1
Opracowanie Teresa Chwalińska Korekta Jolanta Polańska Projekt okładki Jacek Wilk Skład Paweł Szewczyk Copyright by Piątek Trzynastego, Łódź 2004 ISBN 83-7415-024-6 PIĄTEK TRZYNASTEGO Wydawnictwo Michał Koliński i Michał Wiercioch 90-009 Łódź, ul. Henryka Sienkiewicza 61 tel./fax (0-42) 632 78 61, 630 71 17, tel. 0-602 34 98 02(06) infolinia: 0-604 600 800 (codziennie 8-22, także sms), gg. 4147954, 4146841 www.piatek13.com.pl; e-mail: kot@piatek13.com.pl Łódź Wydanie I rok: 2006 2005 2004 2003 rzut: 9 8 7 6 5 4 3 2 1 ostatnia liczba Druk i oprawa: PIĄTEK TRZYNASTEGO Drukarnia 93-345 Łódź, ul. Paradna 3 tel. 0-602 34 98 02(06) Printed in Poland 2
SPIS TREŚCI BIBLIA... 21 Wiadomości wstępne... 21 Nazwa... 21 Podział Biblii... 21 Powstanie... 22 Język... 22 Gatunki w Biblii... 23 Monteizm... 23 Przekłady Biblii... 24 Wybrane księgi Starego Testamentu... 25 Księga Rodzaju... 25 Księga Wyjścia... 27 Księga Hioba... 27 Księga Koheleta... 28 Księga Psalmów... 29 Wybrane księgi Nowego Testamentu... 31 Ewangelie... 31 Przypowieści biblijne... 32 Gatunek przypowieść... 32 Funkcje przypowieści... 33 O siewcy... 34 O miłosiernym Samarytaninie... 34 O synu marnotrawnym... 34 3
Hymn o miłości... 35 Apokalipsa św. Jana... 36 Postaci biblijne... 38 Frazeologizmy o biblijnym rodowodzie... 40 Nawiązania wybrane utwory... 42 Wisława Szymborska Na wieży Babel... 42 Tadeusz Różewicz Chaskiel... 43 LITERATURA GRECJI I RZYMU... 44 Wiadomości wstępne... 44 Nazwa epoki... 44 Periodyzacja antyku... 44 Filozofia antyczna... 46 Greccy filozofowie przyrody... 46 Sokrates... 47 Sofiści... 48 Sceptycy... 48 Stoicy... 48 Epikurejczycy... 49 Platon... 50 Arystoteles... 51 Cynicy... 52 Wierzenia starożytnych Greków... 52 Bogowie greccy... 54 Mity wiadomości wstępne... 56 4
Gatunek mit... 56 Podział mitów... 56 Funkcje mitów... 57 Topos i archetyp... 57 Wybrane mity greckie... 58 Narodziny świata... 58 Mit o Prometeuszu... 58 Mit o Niobe... 59 Mit o Syzyfie... 60 Mit o Orfeuszu i Eurydyce... 60 Mit o Dedalu i Ikarze... 61 Mit o Heraklesie... 62 Mit o wojnie trojańskiej... 64 Tułaczka Odyseusza... 65 Związki frazeologiczne i wyrazy wywodzące się z mitologii 67 Homer... 69 Kwestia homerycka... 69 Iliada... 70 Iliada jako przykład eposu klasycznego... 71 Odyseja... 74 Teatr i dramat w starożytnej Grecji... 74 Narodziny dramatu... 74 Teatr i aktorzy... 76 Tragedia jako gatunek... 77 Zadanie tragedii... 78 5
Budowa tragedii antycznej... 78 Rola chóru... 78 Zasada trzech jedności... 79 Zasada decorum... 79 Związek tragedii z mitem... 79 Antygona Sofoklesa... 80 Problematyka tragedii... 82 Charakterystyka bohaterów... 83 Racje Kreona i Antygony... 85 Bohater tragiczny... 87 Istota konfliktu tragicznego... 87 Konflikty w dramacie... 88 Liryka grecka... 88 Safona... 89 Anakreont... 90 Tyrtajos... 90 Symonides... 91 Ezop... 91 Liryka rzymska... 92 Horacy... 92 Wergiliusz... 96 Owidiusz... 96 Nawiązania wybrane utwory... 97 Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Nike... 97 Zbigniew Herbert Nike, która się waha... 97 6
