznych i ekonomicznych... 55 3.5. Polska na tle krajów europejskich... 65 3.6. Podsumowanie... 69 Część II. Potencjalne źródła i konsekwencje wykluczenia społecznego... 71 4. Pojęcie wykluczenia społecznego Janusz Czapiński... 71 5. Usługi opiekuńcze dla osób starszych Anita Abramowska-Kmon, Irena E. Kotowska... 73 5.1. Wstęp... 73

4 Rynek pracy i wykluczenie społeczne 5.2. Sytuacja rodzinna osób starszych... 75 5.2.1. Osoby starsze według stanu cywilnego... 75 5.2.2. Osoby starsze według pozycji w gospodarstwie domowym... 76 5.3. Sprawowanie opieki nad osobami starszymi niepełnosprawnymi (transfery zewnętrzne i wewnętrzne opieki)... 79 5.4. Źródła zewnętrznych i wewnętrznych transferów opieki... 84 5.4.1. Źródła zewnętrznych transferów opieki... 84 5.4.2. Źródła wewnętrznych transferów opieki... 86 5.5. Podsumowanie... 86 6. Obecność gospodarstw domowych na rynku finansowym i jej determinanty Piotr Białowolski, Irena E. Kotowska... 88 6.1. Wstęp... 88 6.2. Czynniki wpływające na posiadanie oszczędności i zobowiązań... 89 6.3. Przeciętna wielkość oszczędności gospodarstw domowych według form oszczędzania oraz cech demograficznych i społeczno-ekonomicznych... 93 6.4. Przeciętna wielkość zobowiązań gospodarstw domowych według źródła ich pochodzenia oraz cech demograficznych i społeczno-ekonomicznych gospodarstw... 96 6.5. Segmentacja gospodarstw ze względu na cele oszczędzania... 98 6.6. Segmentacja gospodarstw domowych ze względu na przeznaczenie posiadanych zobowiązań... 100 6.7. Podsumowanie... 104 7. Ubóstwo Janusz Czapiński... 105 7.1. Zasięg ubóstwa... 106 7.2. Trwałość ubóstwa... 110 7.3. Determinanty ubóstwa... 112 8. Bezrobocie Janusz Czapiński... 115 9. Dyskryminacja społeczna Janusz Czapiński... 117 9.1. Czy kobiety są w Polsce dyskryminowane?... 118 9.2. Kto czuje się dyskryminowany?... 120 10. Niepełnosprawność Janusz Czapiński... 122 11. Rodzaje wykluczenia społecznego Janusz Czapiński... 126 12. Zakres wykluczenia w różnych grupach społecznych Janusz Czapiński... 128 13. Wykluczenie a dobrostan psychiczny Janusz Czapiński... 131 14. Społeczne funkcjonowanie wykluczonych Janusz Czapiński... 132 Literatura... 136 Załącznik... 140

Rynek pracy i wykluczenie społeczne 5 Wprowadzenie Celem niniejszego opracowania w części pierwszej jest pogłębiona analiza zmian na rynku pracy na podstawie danych pochodzących z kolejnej edycji Diagnozy Społecznej 2009. W badaniu tym w porównaniu do poprzednich edycji - rozszerzono znacznie zakres informacji, które mogą być przydatne w takiej analizie. Są to bardziej szczegółowe dane o stanie zdrowia respondentów, zapotrzebowaniu na usługi opiekuńcze dla osób starszych, dotyczące transferów opieki dla osób starszych. Rozszerzono zakres pytań dotyczących łączenia pracy zawodowej z obowiązkami rodzicielskimi, pozyskując informacje dotyczące opinii o sposobach godzenia tych dwóch aktywności oraz preferowanych rozwiązaniach polityki rodzinnej, a także o wykorzystaniu urlopów wychowawczych. Powtórzono pytania z poprzedniej edycji Diagnozy Społecznej 2007, które dotyczyły zagadnień istotnych dla rynku pracy w Polsce takich jak: przyczyny bierności zawodowej i warunki aktywizacji zawodowej, poprawa wyposażenia w kapitał ludzki i jej wpływ na status na rynku pracy. Ponownie pytano o zamierzenia migracyjne i doświadczenia pracy za granicą. Niniejsze opracowanie jest znaczącym rozszerzeniem naszych analiz prezentowanych w raporcie Diagnoza Społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, przygotowanym pod redakcją naukową Janusza Czapińskiego i Tomasza Panka w listopadzie 2009. Omawiając w obszernym rozdziale 1 zmiany na rynku pracy, odwołujemy się nie tylko do standardowych wskaźników rynku pracy, ale także wykorzystujemy dodatkowe mierniki dotyczące innych aspektów tych zmian (percepcja pracy zawodowej, łączenie pracy zawodowej z obowiązkami rodzicielskimi, mobilność przestrzenna, doskonalenie zawodowe a status na rynku pracy, stan zdrowia jako bariera aktywności zwłaszcza osób w wieku przedemerytalnym, przyczyny bierności zawodowej). Mimo poprawy sytuacji na rynku pracy, znajdującej odzwierciedlenie we wzroście zatrudnienia i spadku bezrobocia oraz przełamania spadkowej tendencji aktywności zawodowej, aktywność ta jest w Polsce nadal niska. Stąd szczególną uwagę przywiązujemy do tych kwestii, które wiążą się z lepszym wykorzystaniem zasobów pracy, a w szczególności z większym zaangażowaniem na rynku pracy grup ludności o niskich wskaźnikach zatrudnienia - kobiet, osób w starszych grupach wieku produkcyjnego, a także osób niepełnosprawnych. Kolejne ważne zagadnienie dotyczące rynku pracy to migracje zarobkowe Polaków. Analizujemy postawy wobec migracji zarobkowej, oceniane na podstawie deklaracji o zamierzonym wyjeździe za granicę, a także doświadczenia migracyjne respondentów i członków ich gospodarstw w okresie 2005-2009. Stosunkowo dużo miejsca w części pierwszej raportu zajmują rozważania o rozwoju kapitału ludzkiego; poświęcamy im rozdziały 2 i 3. Rozpatrywana jest nie tylko aktywność edukacyjna osób dorosłych (korzystanie z różnych usług edukacyjnych, udział w różnych formach doskonalenia zawodowego), jej zróżnicowanie według cech demograficznych, ekonomicznych i społecznych, ale także rozważamy jej skutki dla statusu jednostek na rynku pracy i sytuacji dochodowej ich gospodarstw domowych. Natomiast w rozdziale 3 kontynuujemy podjęte dwa lata temu analizy związane z pomiarem kapitału ludzkiego. Korzystamy z zaproponowanej wówczas koncepcji pomiaru, w której oprócz zwykle używanej w takich analizach zmiennej dotyczącej wykształcenia wykorzystywane są informacje o umiejętnościach cywilizacyjnych respondentów oraz ich aktywności edukacyjnej, przy czym zmienną dotyczącą wykształcenia jest ilość lat nauki zamiast poziomu wykształcenia. W rozważaniach dotyczących rynku pracy akcentujemy czynniki, które mogą wpływać na szanse/ryzyko pozostawania osobą pracującą, bezrobotną czy bierną zawodowo. Uważamy bowiem, iż generują one nierówności w pozyskiwaniu dochodów przez ludność, a brak dochodów z pracy lub ich niski poziom są źródłem wykluczenia społecznego. Wykluczenie społeczne wynika bowiem, między innymi, z ograniczonego dostępu do rynku pracy oraz do rynku dóbr i usług, a także do systemu świadczeń społecznych oraz systemu pomocy społecznej.

