Anna Kowara JÊZYK POLSKI. literatura jêzyk kultura

Transkrypt

1 Anna Kowara JÊZYK POLSKI literatura jêzyk kultura 1

2 KULTURA Projekt okładki: Joanna Plakiewicz Redakcja: Barbara Gers Redaktor prowadzący: Stanisław Grzybek Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego na poziomie dwuletniego uzupełniającego liceum ogólnokształcącego oraz trzyletniego technikum uzupełniającego po zasadniczej szkole zawodowej, na podstawie opinii rzeczoznawców: prof. dr. hab. Stanisława Dubisza, dr. Wojciecha Kaliszewskiego, dr. Tomasza Karpowicza i dr. Stanisława Rzęsikowskiego. Numer dopuszczenia: 68/05 Wydawnictwo REA s.j Warszawa, ul. Kolejowa 9/11 tel./fax: (22) , handlowy@rea-sj.pl Wydawnictwo REA s.j., Warszawa 2005 ISBN Podręcznik i wszystkie pomoce dydaktyczne są chronione prawem. Każdorazowe ich wykorzystanie w innych niż zastrzeżone prawem przypadkach wymaga pisemnego zezwolenia wydawnictwa. 2

3 Spis treści SPIS TREŚCI Wstęp 11 I. Kultura 13 Literatura jako część kultury 13 Julian Krzyżanowski, Sztuka słowa (fragm.) 13 Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Zarys teorii literatury (fragm.) 15 Antonina Kłoskowska, Kultura masowa. Krytyka i obrona (fragm.) 16 Literatura jako część kultury. Pytania i zadania. 17 II. Język 18 Język jako system znaków 18 Jean Aitchison, Ziarna mowy (fragm.) 18 Jerzy Bartmiński, Język w kontekście kultury (fragm.) 19 Jan Paweł II, Przemówienie w Parlamencie Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 11 czerwca 1999 (fragm.) 21 Mówiona i pisana odmiana języka 22 Kazimierz Ożóg, Ustna odmiana języka ogólnego (fragm.) 22 Język jako system znaków. Pytania i zadania. 23 III. Biblia 24 Stworzenie świata i człowieka 24 Księga Rodzaju (fragm.) 25 Topos raju 27 Upadek pierwszych ludzi ( Rdz 3, 1 6) 27 Topos raju. Pytania i zadania 28 Biblijne wzorce i konteksty 29 Sens cierpienia 29 Księga Hioba ( Hi 1,1 22) 29 Przemijanie 31 Księga Koheleta (Koh 1, 2 5; 2, 11) 31 Miłość 32 Pieśń nad Pieśniami 32 Tradycja i współczesność 33 Anna Kamieńska, Twarze księgi (fragm.) 33 Hymn o miłości z Pierwszego listu świętego Pawła do Koryntian, (Kor 13, 1-13) 34 3

4 SPIS TREŚCI Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie (Łk 10, 25 37) 35 Zmartwychwstanie 36 Pusty grób (Łk 24, 1 6) 37 Kazanie na Górze (Osiem błogosławieństw, Mt 5, 1 12) 37 Tradycja i współczesność 38 Roman Brandstaetter, Krąg biblijny (fragm.) 38 Apokalipsa 39 Jeźdźcy Apokalipsy (Ap 6, 1 8) 39 Gniew Boży (Ap 6, 12 17) 40 Tradycja i współczesność 41 Czesław Miłosz, Piosenka o końcu świata 41 Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Modlitwa 42 Biblijne wzorce i konteksty. Pytania i zadania. 42 Gatunki biblijne 44 Psalm Psalm 91 w przekładzie Jana Kochanowskiego 44 Przypowieść Ewangelia według św. Mateusza, Przypowieść o robotnikach w winnicy (Mt 20, 1-16) 45 Gatunki biblijne. Pytania i zadania. 46 Biblia w kulturze 47 Wisława Szymborska, Na wieży Babel 47 Mark Twain, Pamiętniki Adama (fragm.) 48 Mark Twain, Pamiętnik Ewy przełożony z oryginału (fragm.) 49 Tradycja i współczesność 50 Anna Kamieńska, Hiob i młodzieniec 50 Biblia w kulturze. Pytania i zadania. 51 IV. Język 52 Pojęcie stylu 52 Mikołaj Sęp Szarzyński Psalmu CXXX Paraphrasis (De profundis clamavi ad Te, Domine) (fragm.) 52 Adam Mickiewicz, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (fragm.) 53 Pojęcie stylu. Pytania i zadania. 54 V. Antyk 55 Mit jako pierwotny sposób rozumienia i interpretacji świata 55 Mircea Eliade, Czas święty i mity (fragm.) 55 Bogowie, bohaterowie i ludzie w mitach 56 Jan Parandowski, Narodziny świata i bogów (fragm.) 56 Jan Parandowski, Prometeusz 58 Jan Parandowski, Syzyf 59 4