ŚREDNIOWIECZE... 98 Wiadomości wstępne... 98 Czas trwania epoki... 98 Nazwa epoki... 98 Hasła epoki... 99 Charakter epoki... 99 Style w architekturze... 100 Styl romański... 100 Styl gotycki... 101 Średniowieczne malarstwo... 103 Średniowieczna rzeźba... 103 Średniowieczne szkolnictwo... 104 Systemy filozoficzne wieków średnich... 105 Scholastyka... 106 Augustynizm... 106 Tomizm... 108 Franciszkanizm... 108 Średniowieczna historiografia (dziejopisarstwo)... 109 Kronika Galla Anonima... 110 Kronika polska Wincentego Kadłubka... 111 Kronika Janka z Czarnkowa... 111 Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza... 112 Gatunek kronika... 113 Średniowieczna literatura parenetyczna... 113 7
Średniowieczne wzorce osobowe... 114 Wzorzec religijny (asceta i święty)... 114 Legenda o świętym Aleksym... 116 Gatunek legenda... 118 Wzorzec świecki (doskonały rycerz)... 118 Pieśń o Rolandzie... 119 Gatunek chanson de geste... 121 Wzorzec świecki (władca)... 122 Król Bolesław Chrobry... 123 Król Bolesław Krzywousty... 124 Najstarsze zabytki języka polskiego... 124 Bogurodzica... 128 Lament świętokrzyski... 135 Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią... 138 O zachowaniu się przy stole... 141 Satyra na leniwych chłopów... 143 Dzieje Tristana i Izoldy... 145 Źrodła historii i elementy mitu... 146 Miłość dworska w średniowieczu... 147 Wizja miłości... 148 Bohaterowie... 150 Narracja w utworze... 152 Gatunek romans... 152 Franciszek Villon... 153 Wielki testament... 154 8
Gatunek testament... 157 Dante Alighieri... 157 Boska komedia... 158 Cechy średniowieczne i renesansowe utworu... 162 Dramat średniowiecza... 163 Misteria... 164 Moralitety... 164 Miracle... 165 Intermedia... 165 Cechy literatury średniowiecza... 166 Nawiązania wybrane utwory... 167 Kazimiera Iłłakowiczówna Opowieść małżonki świętego Aleksego... 167 Stanisław Grochowiak Święty Szymon Słupnik... 169 Miron Białoszewski Stara pieśń na Binnarową... 170 RENESANS... 172 Wiadomości wstępne... 172 Ramy chronologiczne epoki... 172 Nazwa epoki... 172 Antropocentryczny charakter epoki... 173 Prądy epoki... 173 Wynalezienie druku... 178 Renesans w Polsce... 180 Poglądy filozoficzne nawiązania do filozofii antycznej 182 9
Epikurejczycy... 183 Platon... 184 Arystoteles... 185 Stoicy... 186 Sztuka renesansu... 187 Francesco Petrarka... 189 Sonety do Laury... 190 Gatunek sonet... 193 Giovanni Boccaccio... 193 Sokół... 194 Gatunek nowela... 196 William Szekspir... 197 Makbet... 198 Bohaterowie... 199 Historiozofia Szekspira... 205 Cechy dramatu szekspirowskiego... 205 Mikołaj Rej... 206 Krótka rozprawa między trzema osobami...... 208 Zarzuty wobec duchowieństwa... 209 Zarzuty wobec szlachty... 210 Sytuacja chłopów... 211 Bohaterowie... 211 Język i styl utworu... 212 Gatunek dialog... 213 Żywot człowieka poczciwego... 214 10
Parenetyczny charakter utworu... 216 Ideał szlachcica-ziemianina... 217 Rola natury... 218 Obraz wsi... 218 Język i styl utworu... 219 Gatunek zwierciadło... 220 Źwierzyniec... 220 Podsumowanie twórczości Mikołaja Reja... 222 Jan Kochanowski... 225 Fraszki... 226 Tematyka fraszek... 227 Gatunek fraszka... 231 Pieśni... 232 Gatunek pieśń... 241 Psałterz Dawidów... 242 Psalm 130 ( Z głębokości wołałem ku Tobie, Panie ) 242 Kreacja podmiotu... 243 Wizerunek Boga... 244 Kształt artystyczny... 244 Znaczenie Psałterza Dawidów... 245 Treny... 246 Cykliczny charakter Trenów... 251 Podmiot w Trenach... 252 Kompozycja cyklu... 253 Kryzys światopoglądowy w Trenach... 254 11