6 Rynek pracy i wykluczenie społeczne Np. zróżnicowanie wyposażenia w kapitał ludzki, wynikające też z nierównego dostępu do usług edukacyjnych, jest ważnym czynnikiem kształtującym dostęp do dochodów z pracy i ich poziom. Wyniki naszych analiz kapitału ludzkiego można zatem interpretować w kategoriach zróżnicowania zagrożenia wykluczeniem społecznym różnych grup ludności. Podobnie pokazano, że niepełnosprawność ogranicza rozwój kapitału ludzkiego osób nią dotkniętych, a zatem poprzez wpływ na nierówności w dostępie do rynku pracy, rynku dóbr i usług może być rozpatrywana jako czynnik zagrożenia wykluczeniem społecznym. Część druga raportu poświęcona jest analizie potencjalnych źródeł wykluczenia społecznego oraz jego korelatom. Bierzemy w nim po uwagę zarówno czynniki biologiczne, związane z procesem starzenia się, jak i ekonomiczne, społeczne i psychologiczne. Aczkolwiek pojęcie wykluczenia społecznego nie ma jednej, powszechnie akceptowanej definicji, dla jednostek i gospodarstw domowych wiąże się jednoznacznie z barierami ograniczającymi zaspokajanie wielu ważnych potrzeb, a z punktu widzenia wspólnoty oznacza brak spójności, segmentację i dezintegrację. Tę część raportu zaczynamy od problemów związanych ze starzeniem się i dostępem do usług opiekuńczych dla osób starszych. Dzięki nowym pytaniom wprowadzonym do Diagnozy Społecznej 2009 można pokazać lukę między zapotrzebowaniem na usługi opiekuńcze dla osób starszych a ich podażą w postaci transferów opieki (wewnętrznych i zewnętrznych), zróżnicowaną według wieku, płci i sytuacji rodzinnej osób starszych. Niewątpliwie, niedostatek usług opiekuńczych powoduje zagrożenie wykluczeniem społecznym dla tej grupy ludności. Udział gospodarstw domowych w rynku finansowym poprzez gromadzenie oszczędności i zaciąganie zobowiązań ma na celu nie tylko realizację aspiracji konsumpcyjnych gospodarstwa, ale także zarządzanie finansami z perspektywy przebiegu życia oraz radzenie sobie z trudnościami wynikającymi z wahań bieżących dochodów. Innymi słowy, aktywność gospodarstw na rynku finansowym jest ważnym elementem strategii zachowań gospodarstw związanych z różnymi rodzajami ryzyka socjalnego, może też przyczyniać się do powstania zagrożenia finansowego (np. pułapki wysokich zobowiązań), prowadzącego do wykluczenia społecznego. Pokazujemy, że dostęp do usług rynku finansowego jest determinowany nie tylko przez dochody gospodarstwa, ale zależy także od jego składu demograficznego, fazy przebiegu życia, statusu na rynku pracy członków gospodarstwa czy ich stanu zdrowia. Klasycznymi czynnikami zwiększającymi ryzyko wykluczenia społecznego są ubóstwo, bezrobocie i niepełnosprawność. Poświęcamy im trzy odrębne rozdziały. Wraz z rozwojem gospodarczym i bogaceniem się Polaków, skala ubóstwa szybko się zmniejsza. Ciągle jednak 2,5 proc. gospodarstw domowych dysponuje dochodami poniżej minimum egzystencji. Bezrobocie z kolei jest zjawiskiem trudnym do jednoznacznego oszacowania. Rejestry w urzędach pracy są prostym, ale bardzo zawodnym wskaźnikiem. Osoby niepełnosprawne, niezależnie od uwarunkowań psychologicznych, napotykają szereg obiektywnych barier, które zwiększają ryzyko ich wykluczenia z głównych nurtów życia, zarówno z rynku pracy, jak i z dostępu do wielu usług publicznych. Poruszamy również w tej części problem dyskryminacji. Piszemy o dyskryminacji płacowej kobiet i analizujemy społeczne zróżnicowanie poczucia dyskryminacji. W rozdziale 11 przedstawiamy próbę empirycznej typologii wykluczenia, czyli coś, co można by nazwać profilami zagrożonych wykluczeniem i wykluczonych ze względu na jedenaście potencjalnych źródeł wykluczenia społecznego. Na koniec zajmujemy się związkami różnych typów wykluczenia z dobrostanem psychicznym i funkcjonowaniem społecznym. Stanowi to pewnego rodzaju test trafności naszego modelu wykluczenia. Rozdziały raportu przygotowywane zostały przez Anitę Abramowską-Kmon, Janusza Czapińskiego, Izabelę Grabowską, Pawła Strzeleckiego, Dorotę Węziak-Białowolską oraz Piotra Białowolskiego przy współpracy z Ireną E. Kotowską. Zachowana została autorska odrębność ujęcia poszczególnych zagadnień i sposobu ich dyskusji, która nie jest przeszkodą naszym zdaniem w przedstawieniu ich w formie jednolitego wspólnego opracowania. Zawiera ono wyniki analiz prowadzonych na podstawie danych pochodzących głównie z Diagnozy Społecznej 2009, choć w wielu miejscach odwołujemy się także do danych z poprzednich edycji tego projektu, a także z innych badań.

Rynek pracy i wykluczenie społeczne 7 Część I. Rynek pracy i kapitał ludzki 1. Rynek pracy Paweł Strzelecki, Irena E. Kotowska, Anita Abramowska-Kmon 1.1. Wstęp Dobra koniunktura w polskiej gospodarce utrzymująca się do listopada 2008 roku wpływała na stabilny wzrost zatrudnienia oraz spadek bezrobocia. Od początku 2009 roku sytuacja na rynku pracy istotnie się zmieniła wraz z coraz mocniejszym odczuwaniem przez polską gospodarkę efektów globalnego kryzysu. Przedsiębiorcy reagowali na kryzys przede wszystkim wstrzymując nowe zatrudnienie, skala zwolnień pracujących nie była duża i dotyczyły one głównie osób niżej kwalifikowanych. Wzrost stopy bezrobocia w pierwszej połowie 2009 roku mógł być także paradoksalnie wzmacniany większą podażą pracy związaną z przełamaniem spadkowego trendu aktywności zawodowej. Podczas przeprowadzania badania w 2009 roku sytuacja na rynku pracy była lepsza nie tylko w porównaniu z 2007 rokiem (wyższy wskaźnik zatrudnienia i niższa stopa bezrobocia), ale także była najlepsza w całej historii badania Diagnoza Społeczna, czyli od 2000 roku. Jednak od początku 2009 roku zaczęła się ona pogarszać, co także częściowo wpłynęło na wyniki obecnej edycji badania. Analizując rynek pracy, oprócz prezentacji podstawowych wskaźników pokazujących zasadnicze zmiany w czasie, szczególna uwaga poświęcona została następującym zagadnieniom: determinantom aktywności zawodowej, charakterystyce pokolenia wyżu demograficznego z przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, percepcji pracy zawodowej, godzeniu obowiązków zawodowych oraz rodzicielskich, a także aktywności osób w wieku niemobilnym z uwzględnieniem ich stanu zdrowia. Omawiamy także migracje zarobkowe Polaków w okresie 2007-2009. Percepcja pracy zawodowej oceniana jest na podstawie najistotniejszych atrybutów pracy. Kwestie łączenia pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi rozpatrywane są zarówno w kategoriach preferowanych rozwiązań, jak i stopnia oraz form korzystania z urlopów wychowawczych. Oba zagadnienia wydają się szczególnie istotne dla dyskusji o harmonijnym łączeniu pracy zawodowej z życiem osobistym (work-life balance). Nawiązując do innego ważnego wątku dotyczącego wykorzystania potencjału osób starszych, odrębnie przeprowadzono analizy aktywności zawodowej osób w wieku niemobilnym (45-64 lata), uwzględniając ich stan zdrowia. Rozszerzenie rozważań o grupę wieku 45-49 lata służy pokazaniu nie tylko zróżnicowania tej subpopulacji ze względu na obecną aktywność i stan zdrowia, ale także pozwala ocenić możliwości zatrzymania tych osób na rynku pracy. Zakres porównań w czasie, czyli odwoływanie się do kolejnych edycji Diagnozy Społecznej, wynika głównie z dostępności odpowiednich danych w poszczególnych edycjach badania. Jeśli nie zaznaczono inaczej, wszelkie zestawienia liczbowe w tabelach i wykresach pochodzą z obliczeń własnych dokonanych na podstawie danych z odpowiednich edycji Diagnozy Społecznej. 1.2. Rynek pracy ogólne tendencje Wyniki badania z 2009 roku wskazują, że poprawa sytuacji na rynku pracy doprowadziła do systematycznego spadku stopy bezrobocia od 2003 roku, czemu towarzyszył stopniowy wzrost odsetka osób pracujących. Dodatkowo w 2009 roku zatrzymana została spadkowa tendencja współczynnika aktywności zawodowej. Zestawienie wskaźników obliczonych na podstawie danych z Diagnozy Społecznej z podstawowym źródłem danych o rynku pracy, jakim jest Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), wskazuje, że pod względem standardowych wskaźników rynku pracy opartych na definicjach Międzynarodowej Organizacji Pracy tendencje obserwowane na