5 5 Spis treści Mit labiryntu mitem odkrywania 61 Jan Parandowski, Mit o Tezeuszu 61 Michał Głowiński, Mity przebrane labirynt (fragm.) 62 Tradycja i współczesność 63 Czesław Miłosz, Te korytarze 63 Zbigniew Herbert, Prawdziwa historia Minotaura 63 Kulturotwórcza rola mitów 64 Albert Camus, Mit Syzyfa (fragm.) 64 Tradycja i współczesność 66 Zbigniew Herbert, Nike, która się waha 66 Zbigniew Herbert, Dlaczego klasycy, dla A. H. 67 Mit jako pierwotny sposób rozumienia i interpretacji świata. Pytania i zadania. 68 Homer w tradycji europejskiej 69 Epopeja heroiczna 70 Homer, Iliada (fragm.) 70 Bohaterowie i styl 70 Homer, Iliada, Pieśń XXII. Pojedynek Hektora z Achillesem 70 Motyw wędrowca 73 Homer, Odyseja, Pieśń XIX (fragm.) 73 Homer w tradycji europejskiej. Pytania i zadania. 75 Teatr i dramat grecki 75 Allardyce Nicoll, Dzieje teatru (fragm.) 75 Sofokles, Król Edyp (fragm.) 78 Teatr i dramat grecki. Pytania i zadania. 79 Kilka uwag o starożytnych filozofach. 79 Władysław Witwicki, Wstęp do Obrony Sokratesa (fragm.) 81 Platon, Obrona Sokratesa (fragm.) 82 Kilka uwag o starożytnych filozofach. Pytania i zadania. 83 Świat wartości w utworach Horacego 83 Horacy, Exegi monumentum Wybudowałem pomnik 83 Horacy, O co poeta prosi Apollina 84 Świat wartości w utworach Horacego. Pytania i zadania. 85 VI. Język 86 Treść i zakres znaczeniowy wyrazu 86 Właściwe i przenośne znaczenie wyrazu 86 Frazeologia 86 Treść i zakres znaczeniowy wyrazu. Pytania i zadania. 87 Frazeologia. Pytania i zadania. 87 VII. Średniowiecze 88 Człowiek i Bóg w kulturze średniowiecza 88