Wiersz Trenów... 255 Gatunek tren... 256 Inni o Trenach Kochanowskiego... 256 Odprawa posłów greckich... 257 Źródła tragedii... 257 Temat i jego ujęcie... 258 Charakterystyka bohaterów... 259 Odniesienia do Polski... 262 Utwór jako przykład tragedii renesansowej... 263 Rola chóru... 265 Styl i język utworu... 265 Posumowanie twórczości Jana Kochanowskiego... 266 Andrzej Frycz Modrzewski... 268 O poprawie Rzeczypospolitej... 269 Postulaty sformułowane przez Modrzewskiego... 270 Gatunek traktat... 272 Podsumowanie twórczości Andrzeja Frycza Modrzewskiego... 272 Piotr Skarga... 273 Kazania sejmowe... 274 Styl utworu... 277 Gatunek kazanie... 278 Podsumowanie twórczości Piotra Skargi... 279 Szymon Szymonowic... 280 Żeńcy... 281 12
Gatunek sielanka... 282 Podsumowanie twórczości Szymona Szymonowica. 283 Mikołaj Sęp-Szarzyński... 284 Sonet IV O wojnie naszej...... 284 Sonet V O nietrwałej miłości...... 286 Metafizyczny charakter poezji... 287 Gatunek sonet... 287 Podsumowanie twórczości Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego... 288 Nawiązania wybrane utwory... 289 Bolesław Leśmian Urszula Kochanowska... 289 BAROK... 291 Wiadomości wstępne... 291 Nazwa epoki... 291 Ramy chronologiczne epoki... 291 Epoka antytetyczna... 292 Rola Kościoła... 293 Filozofia epoki... 294 Kartezjusz... 295 Blaise Pascal... 296 Kierunki w poezji baroku... 297 Poezja metafizyczna... 297 Manieryzm... 298 Gongoryzm (kultyzm)... 298 13
Marinizm... 298 Konceptyzm... 299 Préciosité... 299 Sztuka baroku... 300 Środki artystyczne popularne w baroku... 303 Przedstawiciele europejskiego baroku... 307 Giambattista Marino... 307 Miguel de Cervantes... 307 Lope de Vega... 308 Pedro Calderon de la Barca... 308 Pierre Corneille... 308 Jean Racine... 309 Molier... 309 John Milton... 309 Jean de La Fontaine... 310 Barok w Polsce... 310 Pierre Corneille... 311 Cyd... 313 Transformacja legendy... 313 Bohaterowie... 314 Gatunek tragikomedia... 319 Polskie tłumaczenia Cyda... 320 Molier... 320 Skąpiec... 321 Bohaterowie... 321 14
Skąpiec jako komedia charakterów... 326 Skąpiec jako studium psychologiczne... 327 Skąpiec jako dramat rodzinny... 327 Gatunek komedia... 328 Świętoszek... 329 Podłoże komedii... 329 Bohaterowie... 330 Źródła komedii... 334 Świętoszek jako satyra... 334 Artyzm komedii... 335 Cechy komedii Moliera... 335 Nurty w polskiej literaturze baroku... 336 Nurt dworski... 336 Jan Andrzej Morsztyn... 337 Do trupa... 338 Niestatek... 340 Cuda miłości... 341 Nagrobek Perlisi... 342 Podsumowanie twórczości Jana Andrzeja Morsztyna.. 342 Daniel Naborowski... 343 Marność... 344 Krótkość żywota... 345 Cnota grunt wszystkiemu... 346 Do Anny... 347 Na oczy królewny angielskiej... 348 15
Podsumowanie twórczości Daniela Naborowskiego. 349 Nurt dworski wnioski... 350 Nurt ziemiański... 351 Jan Chryzostom Pasek... 352 Pamiętniki... 353 Gatunek pamiętnik... 355 Podsumowanie twórczości Jana Chryzostoma Paska 356 Wacław Potocki... 357 Nierządem Polska stoi... 358 Pospolite ruszenie... 359 Zbytki polskie... 360 Transakcja wojny chocimskiej... 361 Gatunek epos... 363 Podsumowanie twórczości Wacława Potockiego... 364 Nurt ziemiański wnioski... 364 Nawiązania wybrane utwory... 365 Wisława Szymborska Kobiety Rubensa... 365 OŚWIECENIE... 367 Wiadomości wstępne... 367 Ramy chronologiczne epoki... 367 Nazwa epoki... 367 Hasło epoki... 368 Idee oświecenia. Myśl filozoficzna... 368 Racjonalizm... 368 16
