Produkcja: Piotr Maksymczak. Redakcja: Michał Iwanowski, Piotr Maksymczak. Korekta: Piotr Maksymczak. Skład i projekt okładki: Tomasz Szafranowski

Produkcja: Piotr Maksymczak Redakcja: Michał Iwanowski, Piotr Maksymczak Korekta: Piotr Maksymczak Skład i projekt okładki: Tomasz Szafranowski Druk: Drukarnia Ligatura, www.ligatura.pl Wydawca: Stowarzyszenie Dialog-Współpraca-Rozwój, www.dwr.org.pl, na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego, www.lubuskie.pl Zielona Góra, 2011

Od autorów Ranking Gmin Województwa Lubuskiego jest doroczną okazją do przyjrzenia się kierunkom rozwoju naszego regionu. Uważamy, że zebrano w ten sposób wyjątkowo cenny materiał statystyczny, pozwalający stworzyć portret własny małych ojczyzn składających się na region lubuski. Zebrany materiał statystyczny pozwala przyjrzeć się podstawowym jednostkom samorządu terytorialnego, czyli gminom. Nie chodzi tu oczywiście o miejsce, jakie gmina zajęła w rankingu, ale głównie o zrozumienie gminnej strategii rozwoju. Lubuskie gminy różnią się pomiędzy sobą nie tylko pod względem poziomu rozwoju, ale i pod względem sposobu dojścia do tego poziomu. Nie było naszym zadaniem, jako oceniających materiał badawczy, proponowanie konkretnych rozwiązań. Sądzimy jednak, że zarówno dane zebrane w gminach, jak i analizy opublikowane w raporcie końcowym, mogłyby stać się podstawą poważnej dyskusji zarówno nad rozwiązaniami bieżącymi, jak i strategicznymi kierunkami rozwoju regionu. dr Zbigniew Świątkowski Krzysztof Chmielnik Tomasz Czyżniewski Michał Iwanowski Wiesław Migdałek

Nasze podziękowania Stowarzyszenie Dialog-Współpraca-Rozwój, pomysłodawca i organizator IV Rankingu Gmin Województwa Lubuskiego za 2010 r., dziękuje wszystkim ludziom dobrej woli za okazaną pomoc i życzliwość. Szczególne podziękowania składamy na ręce Pani Barbary Otto-Jastrowicz z Departamentu Europejskiego Funduszu Społecznego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego za wręcz anielską cierpliwość i wzorową współpracę. Dziękujemy także Regionalnej Izbie Obrachunkowej w Zielonej Górze za cierpliwą weryfikację tysięcy liczb. Dziękujemy także Polskiemu Towarzystwu Ekonomicznemu w Zielonej Górze za daleko idącą pomoc oraz wszystkim naszym partnerom, w tym lubuskim mediom, za fantastyczne nagłośnienie rankingu. Największe podziękowania należą się jednak włodarzom lubuskich gmin za terminowe odesłanie ankiet badawczych. Widok 93% prawidłowo wypełnionych i terminowo odesłanych ankiet badawczych napełnił nas autentyczną dumą. To imponujący wynik. Dziękujemy. Stowarzyszenie Dialog-Współpraca-Rozwój

Laureaci IV Rankingu Gmin Województwa Lubuskiego za 2010 r.: Klasyfikacja Generalna (OPEN) I miejsce Gmina Lubrza II miejsce Gmina Łagów III miejsce Gmina Babimost Najlepsza Gmina Miejsko-Wiejska Gmina Witnica Najlepsza Gmina Wiejska Gmina Zwierzyn Gmina Wspierająca Gospodarkę Gmina Międzyrzecz Gmina Wspierająca Kapitał Ludzki Gmina Kożuchów Gmina Nastawiona na Rozwój Gmina Lubrza

Spis treści: Metodologia IV Rankingu Gmin Województwa Lubuskiego za 2010 r... 11 Krzysztof Chmielnik Jesteśmy bogaci, możemy się zadłużać... 19 dr Zbigniew Świątkowski Region w lustrze liczb... 31 Krzysztof Chmielnik Dobrze mieć zamożnych obywateli... 35 Tomasz Czyżniewski Rotacja duża, samorządy aktywne... 41 Wiesław Migdałek Sąsiedzi na podium... 47 Michał Iwanowski Jak Lasy kroją gminy... 51 Waldemar Górczyński Leszek Olgrzymek Sebastian Ciemnoczołowski Tomasz Jaskuła

