Kruszyniany. Militarna historia Tatarów Polskich. Na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego Tatarzy pojawili się na początku XIV w. Kolonizacja tatarska nastąpiła dopiero za rządów wielkiego księcia Witolda, 1392-1430. Książę nadawał im ziemię, w zamian za zobowiązanie do służby wojskowej. Tradycyjny, koczowniczo-pasterski tryb życia Tatarzy zamienili w osiadły, rolniczy. Osadzani ich głównie pod grodami i nad granicą krzyżacką, której mieli strzec. Z czasów Witolda pochodzą najstarsze historyczne skupiska Tatarów na Litwie, pod Trokami, Grodnem i nad rzeką Łosośną. W bitwie pod Grunwaldem 1410 r. po stronie polsko litewskiej walczyli zarówno Tatarzy z Wielkiego Księstwa, jak też przybyli w 1409 r. wojownicy pod wodzą Dżelal ed Dina, najstarszego syna zamordowanego chana Tochtamysza, poszukującego na Litwie pomocy w odzyskaniu tronu Złotej Ordy. Część z nich osiadła na Litwie, a echa tych wydarzeń przetrwały wieki wśród ludności tatarskiej, chętnie wywodzącej rody od uczestników tej sławnej bitwy. Przetrwało wspomnienie o Witoldzie jako władcy przychylnym Tatarom, surowym lecz sprawiedliwym, którego imię wymawiano podczas nabożeństw. Tatarów w Wielkim Księstwie przybywało. Osadzano ich na innych prawach w miastach i wsiach królewskich i pańskich. Wrastali w nową ojczyznę. W piśmie do króla Zygmunta I z 1519 r. pisali: "Na szable nasze przysięgaliśmy, że kochamy Litwinów". Przybysze w XVI wieku zatracili w większości swój język, zastępując go polskim lub ruskim. Coraz bardziej upodabniali się do otoczenia. Jedynym wyróżnikiem pozostała religia i obyczaje. Kiedy kolejne unie połączyły Polskę i Litwę w jedno państwo, Tatarzy stali się poddanymi króla polskiego, mieszkańcami Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Głównym zajęciem tej ludności było rzemiosło wojenne. W XV i XVI w. służyli we własnych chorągwiach plemiennych ziemskich. W zamian, podobnie jak cała szlachta biorąca udział w pospolitym ruszeniu, wolni byli od podatków. Broniąc przybranej ojczyzny ścierali się z wojskami Zakonu Krzyżackiego, Rosji i Szwecji. Tatarzy spod Sokółki i Krynek. Początki osadnictwa tatarskiego pod Sokółką i Krynkami sięgają końca XVII wieku Tatarzy służący w wojskach koronnych i litewskich mieli otrzymywać żołd na równi z innymi lekkimi oddziałami jazdy. Dopiero w 1679 r. próbowano rozwiązać problem z zaległym żołdem. Skarb państwa był pusty, Jan III Sobieski obiecał wynagrodzić żołnierzy chorągwi tatarskich ziemiami w dobrach stołowych. Na mocy przywilejów (Grodno 12 marca 1679 r.) osadzono ich razem z żołnierzami z oddziałów we wsiach ekonomii królewskich: brzeskiej, Kobrzyńskiej i grodzieńskiej. Pułkownik Samuel Murza Krzeczowski i jego podkomendni otrzymali wsie Kruszyniany, Łużany i Nietupę. Dotychczasowych mieszkańców Kruszynian i Łużan przesiedlono do wsi Sanniki, a z Białogórców do wsi Trejgle.