8 Rynek pracy i wykluczenie społeczne podstawie danych BAEL znajdują swoje odzwierciedlenie w wynikach Diagnozy Społecznej (tabela 1.1). Tabela 1.1. Podstawowe wskaźniki rynku pracy w badaniach Diagnozy Społecznej w latach 2000-2009 Wskaźniki rynku pracy 2000 2003 2005 2007 2009 Wskaźniki rynku pracy Diagnoza Społeczna Stopa bezrobocia 17,6 18,6 13,4 10,6 8,8 Współczynnik aktywności zawodowej 61,3 56,8 56,8 56,3 56,3 Wskaźnik zatrudnienia 50,5 46,2 49,3 50,4 51,3 Wskaźniki rynku pracy BAEL Stopa bezrobocia 16,3 20,6 18,8 11,3 8,3 Współczynnik aktywności zawodowej 56,4 54,4 54,3 53,2 54,5 Wskaźnik zatrudnienia 47,2 44,0 44,6 47,2 50,0 Ź r ó d ł o: GUS, Diagnoza Społeczna. Pewne różnice pomiędzy wartościami wskaźników wynikają z deklaratywnego charakteru pytań stanowiących podstawę do obliczeń wskaźników oraz odmiennego charakteru badań 1. Poprawa sytuacji na rynku pracy wpłynęła też na odczuwalność przez gospodarstwa domowe zjawiska bezrobocia. Relatywnie duży popyt na pracę spowodował zmniejszenie się odsetka tych gospodarstw, w których część członków pracowała, a część była bezrobotna. Wzrósł natomiast odsetek tych, w których wszystkie osoby chcące pracować miały pracę. Zwiększył się także udział gospodarstw bez osób aktywnych zawodowo (tabela 1.2). Tabela 1.2. Udział osób z gospodarstw domowych sklasyfikowanych według aktywności zawodowej ich członków w latach 2003-2009 Grupy gospodarstw domowych 2003 2005 2007 2009 Bez osób bezrobotnych oraz pracujących 15,6 19,9 17,3 19,3 Z osobami bezrobotnymi, bez osób pracujących 6,9 5,4 3,3 3,2 Bez osób bezrobotnych, ale z osobami pracującymi 57,7 60,4 67,7 68,1 Z osobami bezrobotnymi i z osobami pracującymi 19,7 14,2 11,7 9,4 Dane dotyczące zmian struktury respondentów według zawodów wskazują, że poprawa na rynku pracy wiązała się nie tylko z większą liczbą nowych miejsc pracy, ale zmianom uległa także struktura kwalifikacji wymaganych w nowych miejscach pracy i sama jakość miejsc pracy. Stabilnie rósł odsetek zatrudnionych na wysokich stanowiskach związanych z zarządzaniem, wyraźnie zwiększał się także odsetek osób zatrudnionych na stanowiskach specjalistów (tabela 1.3). Tabela 1.3. Struktura osób pracujących według grup zawodów w latach 2005-2009 Grupy zawodów 2005 2007 2009 Menedżerowie, kierownicy, wyżsi urzędnicy 5,1 5,5 5,7 Specjaliści 14,3 15 16,5 Technicy i personel pośredni 12,7 11,1 11,7 Pracownicy biurowi 8,2 7,6 7,5 Pracownicy usług osobistych, sprzedawcy 12,8 12,5 11,5 Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy, rybacy 14,4 13,3 12,8 Robotnicy przemysłowi, rzemieślnicy 16 17,5 18 Operatorzy i monterzy maszyn 8,6 8,3 8,8 Pracownicy przy pracach prostych 7,9 9,1 7,6 Wprowadzanie do procesu zarządzania nowych technologii mogło wpłynąć na relatywne zmniejszenie popytu na pracowników biurowych, co przejawia się przez zmiany odsetka 1 W porównaniu z badaniem BAEL, ukierunkowanym na rynek pracy, badanie Diagnoza Społeczna pozwala na kompleksową ocenę wielu pozaekonomicznych aspektów życia wpływających na aktywność ekonomiczną.

Rynek pracy i wykluczenie społeczne 9 zatrudnionych w tych zawodach (spadł on z 8,2% w 2005 roku do 7,5% w 2009 roku). Osoby z niższymi kwalifikacjami skorzystały na rosnącym w latach 2005-2007 popycie na robotników przemysłowych i wykwalifikowanych rzemieślników. Po początkowym wzroście w latach 2005-2007 spadł natomiast popyt na osoby o najniższych kwalifikacjach zatrudnione głownie w budownictwie i przemyśle. Obserwacja ta może też częściowo odzwierciedlać negatywne skutki spowolnienia gospodarczego. Struktura kwalifikacji osób bezrobotnych wskazuje na to, jakie kwalifikacje przysparzają największych problemów w znalezieniu pracy, szczególnie w okresie spowolnienia gospodarczego. Największą grupę bezrobotnych stanowią osoby, które w ostatniej pracy były: pracownikami usług osobistych, robotnikami przemysłowymi lub osobami zatrudnionymi przy pracach prostych (tabela 1.4). Są to jednocześnie zawody szczególnie wrażliwe na zmiany koniunktury gospodarczej. Wzrost popytu na pracę osób o niższych kwalifikacjach w przemyśle oraz budownictwie w latach 2005-2007 przyniósł wyraźny spadek udziału tych osób wśród bezrobotnych. Jednak wraz ze spowolnieniem gospodarczym udział ten wzrósł w 2009 roku. Tabela 1.4. Struktura bezrobotnych według ostatnio wykonywanego zawodu w latach 2005-2009 Zawód ostatnio wykonywany 2005 2007 2009 Menedżerowie, kierownicy, wyżsi urzędnicy 1,8 1,7 0,5 Specjaliści 3,5 3,0 3,0 Technicy i personel pośredni 9,1 6,3 7,2 Pracownicy biurowi 8,3 11,1 8,2 Pracownicy usług osobistych, sprzedawcy 15,7 23,6 20,1 Rolnictwo, ogrodnictwo, leśnictwo, rybołówstwo 2,9 3,9 1,4 Robotnicy przemysłowi, rzemieślnicy 30,5 21,8 29,4 Operatorzy i monterzy maszyn 9,6 8,9 8,5 Pracownicy przy pracach prostych 18,6 19,6 21,6 Ważnym elementem wskazującym na efektywność funkcjonowania publicznego systemu pośrednictwa pracy w Polsce są relacje pomiędzy danymi o liczbie osób zarejestrowanych jako bezrobotne w urzędach pracy oraz liczbie osób bezrobotnych według definicji ILO (nie pracują, aktywnie poszukują pracy i są gotowe do jej podjęcia). Obserwacje z kolejnych lat wskazują na to, że jedynie cześć osób zarejestrowanych w urzędach pracy spełnia podstawową definicję osoby bezrobotnej 2. Z drugiej strony duża część osób, które spełniają definicję bezrobotnego, nie rejestruje się w urzędach pracy (tabela 1.5). Warto zauważyć, że odsetek osób zarejestrowanych, które jednocześnie nie spełniały definicji bezrobocia ILO (faktycznie były nieaktywne lub pracowały) utrzymywał się od 2005 roku na poziomie około 40 proc., przy czym w kolejnych badaniach można było zaobserwować jego powolny spadek. Przyczyną tego mógł być stopniowy wzrost liczby osób pracujących w gospodarstwach domowych związany z poprawą koniunktury, co przyczyniało się do wzrostu ich zamożności i braku konieczności rejestrowania się w urzędzie pracy, by nabyć uprawnienia do ubezpieczenia zdrowotnego lub otrzymywania świadczeń społecznych przez innych członków gospodarstw domowych. 2 Definicja Międzynarodowej Organizacji Pracy (ILO) określa jako osobę bezrobotną taką, która nie pracuje, aktywnie poszukuje pracy i jest zdolna do jej podjęcia.