Krzysztof Chmielnik raport Metodologia IV Rankingu Gmin Województwa Lubuskiego za 2010 r. Przedmiot zamówienia: III i IV Ranking Gmin Województwa Lubuskiego są realizowane na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego w Zielonej Górze. Wykonawcą jest Stowarzyszenie Dialog-Współpraca- Rozwój, organizacja pożytku publicznego. Przedmiotem zamówienia jest Przeprowadzenie diagnozy stanu gospodarki w województwie lubuskim, a w ramach tego zamówienia - zadanie Przeprowadzenie konkursu pt. III i IV Ranking Gmin Województwa Lubuskiego, za lata: 2009 i 2010. Proponowana metodologia zgodnie z wymaganiami zamówienia wykorzysta ankietę badawczą, która uwzględniać będzie następujące dane źródłowe wymagane przez Urząd Marszałkowski Województwa Lubuskiego w Zielonej Górze: 1.2.1 kapitał ludzki; 1.2.2 wielkość zwrotów podatku PIT i CIT uzyskanych przez gminę w 2009 i 2010 r.; 1.2.3 opłaty lokalne na tle innych podobnych jednostek; 1.2.4 współpraca z biznesem oraz zachęty dla biznesu i inwestorów; 1.2.4.A. ocena specjalnych stref gospodarczych: wielkość i jakość; 1.2.4.B. ilość nowopowstałych firm w gminie w 2009 i 2010 r. (na podstawie nr Regon); 1.2.5 ilość inwestycji z udziałem BIZ (bezpośrednich inwestycji zagranicznych); 1.2.6 wysokość deficytu budżetowego gminy; 1.2.7 wysokość budżetu gminy przeznaczona na inwestycje z zakresu ochrony środowiska; 1.2.8 pozyskane środki unijne w ujęciu ogólnym i w przeliczeniu na 1 mieszkańca gminy; 1.2.9 zadłużenie gminy; 1.2.10 inwestycje ze środków własnych gminy; 1.2.11 wydatki gminy na edukację; 1.2.12 wydatki gminy na promocję; 1.2.13 świadczenia socjalne w gminie; 1.2.14 PKB per capita w gminie; 1.2.15 stopa bezrobocia; 1.2.16 migracje w gminie. Dane te uzupełniono z inicjatywy wykonawcy o kolejne dane niezbędne do obliczenia wskaźników rankingowych: 1.2.17. dochody do budżetu gminy; 1.2.18. liczba ludności; 1.2.19. wydatki na NGO; Wskaźniki powyższe zostały wprowadzone do III i IV RGWL na wniosek samorządowców. Zgodnie z przedmiotem zamówienia wszystkie informacje i działania dotyczące obu rankingów mają charakter jawny i ogólnodostępny: Wszystkie informacje o w/w działaniach zamieszczone zostaną na stronie internetowej konkursu oraz podane mediom. Zaproponowana poniżej metodologia nie ma charakteru ostatecznego, zgodnie z przedmiotem zamówienia: W ramach powyższego zadania przewiduje się opracowanie metodologii konkursu wraz z Regulaminem Uczestnictwa w Konkursie (RUK). Opracowane dokumenty wysłane zostaną do wszystkich gmin województwa lubuskiego z prośbą o uwagi i uzupełnienia. Każda gmina może zgłosić do zaproponowanej metodologii własne uwagi i wnioski. Metodologia zostanie skonsultowana z praktykami i niezależnymi ekspertami. Proponowana metodologia już uwzględnia liczne uwagi zgłoszone po zakończeniu I i II Rankingu Gmin Województwa Lubuskiego. Cele III i IV RGWL: Ranking powinien wprowadzić do publicznej debaty zasadę oceny samorządów przy pomocy wskaźników liczbowych. Ranking powinien stać się ważnym narzędziem przy planowaniu przestrzennym regionu i przy zarządzaniu strategicznym gminą, powiatem i województwem. Ranking powinien być jedną z wielu metod wspierających racjonalne zarządzanie województwem i podejmowanie planistycznych decyzji w oparciu o obiektywne dane. 11