6 SPIS TREŚCI Augustynizm 88 Święty Augustyn, Wyznania (fragm.) 89 Tomizm 90 Święty Tomasz z Akwinu, Summa teologiczna (fragm.) 90 Franciszkanizm 91 Święty Franciszek, Pieśń słoneczna albo pochwała stworzeń 91 Średniowieczne wzorce osobowe 92 Święty 93 Legenda o świętym Aleksym (fragm.) 93 Kwiatki świętego Franciszka (Kazanie do ptaków, fragm.) 95 Rycerz. Władca 96 Pieśń o Rolandzie (fragm.) 97 Anonim zwany Gallem, Kronika polska (fragm.) 99 Dama 100 Joseph Bédier, Dzieje Tristana i Izoldy (fragm.) 100 Średniowieczne wzorce osobowe. Pytania i zadania. 103 Boski i ludzki sens cierpienia 104 Poezja maryjna 104 Bogurodzica 105 Motyw Stabat Mater Dolorosa 106 Lament świętokrzyski 106 Symbolika średniowiecznej katedry 108 Zbigniew Herbert, Barbarzyńca w ogrodzie (fragm.) 109 Boski i ludzki sens cierpienia. Pytania i zadania. 110 Obraz śmierci w kulturze średniowiecza 111 Bohaterski wzorzec umierania 111 Pieśń o Rolandzie (fragm.) 111 Danse macabre. Dialog. Dydaktyka 112 Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią 113 Dante Alighieri, Boska Komedia (fragm.) 114 Tradycja i współczesność 115 Miron Białoszewski, Wywiad 115 Obraz śmierci w kulturze średniowiecza. Pytania i zadania. 116 Fantasy współczesna kontynuacja romansu rycerskiego 117 John Ronald Reuel Tolkien, Władca Pierścieni (fragm.) 118 Fantasy współczesna kontynuacja romansu rycerskiego. Pytania i zadania. 119 VIII. Język 120 Pochodzenie języka polskiego 120 Zenon Klemensiewicz, Historia języka polskiego (fragm.) 120 Najdawniejsze zabytki języka polskiego 120 Charakterystyka wybranych zjawisk językowych 121 6

7 Spis treści Zmiany fonetyczne (fonetyka nauka o głoskach) 121 Zmiany fleksyjne (fleksja odmiana wyrazów) 121 Zmiany słownikowe. 122 Pochodzenie języka polskiego. Pytania i zadania. 123 IX. Renesans 124 Źródła renesansu 124 Wielcy twórcy odrodzenia i ich dzieła 125 Stoicyzm. Epikureizm 126 Erazm z Rotterdamu, Pochwała głupoty (fragm.) 126 Tomasz Morus, Utopia (fragm.) 127 Tradycja i współczesność 128 Wisława Szymborska, Utopia 128 Źródła renesansu. Pytania i zadania. 129 Nowa koncepcja człowieka i świata 130 Jan Kochanowski 130 Jan Kochanowski, Pieśń IX z Ksiąg pierwszych 132 Jan Kochanowski, O żywocie ludzkim 133 Jan Kochanowski, Do fraszek 133 Afirmacja. Religijność 134 Jerzy Ziomek, Literatura odrodzenia (fragm.) 135 Jan Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie? 135 Jan Kochanowski, Do gór i lasów 136 Jan Kochanowski, Na dom w Czarnolesie 136 Myśl o sławie 137 Jan Kochanowski, Pieśń XXIV z Ksiąg wtórych 137 Nowa koncepcja człowieka i świata. Pytania i zadania. 138 Uczciwość i pracowitość; motyw arkadyjski 139 Mikołaj Rej, Żywot człowieka poczciwego (fragm.) 140 Uczciwość i pracowitość; motyw arkadyjski. Pytania i zadania. 141 Topos wsi spokojnej, wsi wesołej 142 Jerzy Ziomek, Jan Kochanowski Pieśni. Literatura odrodzenia (fragm.) 142 Jan Kochanowski, Pieśń świętojańska o Sobótce (fragm.) 142 Jan Kochanowski, Na lipę 143 Topos wsi spokojnej, wsi wesołej. Pytania i zadania. 144 Radość życia i miłość w epoce renesansu 144 Jan Kochanowski, Pieśń XX z Ksiąg pierwszych 144 Giovanni Boccaccio, Sokół (fragm.) 146 Jan Kochanowski, Do Hanny 149 Jan Kochanowski, Do miłości 149 Francesco Petrarka, Sonet Francesco Petrarka, Sonet Radość życia i miłość w epoce renesansu. Pytania i zadania