10 Rynek pracy i wykluczenie społeczne Tabela 1.5. Bezrobocie a rejestracja w urzędach pracy w latach 2003-2009 Grupy osób wyróżnione ze względu na definicję bezrobotnego oraz rejestrację w urzędzie pracy 2003 2005 2007 2009 Bezrobotni zarejestrowani i spełniający definicję bezrobotnego (ILO) jako odsetek wszystkich zarejestrowanych w urzędach pracy 69,9 56,5 60,6 61,9 Osoby zarejestrowane ale niespełniające definicji bezrobotnego (ILO) jako odsetek wszystkich zarejestrowanych w urzędach pracy 30,1 43,5 39,4 38,1 Osoby niezarejestrowane, ale spełniające definicję bezrobotnego (ILO) jako odsetek wszystkich zarejestrowanych w urzędach pracy 17,0 24,9 27,3 29,1 Z drugiej strony w całym okresie występuje tendencja do relatywnego wzrostu liczby osób, które były bezrobotne (spełniały definicję), ale nie rejestrowały się w urzędzie pracy. Ich charakterystyka wskazuje, że były to głównie osoby zamieszkałe w dużych miastach, w których stosunkowo łatwo poszukiwać nowej pracy na własną rękę czy też zmienić pracę. Były to najczęściej albo osoby młode, dopiero zaczynające karierę zawodową, albo osoby w wieku przedemerytalnym. Osoby pracujące przeznaczały na dojazd do pracy przeciętnie nieco więcej czasu niż w 2007 roku (około 28 min), przy czym około 75 proc. osób dojeżdżało w czasie nie dłuższym niż pół godziny (w 2007 roku 80 proc.). Podobnie jak w poprzednim badaniu osoby, które przeszły do zatrudnienia z bezrobocia lub nieaktywności nie różniły się pod względem przeciętnego czasu dojazdu do pracy od osób już pracujących. Długość czasu dojazdu do pracy nie była istotnie skorelowana z miejscem zamieszkania (choć nieco dłużej dojeżdżają osoby mieszkające w dużych miastach), wiekiem (minimalnie dłużej dojeżdżają osoby starsze), czy wykształceniem. Można natomiast zauważyć, że przeciętny czas dojazdu mężczyzn (ok. 30 min) jest dłuższy niż kobiet (26 min), a istotnym czynnikiem różnicującym czas dojazdu respondentów jest województwo (w województwie warmińsko-mazurskim i podlaskim jest to przeciętnie 21-22 minuty, w województwie mazowieckim jest to 36 min), co może wskazywać, że podstawowym czynnikiem wpływającym na dojazdy jest poszukiwanie pracy w metropoliach przez część respondentów i stosunkowo słaby poziom infrastruktury pozwalającej na codzienne dojazdy z peryferii do metropolii. Zależność pomiędzy długością dojazdu a dochodem nie jest prosta, bowiem z jednej strony osoby dojeżdżają w poszukiwaniu dochodów wyższych niż osiągane w najbliższym sąsiedztwie. Z drugiej jednak strony, osoby o wyższych dochodach migrują zazwyczaj w kierunku zbliżającym je do miejsca pracy. Kolejne edycje badania pokazują, jak zmieniała się sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy. Do 2007 roku notowany był stały spadek ich aktywności zawodowej oraz spadek odsetka pracujących. W okresie 2007-2009 można zaobserwować, że wskaźnik zatrudnienia oraz współczynnik aktywności zawodowej wzrosły, co mogło być efektem zwiększenia się popytu na pracę w latach 2007-2009 (tabela 1.6). Tabela 1.6. Podstawowe wskaźniki rynku pracy w grupie osób niepełnosprawnych w latach 2000-2009 Wskaźniki rynku pracy 2000 2003 2005 2007 2009 Stopa bezrobocia 24,2 20,9 16,9 25,0 12,2 Wskaźnik zatrudnienia 18,6 16,8 15,0 13,5 17,5 Współczynnik aktywności zawodowej 24,6 21,2 18,0 18,0 19,9 1.3. Determinanty aktywności zawodowej Aktywność zawodowa kształtowana jest głównie przez czynniki związane z cechami indywidualnymi osób (wiek, płeć, kapitał ludzki, sytuacja rodzinna, stanem zdrowia). Poniżej przedstawiono syntetycznie wybrane cechy jednostek, wpływające na to, czy uczestniczą w rynku pracy. Skorzystano z modeli regresji logistycznej, szacowanych oddzielnie dla każdej z płci na podstawie danych z kolejnych rund Diagnozy Społecznej (tabele 1.7 i 1.8). Zmienna

Rynek pracy i wykluczenie społeczne 11 objaśniana jest zdefiniowana jako zmienna zerojedynkowa. Przyjmuje ona wartość 1, jeśli dana osoba była aktywna zawodowo oraz 0 jeśli bierna zawodowo. Jako osoba odniesienia (osoba referencyjna) wybrana została osoba w wieku 25-34 lata, z wykształceniem wyższym, stanu wolnego, bez niepełnosprawności, bez dzieci w rodzinie i mieszkająca w mieście. Tabela 1.7. Oszacowania ilorazów prawdopodobieństw zmiennych objaśniających aktywność zawodową mężczyzn Zmienne objaśniające Zmienna objaśniana: aktywność zawodowa 2000 2003 2005 2007 2009 Wiek 15-24 0.079*** 0.067*** 0.120*** 0.084*** 0.075*** 25-34 ref. ref. ref. ref. ref. 35-44 0.729 0.927 2.483*** 1.727*** 1.477*** 45-59 0.322*** 0.265*** 0.981 0.490*** 0.553*** 60-65 0.048*** 0.032*** 0.130*** 0.065*** 0.050*** 65+ 0.015*** 0.012*** 0.050*** 0.020*** 0.010*** Wykształcenie Podstawowe 0.278*** 0.199*** 0.218*** 0.286*** 0.145*** Zasadnicze zawodowe 0.866 0.568*** 0.461*** 0.495*** 0.379*** Średnie 0.721* 0.633*** 0.718** 0.757** 0.613*** Wyższe i policealne ref. ref. ref. ref. ref. Stan cywilny Wolny ref. ref. ref. ref. ref. Żonaty/zamężna 2.917*** 2.602*** 1.440*** 2.329*** 2.279*** Wdowiec/wdowa 1.515 1.674 0.89 1.361 1.434* Rozwód/separacja 1.953* 2.716*** 0.837 1.763** 1.656*** Niepełnosprawność Czy niepełnosprawny? TAK 0.094*** 0.140*** 0.156*** 0.112*** 0.100*** Dzieci w rodzinie Brak ref. ref. ref. ref. ref. Poniżej 2 lat 2.653* 2.837** 2.654* 2.277*** 2.007*** W wieku 3-7 lat 1.055 1.361* 1.262* 1.452*** 1.285** W wieku 8-12 lat 0.928 0.971 1.243** 0.901 0.921 Miejsce zamieszkania Czy wieś? TAK 1.969*** 1.819*** 1.489*** 1.406*** 1.351*** Liczba obserwacji 3632 5246 4923 7080 15144 Pseudo R-kwadrat 0.409 0.413 0.344 0.399 0.446 a) Istotność parametrów oznaczona została gwiazdkami: * oznacza istotność przy poziomie 0,1, ** istotność przy poziomie 0,05 *** istotność przy poziomie 0,01. b) Iloraz prawdopodobieństw wskazuje jak zmienia się prawdopodobieństwo, że osoba będzie aktywna zawodowo, gdy zmienna objaśniająca X przyjmie określoną wartość, w stosunku do sytuacji, w której zmienna ta przyjmuje wartość referencyjną. Wyniki estymacji modeli regresji logistycznej dla danych z 2009 roku potwierdzają, że zarówno dla mężczyzn jak i kobiet wiek bardzo istotnie wpływa na aktywność zawodową, przy czym największe prawdopodobieństwo aktywności zawodowej przypada na wiek 35-44 lata, natomiast potem obniża się w grupie wieku 45-59 lat jest niższe niż w grupie referencyjnej. Osiągnięty poziom wykształcenia w bardzo istotnym stopniu wpływa na aktywność zawodową. Wyższy poziom wykształcenia istotnie dodatnio wpływa na aktywność na rynku pracy, przy czym posiadanie wyższego lub policealnego wykształcenia miało szczególnie silny wpływ na aktywność zawodową kobiet (w porównaniu z tą kategorią prawdopodobieństwo aktywności na rynku pracy kobiety ze średnim wykształceniem było o 50 proc. niższe, a w przypadku mężczyzn o ok. 40 proc. niższe). Pozostawanie w związku małżeńskim istotnie dodatnio wpływa zarówno na aktywność zawodową kobiet jak i mężczyzn, choć dla mężczyzn wpływ ten jest znacznie silniejszy (dla mężczyzn wzrost prawdopodobieństwa o około 130 proc., a dla kobiet około 40 proc. w porównaniu do osoby stanu wolnego). Zarówno dla mężczyzn, jak i kobiet formalnie potwierdzona lub deklarowana niepełnosprawność silnie ujemnie wpływają na aktywność na rynku pracy. Prawdopodobieństwo