Odtąd wsie te stały się nową ojczyzną Tatarów. Wznieśli tu swoje meczety w Bohonikach, Kruszynianach, Malowiczach (nie istniejący) i założyli cmentarze. Można przyjąć, że w 1679 roku osiadło tu ok. 400 osób z tatarskim rodowodem. W 1683 r. Tatarzy wzięli udział w nowej wojnie z Turkami, walcząc pod Wiedniem i Parkanami. Wziął w niej także udział rotmistrz Samuel Murza Krzeczowski z niewielką chorągwią, liczącą 60 koni, której wielu zapewne było muzułmanów spod Krynek. Według legendy rodzinnej, Krzeczowski ocalił życie Janowi III Sobieskiemu w bitwie pod Parkanami, a król 1688 r. w drodze na sejm grodzieński i z powrotem miał go dwukrotnie odwiedzić w Kruszynianach. Sulimowicze. Ze spisu wojska z 1765 r. po raz pierwszy poznajemy nazwiska Tatarów - żołnierzy tu mieszkających. Odnajdujemy w nim przedstawicieli takich rodów jak: Aldukiewicze, Baranowscy, Bazarewicze, Chaleccy, Jabłońscy, Kryczyńscy, Krzeczowscy, Ledzińscy, Łosiowie, Sieleccy, Michałowscy, Muchowie, Olejowscy, Popławscy, Rudziewicze, Sewerynowie, Skirnutowie, Smolscy, Sokołowscy, Talkowscy, Wilczyńscy, Zabłoccy. Rejestr z końca XVIII wieku dodaje nowe nazwiska: Aleksandrowicze, Assanowicze, Azulewicze, Buczaccy, Dawlaszewicze, Murawscy, Jasińscy, Romanowscy, Safarewicze, Sobolewscy, Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1794), w związku z reformami skarbowymi w ekonomiach królewskich, stan posiadania Tatarów został poważnie zagrożony. Przez wiele lat toczyli oni zacięty spór z podskarbim litewskim Antonim Tyzenhauzem o prawo pozostania na swoich ziemiach. O wolność naszą i waszą W wyniku rozbioru ziem Rzeczypospolitej, większość terenów zamieszkałych przez ludność tatarską, znalazła się pod panowaniem rosyjskim. Część Tatarów wyemigrowała do Turcji. Kiedy w 1812 r. armia napoleońska przekroczyła Niemen i w marszu na Rosję znalazła się na Wileńszczyźnie, grupa oficerów tatarskich, służąca przed 1795 r. w wojsku polskim, przystąpiła do formowania szwadronu Tatarów ochotników. Został utworzony w grudniu 1812 r. Dowodził nim kpt. Samuel Ulan. W tym czasie armia napoleońska znajdowała się już w odwrocie. Szwadron wziął udział w bitwie pod Wilnem, tracąc wielu żołnierzy. Podczas powstania listopadowego walczyli w kilku pułkach kawaleryjskich. Spotykało się ich także w piechocie. Jedynie w III Szwadronie Jazdy Wołyńskiej znajdował się Pluton Jazdy Tatarów z Ziemi Augustowskiej, którym dowodził kpt. Bohdan Bielak.
Tatarów polskich spotykamy także w powstaniu styczniowym. Zasłużyli się w nim szczególnie Tatarzy z Suwalszczyzny, wśród których wymienić należy Adama oraz Rozalię Buczacką i jej syna Aleksandra oraz Romualda Smolskiego, który jako jedyny z Tatarów, uczestników tego powstania, doczekał się odzyskania niepodległości przez Polskę. Po reformie uwłaszczeniowej 1864 r. podupadło wiele majątków tatarskich. Popadając w długi, sprzedawali swoje posiadłości i przenosili się do miast. Wyjeżdżali tam również członkowie wielodzietnych rodzin wiejskich dla których nie starczało miejsca na ojcowiźnie. Równocześnie władze carskie zaczęły prowadzić w środowisku Tatarów akcję rusyfikacyjną: duchownym muzułmańskim - imamom nie wolno było wygłaszać w meczetach kazań po polsku, zachęcano Tatarów do podejmowania pracy w administracji państwowej i policji, gdzie nie mogli być zatrudniani Polacy. Jednak Tatarzy w większości dalej rozmawiali między sobą po polsku, czytali polska prasę i utrzymywali kontakty towarzyskie ze swymi polskimi sąsiadami Odrodzenie tatarskie W końcu XIX w. Tatarzy rozwinęli dzialalność społeczną i gospodarczą. Przedstawiciele najzamożniejszych rodów nie chcieli dopuścić do upadku społeczności. Należeli do nich przede wszystkim Achmatowicze, Bazarewscy, Buczaccy, Kryczyńscy, Sulkiewicze