8 SPIS TREŚCI Niepokoje egzystencjalne człowieka odrodzenia 151 Jan Kochanowski, Tren VIII 152 Jan Kochanowski, Tren IX 152 Jan Kochanowski, Tren X 153 Jan Kochanowski, Tren XI 153 Jan Kochanowski, Tren XIX albo sen 154 Tradycja i współczesność 155 Bolesław Leśmian, Urszula Kochanowska 155 Niepokoje egzystencjalne człowieka odrodzenia. Pytania i zadania. 156 Teatr elżbietański próbą przełamania tradycji antycznej 156 William Szekspir, Hamlet (fragm.) 157 Dramat jako dzieło literackie i teatralne 159 Jan Kott, Szekspir współczesny (fragm.) 159 Teatr elżbietański próbą przełamania tradycji antycznej. Pytania i zadania. 160 Tragizm bohaterów Szekspira 161 William Szekspir, Hamlet (fragm.) 162 William Szekspir, Makbet (fragm.) 163 William Szekspir, Hamlet (fragm.) 165 Tradycja i współczesność 166 Zbigniew Herbert, Tren Fortynbrasa, dla M.C. 166 Tragizm bohaterów Szekspira. Pytania i zadania. 167 Obywatelska refleksja renesansu 168 Andrzej Frycz Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej (fragm.) 169 Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich (fragm.) 170 Jan Kochanowski, Pieśń XII z Ksiąg wtórych 170 Piotr Skarga, Kazanie wtóre. O miłości ku ojczyźnie... (fragm.) 171 Obywatelska refleksja renesansu. Pytania i zadania. 172 X. Język 174 Werbalne środki komunikacji. Skuteczność retoryczna 174 Piotr Skarga, Kazanie wtóre. O miłości ku ojczyźnie (fragm.) 174 Jan Paweł II Przemówienie do młodzieży 3 czerwca 1979 roku ( fragm.) 175 Werbalne środki komunikacji. Pytania i zadania. 176 Prezentacja 177 XI. Barok 178 Barokowa wizja świata i człowieka 178 Blaise Pascal, Myśli (fragm.) 179 Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem 179 Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego 180 Barokowa wizja świata i człowieka. Pytania i zadania

9 9 Spis treści Cechy barokowej estetyki 182 Jan Andrzej Morsztyn, Do trupa 182 Jan Andrzej Morsztyn, Cuda miłości 183 Jan Andrzej Morsztyn, O swej pannie 183 Jan Andrzej Morsztyn, Niestatek 184 Daniel Naborowski, Na oczy królewny angielskiej 184 Cechy barokowej estetyki. Pytania i zadania. 185 Motyw przemijania w epoce baroku 186 Daniel Naborowski, Marność 186 Daniel Naborowski, Krótkość żywota 186 Księga Koheleta (fragm.) 186 Stanisław Grochowiak, Lekcja anatomii (Rembrandta) 187 Motyw przemijania w epoce baroku. Pytania i zadania. 189 Nurt sarmacki w epoce baroku 189 Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki (fragm.) 190 Wacław Potocki, Zbytki polskie (fragm.) 192 Wacław Potocki, Pospolite ruszenie 193 Wacław Potocki, Transakcja wojny chocimskiej (fragm.) 193 Nurt sarmacki w baroku. Pytania i zadania. 194 Cechy charakterystyczne stylu epoki baroku 195 Jan III Sobieski, Listy do Marysieńki (fragm.) 195 Cechy charakterystyczne stylu epoki baroku. Pytania i zadania. 197 Narodziny nowożytnej komedii 197 Molier, Świętoszek (fragm.) 198 Narodziny nowożytnej komedii. Pytania i zadania. 201 XII Język 202 Błąd i poprawność językowa 202 Cztery zasady ortografii polskiej 203 Sławomir Mrożek, Do Dyrekcji Muzeum w Lówr, Zagranicą 204 Błąd i poprawność językowa. Pytania i zadania. 204 XIII. Oświecenie 206 Filozoficzne kategorie epoki 206 Kartezjusz, Rozprawa o metodzie (fragm.) 206 Immanuel Kant, Co to jest oświecenie? (fragm.) 207 Adam Naruszewicz, Balon 208 Filozoficzne kategorie epoki. Pytania i zadania. 209 Krytyczna refleksja nad kondycją człowieka 210 Ignacy Krasicki, Świat zepsuty (fragm.) 210 Wolter, Kandyd, czyli optymizm (fragm.) 212 Denis Diderot, Kubuś Fatalista i jego pan (fragm.) 214 Krytyczna refleksja nad kondycją człowieka. Pytania i zadania. 215