12 Rynek pracy i wykluczenie społeczne bycia aktywnym na rynku pracy niepełnosprawnego mężczyzny jest 10-krotnie niższe niż mężczyzny bez niepełnosprawności, a kobiety 5-krotnie niższe. Wyniki potwierdzają, że zamieszkiwanie na wsi dodatnio wpływa na aktywność zawodową zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Dzieci w rodzinie mają odmienny wpływ na aktywność zawodową mężczyzn i kobiet, co można wiązać z asymetrycznym podziałem obowiązków domowych według płci, szczególnie widocznych w związkach z dziećmi. Prawdopodobieństwo aktywności zawodowej ojców jest wyższe (nawet o 100 proc.), zaś matek niższe (nawet o 75%). Siła wpływu obecności dzieci zależy od ich wieku. Najsilniejszy wpływ pozytywny dla mężczyzn i negatywny dla kobiety dotyczy obecności dzieci do 2 roku życia, a następnie dzieci w wieku 3-7 lat. Gdy dzieci osiągną wiek 8-12 lat, ich wpływ na aktywność zawodową rodziców i opiekunów przestaje być statystycznie istotny. Tabela 1.8. Oszacowania ilorazów prawdopodobieństw zmiennych objaśniających aktywność zawodową kobiet Zmienne objaśniające Zmienna objaśniana aktywność zawodową 2000 2003 2005 2007 2009 Wiek 15-24 0.199*** 0.125*** 0.171*** 0.144*** 0.122*** 25-34 ref. ref. ref. ref. ref. 35-44 1.386** 1.179 1.998*** 1.840*** 1.610*** 45-59 0.461*** 0.411*** 0.704*** 0.553*** 0.519*** 60-65 0.068*** 0.045*** 0.096*** 0.075*** 0.049*** 65+ 0.031*** 0.026*** 0.056*** 0.040*** 0.016*** Wykształcenie Podstawowe 0.180*** 0.149*** 0.237*** 0.184*** 0.138*** Zasadnicze zawodowe 0.387*** 0.385*** 0.345*** 0.256*** 0.242*** Średnie 0.445*** 0.512*** 0.599*** 0.550*** 0.485*** Wyższe i policealne ref. ref. ref. ref. ref. Stan cywilny Wolny ref. ref. ref. ref. ref. Żonaty/zamężna 1.808*** 1.445*** 1.342** 1.318** 1.399*** Wdowiec/wdowa 1.627** 0.915 0.932 0.793 0.973 Rozwód/separacja 1.676** 2.036*** 1.295 1.496*** 1.982*** Niepełnosprawność Czy niepełnosprawny? TAK 0.212*** 0.206*** 0.249*** 0.232*** 0.207*** Dzieci w rodzinie Brak ref. ref. ref. ref. ref. Poniżej 2 lat 0.306*** 0.347*** 0.361*** 0.400*** 0.255*** W wieku 3-7 lat 0.441*** 0.575*** 0.798* 0.734*** 0.555*** W wieku 8-12 lat 0.94 0.809** 0.922 0.836** 0.986 Miejsce zamieszkania Czy wieś? TAK 1.728*** 1.581*** 1.320*** 1.282*** 1.206*** Liczba obserwacji 4053 5831 5422 7988 16918 Pseudo R-kwadrat 0.313 0.346 0.287 0.328 0.374 Istotność parametrów oznaczona została gwiazdkami: * oznacza istotność przy poziomie 0,1, ** istotność przy poziomie 0,05 *** istotność przy poziomie 0,01 Porównanie zmian oszacowań parametrów modeli regresji logistycznej dla kolejnych rund badania Diagnoza Społeczna wskazuje, że charakter zależności między aktywnością zawodową i wyróżnionymi zmiennymi jest dość stabilny w czasie. Profil aktywności według wieku nie zmienił się diametralnie w ciągu ostatnich 10 lat. Podobnie wyższy poziom wykształcenia silnie zwiększa prawdopodobieństwo aktywności zawodowej. Różnice między osobami z wykształceniem wyższym i policealnym (kategoria referencyjna) a osobami z pozostałymi kategoriami wykształcenia są większe dla kobiet niż mężczyzn, a także rosną nieco dla mężczyzn. W okresie 2000-2009 niepełnosprawność w podobnym, bardzo silnym stopniu zmniejsza szanse uczestnictwa na rynku pracy, przy czym wpływ ten jest nieco słabszy dla kobiet. Obecność małych dzieci (w wieku do 7 lat) jest niezmiennie związana z wyższą

Rynek pracy i wykluczenie społeczne 13 aktywnością zawodową mężczyzn, choć z czasem siła wpływu obecności dzieci najmłodszych (w wieku do 2 lat) się nieco zmniejszyła. Z kolei obecność małych dzieci stale obniża aktywność zawodową matek, choć stopień tego wpływu ulegał pewnym wahaniom w czasie. W 2009 roku wpływ najmłodszych dzieci na redukcję aktywności matek zdaje się być relatywnie najsilniejszy. Generalna stabilność powyższych wyników analizy determinant aktywności zawodowej w kolejnych, przeprowadzanych co 2 lata badaniach, wskazuje na trwałość mechanizmów warunkujących aktywność na rynku pracy kobiet i mężczyzn. Ich ewentualna zmiana możliwa jest jedynie przez długotrwałą i konsekwentnie realizowaną politykę dotyczącą np. aktywizacji zawodowej osób starszych (relatywne prawdopodobieństwa aktywności na rynku pracy osób w wieku przedemerytalnym pomimo wahań nie wykazywały do 2009 jednoznacznej tendencji rosnącej), czy łączenia obowiązków rodzinnych i zawodowych. Do kwestii polityki sprzyjającej godzeniu pracy zawodowej z obowiązkami wychowawczymi odniesiemy się w jednym z kolejnych punktów niniejszego rozdziału. Obecnie zaś skupimy się na znaczeniu generacji osób urodzonych w latach 70-tych i pierwszej połowie lat 80-tych. 1.4. Potencjał generacji wyżu demograficznego z lat 70-tych i 80-tych Zmiany sytuacji na rynku pracy w Polsce są uwarunkowane w coraz większym stopniu nie tylko przez popyt na pracę, ale także przez wzrastającą i coraz lepiej wykwalifikowaną podaż pracy osób w wieku mobilnym, związaną z procesami demograficznymi. W szczególności można zauważyć, że na rynku pracy coraz większą rolę odgrywają roczniki urodzone w latach 70-tych i pierwszej połowie lat 80-tych, będące echem powojennego wyżu urodzeń. Na razie wzrost podaży pracy w tych grupach wieku rekompensuje obniżanie się podaży pracy spowodowane odchodzeniem na emeryturę roczników powojennego wyżu urodzeń, przy czym wycofanie się z rynku pracy dokonywane jest na ogół przed osiągnięciem ustawowego wieku emerytalnego 3. 65+ 60+ 45-64 45-59 35-44 25-34 15-24 Źródło: dane GUS. Wykres 1.1. Struktura wieku populacji Polski w 2008 roku (stan na 31.12) Generacje ostatniego wyżu demograficznego są nie tylko liczne, ale także charakteryzują się znacznie wyższym poziomem wykształcenia i kompetencji cywilizacyjnych niż pozostałe grupy 3 W 2008 roku przeciętny efektywny wiek przechodzenia na emeryturę wynosił 57,8 lat dla mężczyzn i 56,0 lat dla kobiet.