Stosunek ludzi epoki do Boga... 369 Empiryzm... 370 Sensualizm... 371 Idea powrotu do natury Jana Jakuba Rousseau... 371 Wolterianizm... 372 Światopogląd oświecenia... 373 Osiągnięcia epoki... 374 Gatunki literackie popularne w epoce... 375 Prądy artystyczne... 376 Klasycyzm... 376 Sentymentalizm... 377 Rokoko... 378 Sztuka oświecenia... 379 Oświecenie w Polsce... 380 Sytuacja polityczna... 380 Pionierzy postępu... 381 Kultura za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego... 382 Ignacy Krasicki... 385 Bajki... 387 Gatunek bajka... 394 Satyry... 395 Gatunek satyra... 402 Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki... 403 Utwór jako powieść edukacyjna... 405 17
Cel utworu... 406 Budowa powieści, narracja... 406 Gatunek powieść... 407 Monachomachia... 408 Tytuł utworu... 408 Obraz duchowieństwa... 409 Komizm w utworze... 410 Przyjęcie utworu... 411 Gatunek poemat heroikomiczny... 411 Podsumowanie twórczości Ignacego Krasickiego... 412 Adam Naruszewicz... 413 Twórczość... 414 Stanisław Trembecki... 415 Twórczość... 415 Teatr w dobie polskiego oświecenia... 416 Komediopisarze... 417 Julian Ursyn Niemcewicz... 418 Powrót posła... 421 Geneza komedii... 421 Charakterystyka postaci... 421 Bohaterowie... 427 Przyjęcie utworu... 427 Powrót posła jako komedia polityczna... 428 Gatunek komedia... 429 Sentymentalizm... 429 18
Franciszek Karpiński... 431 Do Justyny. Tęskność na wiosnę... 433 Laura i Filon... 434 Gatunek sielanka... 436 Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta... 437 Gatunek żal... 439 Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim... 439 Publicystyka Sejmu Czteroletniego... 440 Stanisław Staszic... 442 Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego... 443 Przestrogi dla Polski... 444 Hugo Kołłątaj... 446 Do Stanisława Małachowskiego (...) Anonima listów kilka... 447 Franciszek Salezy Jezierski... 448 Katechizm o tajemnicach rządu polskiego... 448 Józef Wybicki... 449 Pieśń legionów polskich we Włoszech... 450 Nawiazania wybrane utwory... 453 Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Laura i Filon... 453 19
20
BIBLIA Wiadomości wstępne Nazwa nazwa wywodzi się od greckiego słowa biblios, które oznacza łodygę papirusu; greckie słowo biblion, lm. biblia oznacza zwój papirusu, czyli księgi inna nazwa Pismo Święte Podział Biblii Biblia dzieli się na: Stary Testament (46 ksiąg od powstania świata do narodzin Chrystusa pisma judaistyczne) Nowy Testament (27 ksiąg od narodzenia Chrystusa po Apokalipsę św. Jana pisma chrześcijańskie) Słowo testament wywodzi się z łac. testamentum przymierze W Starym i Nowym Testamencie wyróżnia się trzy rodzaje ksiąg: 21
księgi historyczne ST Pięcioksiąg Mojżesza księgi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa NT Ewangelie: św. Mateusza, św. Marka, św. Łukasza, św. Jana oraz Dzieje Apostolskie księgi dydaktyczne (mądrościowe) ST księgi: Hioba, Przysłów, Psalmów, Mądrości, Koheleta NT Listy św. Pawła, Listy św. Jana, Listy św. Judy i inne listy księgi prorocze (prorockie) ST księgi: Izajasza, Ezechiela, Daniela, Jeremiasza NT Apokalipsa św. Jana Powstanie Stary Testament powstawał od XIII w. p.n.e. do I w. n.e. Nowy Testament powstawał między 51 a 96 r. n.e. Język Stary Testament został napisany w trzech językach: greckim, hebrajskim, aramejskim 22