10 SPIS TREŚCI Warszawa w czasach oświecenia 216 Zdzisław Libera, Życie literackie w Warszawie w czasach Stanisława Augusta (fragm.) 216 Warszawa w czasach oświecenia. Pytania i zadania 220 Dydaktyczny charakter oświeceniowej satyry 220 Ignacy Krasicki, Pijaństwo 221 Ignacy Krasicki, Do króla (fragm.) 223 Julian Ursyn Niemcewicz, Powrót posła (fragm.) 225 Ignacy Krasicki, Dewotka 226 Ignacy Krasicki, Ptaszki w klatce 227 Ignacy Krasicki, Wół minister 227 Dydaktyczny charakter oświeceniowej satyry. Pytania i zadania. 227 Różne odmiany stylu 228 Ignacy Krasicki, Monachomachia, czyli wojna mnichów 228 Dwa różne prądy artystyczne w epoce oświecenia 231 Franciszek Karpiński, Do Justyny 232 Franciszek Karpiński, Pieśń wieczorna 233 Franciszek Karpiński, Bóg się rodzi 233 Franciszek Karpiński, Laura i Filon 234 Jean Jacques Rousseau, Nowa Heloiza (fragm.) 235 Dwa różne prądy artystyczne w epoce oświecenia. Pytania i zadania. 237 Tradycja i współczesność 237 Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Laura i Filon 237 Literatura polityczna doby oświecenia 238 Ignacy Krasicki, Hymn do miłości ojczyzny 239 Józef Wybicki, Pieśń legionów polskich we Włoszech (Mazurek Dąbrowskiego) 239 Stanisław Staszic, Przestrogi dla Polski (fragm.) 240 Literatura polityczna doby oświecenia. Pytania i zadania. 241 XIV Język 242 Argumentacja 242 Wartościowanie za pomocą języka 242 Argumentacja. Wartościowanie. Pytania i zadania. 243 Indeks osobowy 244 Indeks pojęć i terminów

11 Wstęp WSTĘP Podręcznik do nauki języka polskiego został napisany w odpowiedzi na potrzeby uczniów, którzy podejmą edukację w trzyletnim technikum uzupełniającym lub w dwuletnim liceum uzupełniającym na podbudowie szkoły zasadniczej. Obejmuje kształcenie językowe, literackie i kulturowe. Założeniem zarówno programu, jak i podręcznika jest kształtowanie przede wszystkim umiejętności, dzięki którym uczniowie mogą odnaleźć się w świecie współczesnym. Szeroki wybór tekstów prezentuje literaturę od starożytności po oświecenie w pierwszej części, od romantyzmu do współczesności w następnych. Nauczyciel, pracując z uczniem, rozpozna jego potrzeby i zorganizuje kształcenie tak, aby wykorzystać zawartą w podręczniku literaturę, która została wzbogacona ilustracjami dopełniającymi słowo, ponieważ nauczanie przedmiotu, jakim jest język polski, nie ogranicza się tylko do wiedzy o języku i literaturze, ale sięgać musi również do innych dziedzin sztuki i nauki. Podręcznik proponuje obszerne fragmenty tekstów, które mogą służyć ogarnięciu całości zjawisk związanych z epoką. Każdy rozdział, a jest ich czternaście, prezentuje zagadnienia, których znajomość jest konieczna; dodatkowo wyróżniono teksty i umiejętności na poziomie rozszerzonym. Teksty literackie zostały celowo wybrane, aby prezentowały różne formy wypowiedzi, gatunki i rodzaje literackie, dzięki czemu mogą stać się wzorem do pisania własnych wypowiedzi. Istotnym wyznacznikiem wyboru spośród różnych tekstów kultury staje się również uznana w tradycji ich wartość moralna i estetyczna. Czytając, zestawiając ze sobą teksty kultury, uczeń oceni ich wartość i w ten sposób pozna siebie, określi swoje miejsce we współczesnej rzeczywistości. Realizując program nauczania, nauczyciel wraz z uczniem dokona wyboru tekstu, który stanie się punktem odniesienia dla problemu omawianego na zajęciach; inne teksty pozostaną komentarzem, mogą być wykorzystane w pracy samodzielnej. Bloki tematyczne związane z językiem często łączą się z zagadnieniami literackimi, co sprzyja utrwaleniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności, ponieważ te same treści są analizowane w różny sposób. Ważne jest, aby uświadomić sobie, że kultura to ciągłość tradycji, z której korzystamy, a jednocześnie że w każdej epoce poszukuje się odpowiedzi na interesujące człowieka pytania. W każdym podrozdziale znajdują się krótkie komentarze, które mogą ułatwić pracę, ukierunkować lekturę. Następnie prezentowany jest wybór tekstów z objaśnieniami i różnego rodzaju omówienia, które pomogą odkryć zdanie innych, zgodzić się z nim lub podjąć dyskusję. 11