14 Rynek pracy i wykluczenie społeczne ludności. Ze względu na formalne wykształcenie jest to populacja z najwyższym w historii Polski odsetkiem osób z wyższym wykształceniem. Tabela 1.9. Odsetek osób z wyższym wykształceniem w grupie w wieku 25-34 lata Lata Mężczyźni Kobiety 2000 15.6 29.2 2003 22.4 36.1 2005 24.6 40.5 2007 28.4 45.7 2009 31.8 46.8 Jednak tak szybki awans edukacyjny bardzo dużej części populacji wiązał się z licznymi mankamentami kształcenia zarówno ze względu na jakość kształcenia jak i strukturę zawodową kształconych. Gwałtowny wzrost współczynników skolaryzacji na poziomie wyższym był związany głównie z popularnością nauk społecznych, w tym ekonomicznych i prawa. Na tych kierunkach kształcenia wzrost liczby studentów mógł odbywać się stosunkowo niewielkim kosztem. Popularność kierunków technicznych zaczęła powoli wzrastać stosunkowo niedawno. Tabela 1.10. Odsetek osób z wyższym wykształceniem według podstawowych kierunków wykształcenia w wybranych grupach wieku Kierunek wykształcenia Mężczyźni Kobiety 25-34 35-44 45-59 25-34 35-44 45-59 Nauki humanistyczne 16,7 19 18,8 24,1 38 29,8 Nauki społeczne, prawo 34,5 31,7 18,7 50,2 36,1 32,9 Nauki przyrodnicze i techniczne 37,2 33,7 46,3 11,5 10,7 17,7 Nauki rolnicze 3,2 3,2 5,4 1,3 1,5 3,4 Nauki o zdrowiu, usługi, ochrona, wojsko 8,4 12,4 10,8 12,9 13,7 16,2 Oprócz wykształcenia formalnego pokolenie wyżu demograficznego wydaje się być lepiej od poprzedników przygotowane pod względem umiejętności cywilizacyjnych i praktycznych. W szczególności charakteryzuje się znacznie lepszą znajomością języków obcych oraz korzystania z komputera w pracy biurowej. Mniejsze różnice dotyczą posiadania prawa jazdy oraz stosunkowo łatwej do przyswojenia umiejętności korzystania z Internetu do wyszukiwania podstawowych informacji. Tabela 1.11. Odsetek osób posiadających wybrane umiejętności w wybranych grupach wieku Wybrane kompetencje cywilizacyjne Mężczyźni Kobiety 25-34 35-44 45-59 25-34 35-44 45-59 Czynna znajomość języka angielskiego 32,8 13,2 6,0 35,4 12,0 5,5 Bierna znajomość języka angielskiego 20,3 16,9 7,1 26,3 17,7 9,9 Prawo jazdy 81,3 84,1 78,9 63,0 59,1 37,8 Obsługa oprogramowania biurowego 37,7 26,7 13,3 34,2 23,8 13,8 Wyszukiwanie informacji w Internecie 87,8 86,3 84,4 89,2 86,5 83,1 Zagadnieniem zróżnicowania wyposażenia w kapitał ludzki, operacjonalizowanego poprzez wykształcenie i kompetencje cywilizacyjne, zajmiemy się w odrębnym rozdziale.

Rynek pracy i wykluczenie społeczne 15 1.5. Percepcja pracy zawodowej i jej determinanty Można przypuszczać, że dobra sytuacja na rynku pracy w latach 2007-2009 wpływa na opinie o najważniejszych cechach pracy zawodowej. Podobnie jak w 2007 roku odpowiednia płaca została uznana za najważniejszą cechę pracy przez blisko trzy czwarte mężczyzn i kobiet. Kolejna co do częstotliwości wskazań cecha to brak napięć i stresów (ponad połowa respondentów zadeklarowała jej znaczenie), bardziej ceniona przez kobiety niż przez mężczyzn. Ponadto, zdaje się wzrastać znaczenie braku napięć i stresów w pracy dla mężczyzn. Niezależnie od płci na trzecim miejscu znajduje się niezmiennie stabilność zatrudnienia, prawie tak samo ceniona przez kobiety i mężczyzn. Mimo poprawy sytuacji na rynku pracy w rozpatrywanym okresie i występowania coraz wyraźniejszych niedoborów pracowników w różnych branżach i sektorach rynku pracy, stabilność zatrudnienia jest coraz bardziej ceniona przez respondentów opowiada się za nią ponad połowa badanych. Na znaczeniu zyskały możliwość osobistego rozwoju oraz duża samodzielność, natomiast nie zmieniła się częstość wskazań na pracę zgodną z umiejętnościami, zajmującą czwarte miejsce w rankingu. Niebagatelne znaczenie, większe dla kobiet niż dla mężczyzn, miały też niezmiennie dogodne godziny pracy. Pozostałe cechy pracy zawodowej były zdecydowanie mniej ważne (odsetek wskazań nie przekroczył 6 proc.). Różnice opinii między kobietami i mężczyznami przejawiały się głównie w tym, że mężczyźni częściej wymieniali samodzielność pracy, możliwości awansu i pracę zgodną z umiejętnościami. Kobiety przeciętnie częściej wskazywały na brak napięć i stresów oraz możliwości osobistego rozwoju. Zmiany opinii w czasie sprawiły, że odpowiedzi mężczyzn i kobiet upodobniły się. Z jednej strony relatywnie większy był wzrost odsetka mężczyzn wskazujących brak napięć i stresów jako jedną z najważniejszych cech pracy, z drugiej zaś w 2009 roku kobiety stosunkowo częściej wymieniały możliwość szybkiego awansowania. Tabela 1.12. Odsetek osób, które wskazały na określoną cechę pracy w pytaniu o najważniejsze cechy pracy zawodowej* Najważniejsze cechy pracy zawodowej Mężczyźni Kobiety 2007 2009 2007 2009 Brak napięć i stresów 49,4 53,9 57,3 58,5 Duża samodzielność 24,7 26,8 17,4 20,2 Możliwość osobistego rozwoju 21,2 24,9 26,7 30,1 Praca zgodna z umiejętnościami 31,5 28,9 27,8 27,0 Możliwość szybkiego awansowania 5,5 5,8 3,8 4,7 Stabilność zatrudnienia 42,8 50,0 45,4 52,3 Dogodne godziny pracy 15,7 16,0 21,3 20,7 Możliwość wykonywania pracy w domu 1,7 2,1 1,4 2,7 Długi urlop 3,3 3,5 3,2 3,0 Zajęcie poważane przez ludzi 3,2 3,8 3,0 3,9 Odpowiednia płaca 75,2 76,9 73,7 75,0 Inne czynniki 2,5 2,8 2,1 1,6 *Możliwe było wskazanie trzech cech; z tego względu podane odsetki wskazań nie sumują się do 100. Opinie o najważniejszych cechach pracy zawodowej mogą zależeć od indywidualnych cech respondentów, wykonywanego zawodu oraz środowiska pracy. W naszej analizie skupimy się na indywidualnych determinantach percepcji pracy zawodowej. W celu ustalenia wpływu wieku, wykształcenia, sytuacji rodzinnej (stan cywilny, wiek dzieci), stanu zdrowia (niepełnosprawność, brak niepełnosprawności) oraz klasy miejsca zamieszkania oszacowano modele logistyczne dla wybranych cech pracy zawodowej: braku napięć i stresów, stabilności zatrudnienia, dużej samodzielności, możliwości osobistego rozwoju, dogodnych godzin pracy. Zmienna objaśniana jest zdefiniowana poprzez wybór odpowiedniej cechy (przyjmuje wartość 1, jeśli dana cecha została wskazana oraz wartość 0 w przeciwnym przypadku). Podobnie jak poprzednio, osobą referencyjną jest osobą w wieku 25-34 lata, z wykształceniem wyższym, stanu wolnego, bez niepełnosprawności, bez dzieci w rodzinie i mieszkająca w mieście. Wyniki estymacji modeli