i Tuhan- Baranowscy. Przystosowali swoje majątki do nowych metod gospodarowania, wykupując przy tym z rąk innych ziemię. Przystąpili do organizowania każdego roku spotkań ogólnotatarskich, najczęściej w Wilnie, na które zjeżdżali się Tatarzy polscy ze wszystkich wschodnich rubieży dawnej Rzeczypospolitej. Dzięki tej aktywności Tatarzy weszli w XX wiek jako silna i zwarta grupa. W początkach stulecia nadal pozostali wierni pracy organicznej. W latach 1907-1910 w Petersburgu powstało półlegalne Koło Akademików Muzułmanów Polskich. Jego członkowie zajmowali się poznawaniem dziejów swojej społeczności, interesowali się tradycjami religijnymi i obyczajowością. Wydali też kilka prac. Działaniami Koła kierowali studenci prawa - bracia Olgierd i Leon Kryczyńscy. W Wilnie działało Litewsko-Muzułmańskie Stowarzyszenie Pomocy Biednym Muzułmanom, o podobnym charakterze w Warszawie. Oba te stowarzyszenia działały legalnie, z tym że stowarzyszenie warszawskie nie obejmowało samych Tatarów polskich, lecz przeważnie ich współplemieńców z Powołża, którzy osiedlili się tam w drugiej połowie XIX wieku. W pierwszej wojnie światowej zmobilizowani do armii rosyjskiej Tatarzy walczyli na wszystkich odcinkach frontu. Wydarzenia rewolucyjne 1917 r. w Rosji spowodowały ożywienie ruchów narodowościowych na całym terenie upadającego imperium. Skorzystali także Tatarzy polscy przebywający w Piotrogrodzie którzy powołali własne stowarzyszenie. Przyjęło ono nazwę Komitetu Tatarów Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy. Jego prezesem został prawnik Aleksander Achmatowicz. Tatarzy polscy włączali się także do działalności wśród narodów muzułmańskich w innych częściach Rosji - na Krymie, Kaukazie, Powołżu, w Moskwie i Niżnym Nowogrodzie.
Nieliczni Tatarzy znaleźli się w polskich formacjach wojskowych. Należał do nich płk. Maciej Bajraszewski oraz Aleksander Sulkiewicz, żołnierz 5 Pułku Piechoty I Brygady Legionów. Był on rówieśnikiem i przyjacielem Józefa Piłsudskiego, z którym działał wcześniej w konspiracji jako członek PPS. Zginął podczas walk na Wołyniu w 1916 r. Zaangażowanie się Tatarów do walki niepodległościowej nastąpiło w 1919 r., kiedy znaczna część zamieszkałych przez nich ziem zostala wyzwolona przez wojska polskie. Tatarzy włączali się do pracy w polskich urzędach.. Zajęcie Wilna w kwietniu 1919 r. przez wojska polskie umożliwiło wznowienie dzialalności Komitetu Tatarów Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy, pod nową nazwą Centralnego Komitetu Tatarskiego. Rodził się osobny pułk tatarski. Zgodę wyraził Naczelny Wódz Józef Piłsudski. Pułk zwano Jazdą Tatarską, oficjalnie Pułkiem Tatarskim Ułanów im. Mustafy Achmatowicza. Brał udział w kampanii kijowskiej, a potem osłaniał odwrót wojsk polskich podczas kontrofensywy bolszewickiej. W sierpniu 1920 r. brał udział w obronie Płocka, mając udział w "Cudzie nad Wisłą". W końcu sierpnia został rozformowany, jego 100 żołnierzy wcielono wówczas do 13 Pułku Ułanów Wileńskich, z reszty utworzono Dywizjon Muzułmański w sile 400 żołnierzy. W II Rzeczypospolitej Najliczniejsze skupiska Tatarów znajdowały się w dwóch północno-wschodnich województwach: nowogródzkim i wileńskim. W tym pierwszym zamieszkiwali oni w dużych i zwartych grupach, przede wszystkim w Nowogródku (najliczniejsza gmina muzułmańska w Polsce) oraz w Iwju-Murawszczyźnie, Słonimie, Klecku, Lachowiczach i Mirze. W województwie wileńskim rozproszeni byli na całym obszarze, w Wilnie zasiedlali dzielnicę Łukiszki, gdzie znajdował się meczet. Zamieszkiwali również w województwie białostockim, zaliczanym wówczas do centralnych województw kraju. Skupiali się tam w powiatach: grodzieńskim, sokólskim i wołkowyskim. Nieliczne