Nowy Testament został napisany w języku greckim (z wyjątkiem pierwszej wersji Ewangelii św. Łukasza, która mogła być spisana w języku aramejskim) Gatunki w Biblii kazanie tren tekst prorocki pieśń hymn poemat psalm przypowieść (parabola) apokalipsa list saga rodu modlitwa Monoteizm religia chrześcijańska ma charakter monoteistyczny monoteizm oznacza wiarę w jednego boga 23
Przekłady Biblii Septuaginta przekład siedemdziesięciu pierwszy przekład Starego Testamentu na język grecki dokonany na przełomie III i II w. p.n.e. Według legendy 70 żydowskich uczonych, niezależnie od siebie, w ciągu 70 dni przetłumaczyło ST na język grecki. Wulgata przekład na łacinę dokonany w IV wieku n.e. przez św. Hieronima Polskie przekłady: najwcześniej tłumaczono psalmy: Psałterz floriański, Psałterz puławski Biblia królowej Zofii przekład z XV wieku, zachowało się tylko 185 kart Przekłady z Wulgaty: Psałterz krakowski (1532) Nowy Testament Mikołaja Scharffenberga (1556) Biblia Leopolity (1561) Biblia Jakuba Wujka (1593 Psałterz, 1595 całe Pismo Święte) Przekłady innowiercze: Biblia brzeska (1563) Biblia nieświeska (1572) Biblia gdańska (1632) 24
Najważniejszymi polskimi przekładami są Biblia Jakuba Wujka oraz dwudziestowieczna Biblia Tysiąclecia tłumaczona z języków oryginalnych przez benedyktynów tynieckich. Pierwsze wydanie z 1965 roku. Wybrane księgi Starego Testamentu Księga Rodzaju (Genesis) księga przedstawia kosmogonię biblijną, czyli opis stworzenia świata i człowieka przez Boga cechy kosmogonii biblijnej: aktu stworzenia dokonuje sam Bóg świat wyłania się z chaosu Bóg stworzył świat w ciągu sześciu dni, każdy dzień to określony akt stworzenia: 1 dzień: niebo i ziemia, światłość dzień i ciemność noc 2 dzień: obłoki, chmury, deszcze 3 dzień: lądy i morza, rośliny 4 dzień: słońce, gwiazdy, księżyc 5 dzień: zwierzęta morskie i ptaki 6 dzień: pozostałe zwierzęta oraz człowiek 7 dzień: w tym dniu Bóg odpoczywał 25
poszczególne akty można podzielić na: akty oddzielenia (dzień pierwszy, drugi, trzeci) akty napełnienia (dzień czwarty, piąty, szósty) Bóg jako istota transcendentna istnieje na zewnątrz aktu stworzenia Bóg jest jedynym kreatorem świata Bóg stworzył świat poprzez Słowo, o czym mówi Ewangelia św. Jana Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga i Bogiem było Słowo tworzenie świata odbywa się stopniowo, jest realizacją określonej koncepcji akty stworzenia zostają przez Boga nazwane to, co Bóg stworzył, było dobre Bóg stworzył człowieka na swój obraz i podobieństwo człowiek to pan ziemi; Bóg kazał człowiekowi panować nad światem i całą naturą, nakazał mu kontynuować dzieło tworzenia w księdze tej opisano także historię grzechu pierwszych rodziców: Adama i Ewy, zbrodnię bratobójstwa Kain zabija Abla, potop jako karę za grzechy, arkę Noego jako znak ocalenia oraz przymie- 26