16 Rynek pracy i wykluczenie społeczne regresji logistycznej oszacowanych odrębnie dla kobiet i mężczyzn zaprezentowane zostały poniżej. Generalnie, indywidualne charakterystyki bardzo słabo wyjaśniają preferencje dotyczące pożądanych cech pracy zawodowej najsłabiej dla cechy dogodne godziny pracy. W dalszych pracach analitycznych konieczne jest zatem uwzględnienie cech zawodowych i środowiska pracy. Oszacowania ilorazów prawdopodobieństw wskazują, że wiek różnicuje opinie o najważniejszych cechach pracy zawodowej. Wraz z wiekiem wzrasta znaczenie stabilności zatrudnienia, nieco wyraźniej u kobiet. Najmłodsze osoby przywiązują dużą wagę do samodzielności pracy, dla respondentów w wieku powyżej 35 lat ma ona relatywnie coraz mniejsze znaczenie, szczególnie dla mężczyzn. Z kolei możliwość osobistego rozwoju jest bardziej ceniona przez mężczyzn w wieku powyżej 35 lat niż przez tych w wieku 25-34 lata. Jedynie najmłodsze kobiety nadają mniejszą rangę temu atrybutowi pracy zawodowej, zaś dla pozostałych zdaje się ona być równie ważna jak dla kobiet w wieku 25-34 lata. Brak napięć i stresów ma wyraźnie większe znaczenie dla kobiet w wieku 35-44 lata, zaś dogodne godziny pracy są preferowane najczęściej przez osoby w wieku 25-34 lata. Tabela 1.13. Oszacowania modeli regresji logistycznej dla wybranych cech pracy zawodowej uznanych za najważniejsze (wartości ilorazów prawdopodobieństw wybranych zmiennych objaśniających) 2009 r. Zmienne objaśniające Wiek brak napięć i stresów stabilność zatrudnienia Zmienne objaśniane duża samodzielność możliwość osobistego rozwoju dogodne godziny pracy M K M K M K M K M K 15-24 0.616*** 0.555*** 0.905 1.005 1.320*** 1.428*** 0.621*** 0.574*** 0.727*** 0.634*** 25-34 ref. ref. ref. ref. ref. ref. ref. ref. ref. ref. 35-44 1.010 1.231*** 1.243*** 1.383*** 0.791*** 0.842** 1.173** 1.066 0.762*** 0.916 45-59 0.955 1.061 1.174* 1.477*** 0.542*** 0.607*** 1.198*** 1.013 0.682*** 0.740*** 60-65 0.832** 0.879 1.229* 1.603*** 0.492*** 0.671*** 1.231** 0.953 0.651*** 0.574*** 65+ 0.810*** 0.703*** 1.156 1.469*** 0.734*** 0.636*** 1.220** 0.890 0.606*** 0.651*** Wykształcenie Podstawowe 0.769*** 0.769*** 0.254*** 0.314*** 0.106*** 0.142*** 0.663*** 0.702*** 1.346*** 1.559*** Zasadnicze zawodowe 1.354*** 1.374*** 0.459*** 0.588*** 0.288*** 0.329*** 0.960 0.925 2.066*** 2.094*** Średnie 1.514*** 1.422*** 0.689*** 0.710*** 0.516*** 0.514*** 1.096 1.143*** 1.488*** 1.585*** Wyższe i policealne ref. ref. ref. ref. ref. ref. ref. ref. ref. ref. Stan cywilny Wolny ref. ref. ref. ref. ref. ref. ref. ref. ref. ref. Żonaty/zamężna 1.526*** 1.555*** 1.294*** 0.887 1.121 0.983 1.452*** 1.432*** 1.056 1.235** Wdowiec/wdowa 1.435*** 1.517*** 1.197 1.000 1.111 0.915 1.586*** 1.377*** 1.116 1.255** Rozwód/separacja 1.434*** 1.446*** 1.239 1.039 0.954 1.053 1.488*** 1.393*** 1.076 1.318** Niepełnosprawność Niepełnosprawny? TAK 1.000 0.978 0.832** 0.835** 1.056 1.050 1.000 0.987 1.090 0.878* Dzieci w rodzinie Brak ref. ref. ref. ref. ref. ref. ref. ref. ref. ref. Poniżej 2 lat 0.911 0.917 1.301** 1.139 1.030 0.906 0.987 0.871 1.293* 1.769*** W wieku 3-7 lat 0.937 0.877** 1.008 1.073 1.126 1.045 1.044 0.971 1.038 1.479*** W wieku 8-12 lat 0.927 0.856*** 0.832*** 0.944 0.925 0.792*** 0.828*** 0.848*** 0.888 1.034 Miejsce zamieszkania Czy wieś? TAK 1.084** 1.037 1.039 0.951 0.893** 0.879*** 0.957 0.877*** 1.111* 0.909** Liczba obserwacji: 15144 16918 15144 16918 15144 16918 15144 16918 15144 16918 Pseudo R-kwadrat 0.032 0.042 0.038 0.0247 0.078 0.082 0.036 0.0293 0.013 0.0227 Brak napięć i stresów jest preferowany najbardziej przez osoby obojga płci, które mają wykształcenie średnie lub zasadnicze zawodowe i pozostają w związku małżeńskim. Znaczenie stabilności zatrudnienia zmniejsza się wraz ze przechodzeniem z wyższego do niższego poziomu wykształcenia, ta cecha pracy zawodowej jest szczególnie ważna dla żonatych mężczyzn oraz ojców dzieci w wieku do 2 lat. Ranga dużej samodzielności w miejscu pracy zmniejsza się wśród osób z niższym poziomem wykształcenia, a także rzadziej jest wskazywana przez

Rynek pracy i wykluczenie społeczne 17 mieszkańców wsi. Z kolei wartość możliwości osobistego rozwoju jest pomijana przez osoby o najniższym wykształceniu, nadaje się jej natomiast większe znaczenie wśród osób pozostających w związku małżeńskim. Dogodne godziny pracy były preferowane rzadziej przez osoby z wyższym wykształceniem oraz kobiety stanu wolnego, a także kobiety bez dzieci lub z dziećmi w wieku 8-12 lat. 1.6. Godzenie pracy zawodowej i obowiązków rodzicielskich Zmiany zachowań dotyczących rodziny (zakładanie rodziny, jej formy, decyzja o dziecku), obserwowane w Polsce od początku lat 90-tych, wskazują na prawidłowości obserwowane wcześnie w innych krajach europejskich mniejszą skłonność młodych osób do tworzenia związków i decydowania się na dziecko oraz opóźnianie tych decyzji. Wzrasta też odsetek urodzeń pozamałżeńskich. Przemiany tych zachowań przypisuje się, między innymi zmianom warunków uczestnictwa na rynku pracy, a zwłaszcza rosnącej niepewności i niestabilności zatrudnienia, szczególnie w okresach pogorszenia się sytuacji na rynku pracy, wydłużaniem się okresu kształcenia, a także przemianom systemu norm i wartości oraz aspiracji życiowych (np. Kotowska, 2007). Ostatnio do tych czynników należy dołączyć falę emigracji zarobkowej. W ostatnich latach kolejne roczniki pokolenia wyżu demograficznego osiągają wiek, w którym podejmowane są decyzje o zakładaniu rodzin i posiadaniu dzieci (25-34 lata). Jednocześnie wskazuje się na znaczenie wzrostu zatrudnienia, w tym zatrudnienia kobiet, dla poprawy perspektyw wzrostu gospodarczego, zwłaszcza w warunkach przewidywanego starzenia się ludności i spadku liczby osób w wieku produkcyjnym oraz konieczność wzrostu liczby urodzeń (por. np. Kotowska, 2005, 2009, Kotowska, Sztanderska, 2007; Matysiak, 2008, 2009). W tym kontekście informacje o tym, jak oceniane są możliwości godzenia pracy oraz wychowywania dzieci w Polsce wydają się szczególnie istotne. W badaniu Diagnoza Społeczna 2009 zadano pytania dotyczące wybranych kwestii związanych z godzeniem obowiązków zawodowych i posiadaniem dzieci. Zmierzały one do określenia preferowanego przez respondentów modelu rodziny ze względu na podział ról w rodzinie, oceny stopnia i sposobu korzystania z urlopów wychowawczych oraz rozwiązań dotyczących polityki społecznej, które zdaniem respondentów pozwoliłyby na jak najlepsze godzenie obowiązków rodzicielskich i pracy zawodowej (por. także Matysiak, 2006; Kotowska, 2009; Baranowska 2007). Analizę odpowiedzi na pytanie o wyobrażenia na temat podziału obowiązków w rodzinie w zależności od wieku dzieci przeprowadzono dla osób w wieku 25-44 (por. tabela 1.14). Wyniki wskazują na wysoką zgodność opinii kobiet i mężczyzn. Zdecydowana większość zarówno kobiet, jak i mężczyzn, uważa, że w rodzinie bez dzieci do 12 lat role mężczyzny i kobiety są podobne, tzn. oboje powinni być aktywni na rynku pracy, przy czym w przypadku kobiet dopuszczalna jest też praca w niepełnym wymiarze. Praca mężczyzny w niepełnym wymiarze czasu, a kobiety na pełen etat, nie jest akceptowana. Pojawienie się małych dzieci jest wskazaniem do ograniczenia zaangażowania kobiet na rynku pracy zarówno dla większości mężczyzn, jak i kobiet. Około 70 proc. badanych uważa, że w rodzinie z dziećmi do 3 lat kobieta powinna czasowo lub na stałe zrezygnować z pracy. Niepełny wymiar pracy kobiet jest najczęściej postrzegany jako najlepsze rozwiązanie dla rodzin z dziećmi w wieku 3-6 lat. Natomiast około 85 proc. pytanych kobiet i mężczyzn uważa, że kobiety powinny powrócić do zatrudnienia w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu wówczas, gdy dzieci osiągną wiek szkolny. Wyniki badania są spójne z obserwacjami dotyczącymi rzeczywistego wpływu wieku dzieci w rodzinie na aktywność zawodową kobiet i mężczyzn (por. wyniki estymacji modelu regresji logistycznej tabela 1.8). Są one też zgodne z wynikami innych badań realizowanych w 2001 roku oraz w 2005 roku (np. Kotowska, 2005, Baranowska, 2007). Wskazują one także, że w odróżnieniu np. od krajów skandynawskich, wychowanie małych dzieci nie wpływa na oczekiwania dotyczące pracy mężczyzn, natomiast wpływa na oczekiwania dotyczące ograniczenia pracy zawodowej kobiet.