rodziny Tatarów polskich spotykało się w Warszawie (przeważali tam nadal Tatarzy z Powołża) oraz w województwach: poleskim i wołyńskim. Wszystkich Tatarów w II Rzeczypospolitej było około 6000. Spis powszechny 1921 r. wykazał w powiecie sokólskim 212 Tatarów, a w całym województwie białostockim 441. W latach trzydziestych XX w. liczba ta w Białostockiem wzrosła do około 650 osób. Mimo powstania nowych większych skupisk tej ludności (Suchowola, Sokółka, Białystok), nadal najważniejszymi ich miejscowościami były Bohoniki i Kruszyniany. Tu były ich meczety, tu chowali zmarłych na mizarach, wśród swych przodków - wojowników z XVII i XVIII w.. Centralnym ośrodkiem religijno-kulturalnym Tatarów było Wilno. W mieście tym rezydował od 1926 r. zwierzchnik religijny wszystkich wyznawców islamu w Polsce, który nosił tytuł Muftiego na Rzeczpospolitą Polską. Był nim dr nauk filozoficznych Jakub Szynkiewicz. Miało tu swoją siedzibę Najwyższe Kolegium Muzułmańskiego Związku Religijnego w RP
oraz obradowała Rada Centralna Związku Kulturalno-Oświatowego Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej. Przewodniczył jej prawnik Olgierd Kryczyński. W kraju działało 19 gmin muzułmańskich. Spośród nich jedynie gmina warszawska, powołana w 1933 r., nie posiadała meczetu. Działało 28 oddziałów Związku Kulturalno- Oświatowego Tatarów RP (stan z 1936 r.) Ukazywał się "Rocznik Tatarski", "Życie Tatarskie" i "Przegląd Islamski", młodzież tatarska zrzeszała się w organizacji paramilitamej Związek Strzelecki, tworząc własne drużyny, męskie jak i żeńskie. Utworzono je w Słonimie, Klecku i Nowogródku. W 1937 r. zorganizowano nową drużynę w Kruszynianach o składzie mieszanym polsko-tatarskim. Kampania wrześniowa i pierwsze lata po wojnie Tatarzy polscy uczestniczyli w obronie kraju. Większość walczyła w I Szwadronie Tatarskim 13 Pułku Ułanów Wileńskich, w którym od 1936 r. odbywali służbę wojskową wszyscy poborowi Tatarzy. 17 września 1939 r. na zamieszkałe przez nich ziemie wtargnęła armia sowiecka. Stosunek Tatarów do niej był podobny jak ludności polskiej, tylko nieliczni poszli na współpracę z okupantem. Podczas wysiedlania ludności polskiej znalazła się wśród niej liczna grupa Tatarów, przeważnie z rodzin inteligenckich. Część z nich wstąpiła do wojska polskiego gen. Władysława Andersa i przeszła szlak bojowy II Korpusu. Inni walczyli w I Armii Wojska Polskiego. Nieznana jest liczba Tatarów, którzy zmarli na zsyłce lub zostali zamordowani w miejscach straceń oficerów polskich w Katyniu, Ostaszkowie czy Kozielsku. Zagładzie uległy bogate archiwa rodzin ziemiańskich, archiwum Muftiatu i Muzeum Tatarskiego w Wilnie.. Po drugiej wojnie światowej, w wyniku zmiany polskiej granicy na wschodzie, większość skupisk tatarskich pozostała na terenach przyłączonych do ZSRR. W kraju ostały się tylko nieliczne w województwie białostockim. Przywiązani do Polski Tatarzy już w 1945 r. jako przesiedleńcy zaczęli przenosić się na ówczesne Ziemie Odzyskane. Spowodowało to powstanie tam w końcu lat czterdziestych większych zbiorowisk tej ludności, w Gdańsku, Trzciance koło Piły i w Gorzowie Wielkopolskim. Tatarzy osiedlali się także w Olsztynie, Elblągu, Szczecinie, Wrocławiu, Oleśnicy i Jeleniej Górze. Liczba Tatarów przesiedleńców wynosiła prawdopodobnie ok. 2000 osób. Tatarska jazda Przez stulecia, od Grunwaldu aż do II wojny światowej, Tatarzy polsko-litewscy posiadali w armii polskiej osobne, muzułmańskie oddziały. Tatarska jazda brała udział we wszystkich najważniejszych dla Polski wydarzeniach: w Konferencji Barskiej, w Insurekcji Kościuszkowskiej( pułkownik Mustafa Achmatowicz i pułkownik Jakub Azulewicz), w powstaniach listopadowym i styczniowym powstał Pułk Ułanów Tatarskich.