rza, jakie Bóg zawarł z Noem i jego potomstwem, a także zniszczenie Sodomy i Gomory Księga Wyjścia (Exodus) powołanie Mojżesza do wyprowadzenia ludu Izraela z niewoli egipskiej (Bóg objawia się Mojżeszowi w krzaku gorejącym i powierza mu misję wyzwolenia Izraelitów z niewoli oraz doprowadzenia do Ziemi Obiecanej) 40-letnia wędrówka (Bóg wielokrotnie daje ludowi znaki świadczące o tym, iż są oni narodem wybranym: przejście przez Morze Czerwone, manna z nieba dla głodujących, woda wytryskująca ze skały) przekazanie Mojżeszowi na górze Synaj kamiennych tablic z dziesięcioma przykazaniami Mojżesz nie wchodzi ze swym ludem do Ziemi Obiecanej, umiera na górze Nebo, z której ogląda Jordan i ziemię Kanaan Księga Hioba należy do ksiąg mądrościowych (dydaktycznych) bohater dotknięty nieszczęściami nie złorzeczy Bogu, lecz pokornie zgadza się z jego wolą, ufa w swoją niewinność 27
cierpienie Hioba nie jest w tym przypadku karą za grzechy, lecz jest próbą, jakiej poddaje go Bóg wyroki boskie są niemożliwe do poznania przez człowieka wiara w mądrość Boga, ufność zostają nagrodzone (Bóg zwrócił Hiobowi majątek i rodzinę) Hiob jest symbolem niezawinionego cierpienia, niezachwianej wiary, godności człowieka oraz pokory Księga Koheleta słowo kohelet pochodzi z języka hebrajskiego i oznacza człowieka, który przemawia na zebraniu księga ma charakter filozoficzny przedstawione są w niej rozważania nad sensem ludzkiego życia autor poszukuje drogi do prawdziwego szczęścia, ale nie znajduje jej wniosek: wszystko, co otacza człowieka, jest marnością Marność nad marnościami i wszystko marność (Vanitas vanitatum et omnia vanitas) w obliczu Boga wszelkie skarby, wartości, o które człowiek zabiega, nie mają żadnego znaczenia 28
cel traktatu: ugruntowanie wiary; przypominają o tym słowa epilogu: Boga się bój i przykazań Jego przestrzegaj, bo cały w tym człowiek Księga Psalmów zawiera 150 utworów tradycja przypisywała autorstwo psalmów królowi Dawidowi panującemu w latach około 1010-970 r. p.n.e; dziś wiemy, że był on autorem 73 psalmów, pozostałe są dziełem innych osób psalmy powstawały stopniowo od XI do III w. p.n.e. wyróżniamy psalmy: pochwalne błagalne dziękczynne lamentacyjne dydaktyczne mądrościowe prorockie królewskie 29
Gatunek psalm wyraz psalm pochodzi od gr. psalmos oznaczającego śpiew do wtóru harfy hebrajska pieśń religijna o charakterze modlitewno-hymnicznym, utrzymana w tonie podniosłym zbiór psalmów to psałterz Werset biblijny wyodrębniony graficznie fragment tekstu, obejmujący kilka zdań stanowi całość pod względem treści i jest układem paralelnym zbudowanym z dwóch lub trzech członów (człon trzeci stanowi zwykle zakończenie dwóch poprzednich członów) Psalm 8 psalm pochwalny pochwała Stwórcy nawiązanie do relacji Bóg człowiek; pojawia się pytanie o sens istnienia człowieka, który został ukazany na tle dzieł boskich, jakimi są: niebo, gwiazdy, księżyc psalm nawiązuje do kosmogonii biblijnej przedstawionej w Księdze Rodzaju 30
autor twierdzi, że: człowiek został powołany przez Boga do sprawowania władzy nad światem psalm ma budowę klamrową: powtórzenie tej samej treści na początku i na końcu utworu; paralelizm składniowy, współtworzy rytmiczność utworu Psalm 1 utwór należy do grupy psalmów mądrościowych autor, posługując się kontrastem, przedstawia dwie przeciwstawne postawy ludzi wobec Boga i Jego nauki autor jest przekonany, że prawo Boże to jedyny właściwy drogowskaz w życiu (Bóg odróżni pobożnych od grzeszników; zwycięży sprawiedliwość) Wybrane księgi Nowego Testamentu Ewangelie ewangelia znaczy dobra nowina przedstawiała narodziny, życie i naukę Chrystusa, syna Bożego 31