18 Rynek pracy i wykluczenie społeczne Tabela 1.14. Opinie kobiet i mężczyzn w wieku 25-44 lata dotyczące modelu podziału obowiązków w rodzinie w 4 wybranych sytuacjach Ekonomiczny model rodziny brak dzieci do 12 lat Sytuacja rodzinna (obecność i wiek dzieci) dzieci do 3 lat dzieci 3-6 lat dzieci 6-12 lat Mężczyźni Oboje pracują w pełnym wymiarze 84,6 7,5 17,8 47,9 On pracuje w pełnym, a ona w niepełnym wymiarze 9,4 20,8 41,1 36,7 On pracuje w pełnym wymiarze, a ona przerywa pracę na pewien czas 2,7 47,0 27,4 8,2 On pracuje w pełnym wymiarze, a ona rezygnuje z pracy 2,8 24,2 12,6 5,5 On pracuje w niepełnym, ona w pełnym wymiarze 0,3 0,4 0,9 1,1 On przerywa pracę, ona pracuje w pełnym wymiarze 0,2 0,2 0,2 0,5 Kobiety Oboje pracują w pełnym wymiarze 86,0 5,7 15,8 47,1 On pracuje w pełnym, a ona w niepełnym wymiarze 9,1 20,2 46,9 39,1 On pracuje w pełnym wymiarze, a ona przerywa pracę na pewien czas 2,0 49,5 24,6 7,4 On pracuje w pełnym wymiarze, a ona rezygnuje z pracy 2,3 24,1 11,5 4,7 On pracuje w niepełnym, ona w pełnym wymiarze 0,2 0,4 1,0 1,2 On przerywa pracę, ona pracuje w pełnym wymiarze 0,3 0,2 0,3 0,6 Jednym ze sposobów na czasowe ograniczanie zaangażowania na rynku pracy z powodu opieki nad małymi dziećmi są urlopy wychowawcze. W badaniu Diagnoza Społeczna 2009 zapytano o korzystanie z tego rozwiązania, sposoby korzystania oraz przyczyny rezygnacji z tego świadczenia. W ciągu ostatniego roku od momentu badania do urlopów wychowawczych uprawnionych było około 5 proc. osób w wieku powyżej 15 lat, ale tylko około 24 proc. z nich skorzystało z tego prawa. Wśród uprawnionych kobiet odsetek ten wyniósł 34 proc., a wśród mężczyzn około 2 proc., pomimo, że od 1996 r. urlop przysługuje obojgu rodzicom. Według danych specjalnego badania modułowego Eurostatu Praca a obowiązki rodzinne, które zostało zrealizowane jako dodatkowy moduł do Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności w II kwartale 2005 r., z urlopu wychowawczego skorzystało 2,6 proc. uprawnionych mężczyzn oraz połowa uprawnionych kobiet (np. Kotowska, Baranowska, 2006; Matysiak, 2007). Dodatkowo ustalono wówczas, że im wyższy poziom wykształcenia, tym niższy odsetek kobiet korzystających z urlopu (37 proc. dla kobiet z wyższym wykształceniem, 54 proc. dla kobiet z wykształceniem policealnym i średnim oraz 61 proc. dla kobiet posiadających co najwyżej wykształcenie zasadnicze zawodowe). Natomiast według danych Diagnozy Społecznej 2009 kobiety z wykształceniem wyższym oraz średnim i policealnym, uprawnione do tego świadczenia, częściej korzystały z urlopu wychowawczego niż osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Wyjaśnienie tych różnic wymaga dodatkowych analiz (tabela 1.15). Tabela 1.15. Stopień wykorzystania urlopu wychowawczego przez kobiety według ich wykształcenia w 2009 r. Poziom wykształcenia kobiet Odsetek korzystających z urlopu wychowawczego Wyższe i policealne 39,9 Średnie 37,6 Co najwyżej zasadnicze zawodowe 23,7 Inaczej niż w badaniu z 2005 roku przedstawia się zakres korzystania z dodatku wychowawczego przez matki według ich wykształcenia. Wówczas wraz ze spadkiem poziomu wykształcenia systematycznie zwiększał się odsetek kobiet otrzymujących dodatek wychowawczy (z 51,3 proc. dla kobiet z wyższym wykształceniem, poprzez 71,6 proc. dla kobiet z wykształceniem średnim i policealnym do 84,2 proc. dla kobiet z wykształceniem najwyżej podstawowym, Matysiak, 2007). Ustalenia dokonane na podstawie danych Diagnozy Społecznej 2009 nie tylko pokazują generalne zmniejszenie się zakresu korzystania z tego

Rynek pracy i wykluczenie społeczne 19 dodatku, ale także zasadniczą zmianę w korzystaniu z tego świadczenia matki o najniższym poziomie wykształcenia najrzadziej korzystały z dodatku wychowawczego (tabela 1.16). Tabela 1.16. Odsetek kobiet pobierających dodatek wychowawczy według wykształcenia w 2009 r. Poziom wykształcenia kobiet Odsetek kobiet pobierających zasiłek wychowawczy Wyższe i policealne 54,6 Średnie 62,2 Co najwyżej zasadnicze zawodowe 37,4 Dane z Diagnozy Społecznej 2009 sugerują zatem, iż kobiety nie tylko wyraźnie rzadziej korzystały z urlopu wychowawczego w porównaniu do wyników badania z 2005 roku, ale także w mniejszym stopniu korzystały z dodatków wychowawczych. Zmiany profilu korzystania z obu świadczeń według wykształcenia matek wymagają dodatkowych analiz, także przy sięgnięciu do innych źródeł danych. Niemniej jednak wyniki Diagnozy Społecznej 2009 zdają się sygnalizować, iż wraz ze zmniejszeniem się stopnia korzystania z urlopów wychowawczych dokonują się zmiany strukturalne populacji matek na urlopach relatywnie częściej decydują się na nie matki z wykształceniem wyższym mimo, że nie mogą liczyć na dodatek wychowawczy. Analizy formy korzystania z urlopu z obu badań wskazują na ten sam wzorzec ogólny jak w badaniu z 2005 r. Osoby korzystające z urlopu wychowawczego najczęściej brały urlop w pełnym wymiarze ta forma urlopu była w 2009 roku nieco częściej wykorzystywana (80 proc. w 2005 roku). Tabela 1.17. Sposób wykorzystania urlopu wychowawczego Formy skorzystania z prawa do urlopu Odsetek korzystających Zmniejszenie wymiaru czasu pracy 3,0 Urlop w pełnym wymiarze 84,9 Urlop w niepełnym wymiarze 8,9 W formie mieszanej (skrócenie czasu pracy i urlop w niepełnym wymiarze) 3,2 Korzystanie z uprawnień do urlopu wychowawczego jest skorelowane ze statusem zatrudnienia. Zdecydowanie częściej prawo do urlopu wykorzystywały osoby zatrudnione w sektorze publicznym (około 24%), najrzadziej zaś prywatni przedsiębiorcy (11,1%) i rolnicy indywidualni (6,7 proc). Wśród powodów wymienianych przez osoby, które nie skorzystały z urlopu wychowawczego, najczęściej podawane były powody związane z brakiem chęci do przerwania pracy (26,5 proc.), przy czym dotyczyło to ponad jednej trzeciej matek i prawie co piątego ojca, a także spadku dochodów nie rekompensowanych przez dodatek wychowawczy (18,4 proc.), wskazywanego przez ponad jedną czwartą kobiet i około 8 proc. mężczyzn. Tabela 1.18. Powody rezygnacji z urlopu wychowawczego* Powód niewykorzystania urlopu ** Kobiety Mężczyźni Ogółem Brak lub zbyt niski dodatek wychowawczy 26,8 7,6 18,4 Brak wystarczającej możliwości swobodnego wyboru okresu urlopu 1,1 1,4 1,2 Negatywne skutki dla wysokości przyszłej emerytury 2,9 3,3 3,1 Negatywne skutki dla kariery zawodowej 6,6 11,4 9,2 Nie chciałem (łam) przerwać pracy 36,0 18,4 26,5 * Odsetek odpowiedzi wśród osób uprawnionych, które nie skorzystały z prawa do urlopu. ** W tym pytaniu stosunkowo duża część odpowiedzi wskazywała na inny powód niż wskazane (ok. 56%). Rozkład odpowiedzi na to pytanie wskazuje, że głównym powodem podawanym przez kobiety była niechęć do przerywania pracy, a następnie brak lub zbyt niski dodatek wychowawczy. Ten drugi powód może wskazywać, że mogłyby one zmienić swoją decyzję, jeśli