Piękną kartę podczas II wojnie światowej zapisał 1 Szwadron 13 Pułku Ułanów Wileńskich, powstały w 1936 r., zarówno w walkach podczas polskiego września, jak i na terenach operacyjnych Wileńskiego Okręgu Armii Krajowej. Wielu polskich Muzułmanów włączyło się w walkę o niepodległość Polski, u boku I Marszałka Polski, Naczelnika Państwa Polskiego - Józefa Piłsudskiego. Wielu walczyło w szeregach I Brygady Legionów Polskich. Aleksander Sulkiewicz (ps. Czarny Michał) współzałożyciel PPS, przyjaciel Marszałka Piłsudskiego, organizator jego ucieczki z więzienia w twierdzy pietropawłowskiej, poległy w 1916 roku na froncie rosyjskim jako żołnierz I Brygady Legionów; major Dawid Janowicz Czaiński, pułkownik Maciej Mustafa Bajaraszewski, organizatorzy Pułku Jazdy Tatarskiej w 1918 roku. Zginęli zakatowani przez oprawców NKWD. Polscy muzułmanie również w drugiej wojnie światowej dali przykład wierności Polsce. W lesie koło Piaśnicy, we wspólnym grobie spoczywa zamordowany przez gestapo na skutek układu Ribbentrop - Mołotow, Leon Najman Mirza Kryczyński lider ruchu społecznego i kulturalnego polskich muzułmanów, wydawca, pisarz, działacz polityczny. Polscy muzułmanie byli też żołnierzami II Korpusu Wojska Polskiego na Zachodzie; istniał nawet, utworzony dla żołnierzy polskich wyznania muzułmańskiego Naczelny Imamat Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Funkcję tę posiadał Emir El-Muemin Bajraszewski, po wojnie Naczelny Imam Muzułmanów Polskich w Londynie z ramienia Rządu RP na Obczyźnie. Z kolei Dżennet Dżabagi Skibniewska, będąc adiutantem płk. Dąbka uczestniczyła w obronie Gdyni w 1939 roku, w walce o Kępę Oksywską; mogiły polskich muzułmanów, polskich Tatarów są pod Monte Cassino, pod Tobrukiem, Rzymem, Ankoną. Polscy oficerowie muzułmanie, jak i przedstawiciele tatarskiej inteligencji są wśród pomordowanych w Katyniu, więźniów Starobielska, Ostaszkowa. Wielu z nich zmarło na Syberii. Meczet. Kruszyniany, podobnie jak Bohoniki, są ważnym miejscem dla polskich Tatarów. We wsi znajduje się meczet, który podobnie jak ten w Bohonikach został zbudowany pod koniec
Kruszyniany-meczet. XVII lub na początku XVIII wieku. Ponadto obie wsie w podobny sposób zostały zamieszkałe przez Tatarów, za sprawą Jana III Sobieskiego.
Meczet jest drewniany, nieco większy od bohonickiego. Posiada dwie wieże z kopułami i niewielki minaret. Część męska od żeńskiej oddzielona jest drewnianą ścianą, jednak do każdej z nich prowadzi oddzielne wejście. Oba przedsionki, w których można zostawić obuwie zostały dobudowane nieco później. Prawdopodobnie pierwotnie świątynia ich nie posiadała. Wnętrze jest urządzone w bardzo podobny sposób jak w Bohonikach. Na ścianach wiszą muhiry podarowane przez odwiedzających gości lub ręcznie robione przez kobiety tatarskie. Podłogę wyściełają kolorowe dywany. Meczet otoczony jest obramowaniem z kamienia. Przed wejściem rosną stare wysokie drzewa, dodające temu miejscu powagi i swoistego uroku. Mizar -muzułmański cmentarz. Mizar oddalony jest od świątyni o około 100m. Prowadzi do niego polna droga. Leży na wzniesieniu porośniętym lasem. Otoczony jest kamiennym murem, przed wejściem znajduje się brama z tabliczką informacyjną, a na jej szczycie charakterystyczny element półksiężyc. Starsza część znajduje się w centralnej części, jest porośnięta krzakami. Najstarszy kamień nagrobny jaki udało się odczytać, pochodzi z 1744 r., następne zaś z 1790 r. i z pierwszej połowy XIX w. Obok miejsc związanych z obecnością Tatarów wieś ta posiada nowo wybudowaną cerkiew oraz cmentarz prawosławny, przy którym kilka razy w roku odbywają się jarmarki.