12 WSTĘP Celem nadrzędnym jest kształtowanie wartości ważnych dla człowieka, jak również przygotowanie do egzaminów. Dlatego uważne czytanie podręcznika i wykonanie ćwiczeń pozwoli zdobyć wiedzę, samodzielność, rozwinąć własne zdolności. To umiejętności, które sprawią, że matura nie będzie trudna i przyniesie satysfakcję z dobrze wykonanej pracy. Życzę przyjemnej pracy z podręcznikiem. Autorka Oznaczenie tekstów i zadań z poziomu rozszerzonego. 12

13 Literatura jako część kultury I. KULTURA Literatura jako część kultury Literatura stanowi część kultury, która definiowana jest jako ogół materialnego i duchowego dorobku ludzkości, rozwijanego na przestrzeni dziejów, łączącego działalność i wytwory człowieka oraz normy jego zachowań. Kultura to nie tylko architektura, sztuki plastyczne, literatura, teatr, muzyka, ale również idee, koncepcje życia społecznego, normy, umożliwiające relacje i porozumienie między ludźmi. Wszyscy, pracując, ucząc się, bawiąc, jesteśmy uczestnikami i współtwórcami kultury, ponieważ nasze zachowania są określone przez normy, obyczaje i sposoby myślenia wypracowane na przestrzeni wieków, wpisane w tradycję przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Porozumiewamy się, znając wzorce kultury, między innymi symbole i motywy. Literatura jest nieodłącznie związana z kulturą. Definiując pojęcie sztuki literackiej, znawcy przedmiotu zwracają uwagę na swoiste jej cechy: fikcję literacką, obrazowość, szczególne uporządkowanie języka. Julian Krzyżanowski, Sztuka słowa (fragm.) W dziejach ogromnego zespołu zjawisk zwanych kulturą duchową ludzkości miejsce bardzo doniosłe przypada dziedzinie sztuki, w obrębie zaś tej dziedziny wytworom pracy umysłowej człowieka niekoniecznie słusznie, choć powszechnie określanym wyrazem literatura. Niekoniecznie słusznie, wyraz ten bowiem oparty na łacińskiej nazwie znaku pisarskiego littera, sugeruje, iż oznaczane nim zjawiska wiążą się organicznie z życiem zbiorowym w czasach posługiwania się pismem, czasach jak się okaże istotnie bardzo dla sprawy literatury doniosłych, ale bynajmniej nie jedynych, wiemy bowiem, i to od dawna, iż zjawiska te występowały o całe wieki wcześniej od stosowania pisma w europejskiej i pozaeuropejskiej kultu- 13 Julian Krzyżanowski ( ) wybitny literaturoznawca, autor wielu publikacji syntetyzujących dorobek literatury polskiej.

14 KULTURA rze, epoka zaś nasza poczęła upowszechniać utwory literackie systemem akustycznym, a więc bezliterowym znanym zresztą w całej Europie, a zatem i u nas przed panowaniem panteizmu 1 druku, gdy utwory poetyckie, wierszowane i prozaiczne, szerzyły się w przekazie ustnym. Ponieważ [ ] ogromne skarby literackie ocalały dzięki utrwaleniu ich literami pisanymi i przede wszystkim drukowanymi, wyraz literatura przyjął się powszechnie. [ ] Literatura bowiem właściwa nastawiona jest zawsze i wszędzie na piękno, osiągane przy pomocy najrozmaitszych środków wyrazu, takich jak swoiste słownictwo, swoista składnia, obca nieraz językowi potocznemu, swoiste budowanie obrazów literackich. Dzięki temu odpowiedź na pytanie, czym jest literatura, brzmi całkiem prosto. Rodzona siostra sztuk pięknych różni się od nich swym tworzywem, materiałem, którym się posługuje. Gdy więc materiałem muzyki są tony, materiałem malarstwa farby, materiałem rzeźby kamień, metal czy ich najrozmaitsze kombinacje, literatura posługuje się językiem, który zmienia i przekształca w zgodzie z zadaniami, które sobie stawia i rozwiązuje. W rezultacie więc jest ona sztuką słowa, ale sztuką słowa pięknego, artystycznego, przeciwstawianego słowu mówionemu, potocznemu, środkowi porozumiewania się międzyludzkiego, jakkolwiek z jego zasobów czerpie ona wyselekcjonowane odpowiednio materiały użyte jako środki artystycznego wyrazu. Kultura (łac. cultura uprawa, kształcenie). 1. Całokształt dorobku ludzkości, wytworzonego w ogólnym rozwoju historycznym lub w określonej epoce; kultura antyczna, kultura grecka, kultura rzymska, kultura narodowa, kultura ludowa, kultura duchowa, kultura materialna. 2. Stopień doskonałości, sprawności w opanowaniu, znawstwie jakiejś specjalności, umiejętności; wysoki poziom rozwoju intelektualnego, moralnego; kultura umysłowa, językowa. 3. Kultura fizyczna kształtowanie fizycznych uzdolnień człowieka. Uniwersalny słownik języka polskiego, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa Panowanie panteizmu druku wszechobecność druku, stanowiącego rodzaj bóstwa (w danej epoce). Jest to znany cytat z wiersza Norwida. (Panteizm to pogląd utożsamiający Boga z całą przyrodą). 14

15 Literatura jako część kultury Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Zarys teorii literatury (fragm.) Dzieła literackie są elementami świata kultury. [ ] Świat tworów kulturalnych jest obszarem wewnętrznie zróżnicowanym. Można w nim wyróżnić rozmaite zakresy zjawisk, dziedziny związane z określonymi funkcjami w życiu społecznym. Język, nauka, filozofia, ideologia, religia. Prawo, instytucje społeczne, wytwory tzw. kultury materialnej oto główne z tych dziedzin. Należy do nich także sztuka. [ ] Tworzywo utworu literackiego stanowi język. Jest on zjawiskiem kultury, tworem ukształtowanym w życiu społecznym i to Michał Głowiński (ur. 1934) historyk i teoretyk literatury, pisarz. Janusz Sławiński (ur. 1934) teoretyk literatury, wspólnie z M. Głowińskim i Aleksandrą Okopień- Sławińską opracował ważną pracę Zarys teorii literatury. różni go zasadniczo od innych tworzyw. [ ] Jest więc rzeczą jasną, iż dzieło literackie przejmuje te właściwości i funkcje, jakie w społeczeństwie wiążą się ze znakami językowymi. Świat przedstawiony utworu literackiego nie jest nigdy dokładnym, lustrzanym jak to się mówi odbiciem rzeczywistości. Nie kopiuje elementów realnego świata, ich wszystkich cech i stosunków, lecz powstaje w drodze eliminacji szeregu elementów, odrywa się od ich życiowej konkretności i swoistości. [...] Świat przedstawiony dzieła literackiego, choć zawsze powstaje na podstawie świata realnego, jest jak widzimy podporządkowany zupełnie odmiennym prawom. Twórca, budując świat przedstawiony, dokonuje z jednej strony selekcji rzeczywistości, z drugiej zaś ustala pomiędzy nimi określone związki konstrukcyjne. [ ] Utwór literacki kształtuje wyobrażeniowy ekwiwalent poznawanej rzeczywistości zewnętrznej lub psychicznej, tworzy układ zastępczy, który jest fikcją literacką, porządkiem złożonym z elementów rzeczywistych, lecz wedle nowej hierarchii światem zmyślonym. [ ] Literatura (łac. litteratura = pismo, pisanie), termin odnoszący się przede wszystkim do tzw. literatury pięknej, ponadto w ogóle do piśmiennictwa (w przypadkach szczegółowych zaopatrzony w przydawkę wyróżniającą, jak np.: literatura naukowa, fachowa, polityczna); gdy przy terminie literatura występuje określenie narodu, państwa, całej ludzkości (tzw. literatura powszechna), epoki lub wieku, odnosi się 15

16 KULTURA Kultura masowa nie jest zjawiskiem ostatniej doby. Chociaż uległa szczególnej inten- Antonina Kłoskowska ( ) socjolog; syfikacji w ciągu lat powojennych, narastała badała kulturę stopniowo od dwóch co najmniej stuleci. Narodziła się jako produkt wtórny rewolucji prze- masową w aspekcie socjologicznym. mysłowej wraz z industrializmem i urbanizacją i niemal od początku swego istnienia stała się przedmiotem krytycznych refleksji i niepokoju intelektualnych sfer. [...] Kultura masowa bywa identyfikowana z kulturą wulgarną, kulturą najniższego poziomu. [...] Pojęcie kultury masowej powinno być w założeniu neutralne i dostatecznie szerokie, żeby mogło objąć zjawiska występujące współcześnie na gruncie różnych ustrojów społecznych i tradycji etnicznych; na tyle jednak selektywne, by pozwalało wyodrębnić uchwytną i jednorodną pod względem formalnym klasę zjawisk kulturalnych. Korzystając z całkowitej swobody, przysługującej definicjom projektującym, można by kulturę masową określić jako kompleks norm i wzorów zachowania o bardzo rozległym zakresie zastosowania. W tym sensie każdy obyczaj czy nawyk, jak np. zwyczaj spania na łóżku, palenia tytoniu, pozdrawiania się przez pochylenie głowy, rozpowszechniony wśród setek tysięcy lub milionów ludzi byłby elementem masowej kultury. Taka szeroka definicja byłaby jednak mało użyteczna ze względu na amorficzny charakter wypełniającego jej zakres kompleksu zjawisk; nie liczyłaby się też wcale ze znacznie już utrwalonym zastanym sensem tego terminu. Zgodnie z najogólniej przyjętym znaczeniem pojęcie kultury masowej odnosi się do zjawisk współczesnego przekazywania idenon do literatury pięknej. Termin literatura (łac. litteratura) używany był już w XVI wieku w łac. katalogach (bibliografiach) na oznaczenie zarówno utworów artystycznych jak i dzieł naukowych. [ ] Współcześnie pojęcie literatura obejmuje przede wszystkim piśmiennictwo o walorach artystycznych i funkcjach estetycznych [ ] Jan Trzynadlowski, hasło Literatura, [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, tom I, PWN, Warszawa Antonina Kłoskowska, Kultura masowa. Krytyka i obrona (fragm.) 16

17 Literatura jako część kultury tycznych lub analogicznych treści, płynących z nielicznych źródeł, wielkim masom odbiorców oraz do jednolitych form zabawowej, rozrywkowej działalności wielkich mas ludzkich. Literatura jako część kultury. Pytania i zadania. 1. Przeczytaj uważnie teksty zamieszczone powyżej. Zapisz wskazane w nich cechy literatury. 2. W jaki sposób określono relację pomiędzy kulturą a literaturą? 3.Co jest tworzywem literatury? 4. Wskaż na podstawie zamieszczonych tekstów związki między literaturą a rzeczywistością. 5. Jak definiuje kulturę Uniwersalny słownik języka polskiego PWN? 6. Zanalizuj cechy kultury masowej. Zredaguj własną definicję kultury masowej. Wymień zjawiska, które do niej zaliczysz. 17