Ranking poprzez zebranie i upublicznienie danych statystycznych ma na celu zdiagnozowanie problemów, z jakimi borykają się na co dzień lubuskie władze samorządowe. Ranking poprzez zastosowanie obiektywnych wskaźników powinien stać się elementem racjonalizującym debatę publiczną oraz instrumentem budowy społeczeństwa obywatelskiego. Ranking powinien stać się punktem wyjścia do pogłębionych badań naukowych i analiz. Ranking powinien popularyzować osiągnięcia lubuskich samorządów. Ranking powinien zwrócić uwagę na istnienie obszarów zagrożonych wykluczeniem cywilizacyjnym. Założenia metodologiczne: Oba rankingi zawierają w sobie dwa poziomy. Pierwszy to zebranie i usystematyzowanie danych w postaci tabel i wykresów. Dane te będą miały charakter danych wyjściowych do przeprowadzenia niezależnych od obu rankingów naukowych analiz. Dane podane w ankietach badawczych zostaną zweryfikowane przez porównanie z danymi dostarczonymi przez niezależne instytucje: Regionalną Izbę Obrachunkową w Zielonej Górze, Zielonogórski Urząd Statystyczny, Agencję Rozwoju Regionalnego w Zielonej Górze, Urząd Marszałkowski Województwa Lubuskiego w Zielonej Górze. Drugim poziomem obu rankingów jest obliczenie syntetycznych wskaźników rankingowych. Rankingi, będąc rodzajem konkursu, nie mają charakteru wyścigu i nie służą podziałowi na gminy dobre i gminy złe. Nie należy zatem podchodzić do wyników obu rankingów jak do wyroczni lub jak do sportowej rywalizacji. O wiele istotniejsze będą analizy źródeł różnic. Dyskusja zainicjowana oboma rankingami powinna służyć doskonaleniu pracy samorządowej. Dane budżetowe (patrz ankiety badawcze za lata: 2009 i 2010) zostały precyzyjnie przypisane konkretnym pozycjom budżetowym. Wszystkie dane zawarte w ankietach zostaną pogrupowane w następujące kategorie: I Podstawowy wskaźnik rankingowy: a. Dochody gminy wykonane. b1. Wydatki majątkowe. b2. W tym inwestycyjne. c. Środki pozyskane z UE i innych zagranicznych źródeł. d. Zwrot podatku CIT i PIT. II Nastawienie pro-gospodarcze: e. Inwestycje na ochronę środowiska. f. Wydatki na promocję. g. Wielkość stref inwestycyjnych. h. Liczba nowopowstałych firm. i. Wpływy z podatków i opłat lokalnych. j. PKB per capita. k. Wartość inwestycji z udziałem kapitału zagranicznego. III Kapitał ludzki: l. Wydatki własne na edukację. m. Świadczenia społeczne. n. Liczba bezrobotnych. o. Migracja. p. Liczba ludności. IV - Pozostałe: q. Zadłużenie gminy. r. Wysokość deficytu budżetowego gminy. s. Wynik operacyjny. Wszystkie dane finansowe pochodzące z budżetów gmin zostaną przeliczone na jednego mieszkańca gminy. Celem nadrzędnym III i IV Rankingu Gmin Województwa Lubuskiego (RGWL) jest kontynuacja I i II RGWL. Dlatego przy III i IV Rankingu podstawowym wskaźnikiem oceny lubuskich gmin będzie zastosowany już w latach 2007 oraz 2008: Podstawowy Wskaźnik Rankingowy (PWR). Obejmuje on dane z punktów ankiety badawczej: a, b, c, d. Na podstawie danych: e, f, g, h, i, j, k zostanie obliczony Wskaźnik Nastawienia Pro-gospodarczego (WNG). Pozostałe dane posłużą jako dane analityczne do eksperckiego zinterpretowania wyników III i IV RGWL. Omówienie danych wyjściowych i sposobu obliczania wskaźników rankingowych I - Podstawowy Wskaźnik Rankingowy (PWR) Dochody budżetowe ogółem Dochody obrazują bogactwo gminy, dają podstawową informację o kondycji finansowej gminy. Dochód nie zmienia się gwałtownie z roku na rok. Wielkość dochodu ma zatem cechy historyczne, bo zależy od tego: co i jak robiła administracja samorządowa w latach poprzednich, a także od uwarunkowań nie zawsze zależnych od administracji samorządowej. Z tego też powodu wagę tego wskaźnika ustala się na 0,1. Ogólna wartość inwestycji Wartość inwestycji zależy od bieżącego nastawienia pro-gospodarczego samorządu oraz od moż- 12

liwości finansowych gminy. Dlatego inwestycje są wskaźnikiem obrazującym determinację i racjonalność w podejściu do rozwoju gminy. Z jednej strony, świadczą o odwadze w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych, z drugiej strony zaś o zdolności do prowadzenia racjonalnej gospodarki finansowej gminy poprzez zagwarantowanie niezbędnych środków finansowych. III i IV RGWL premiuje ten sposób zarządzania gminą i dlatego temu wskaźnikowi przypisuje wagę 0,3. III i IV RGWL nie uwzględnia inwestycji poczynionych w ramach remontów lub poprzez pozabudżetowe samodzielne podmioty gospodarcze realizujące inwestycje komunalne. Wynika to z nierozwiązywalnych trudności z interpretowaniem tego typu inwestycji oraz z powodu trudności z ich poprawną metodologicznie weryfikacją. Pozyskane środki unijne Zewnętrzne środki finansowe mogą znacznie zwiększyć potencjał rozwojowy gminy. Akceptacja projektów inwestycyjnych gminy przez podmioty zewnętrzne (np. przez urząd marszałkowski), a następnie ich skuteczne finansowanie, dowodzi, że cele inwestycyjne oraz wydatki poczynione na ich rzecz zostały pozytywnie zweryfikowane przez podmioty niezależne od gminy. Wskaźnik ten pokazuje także determinację w doskonaleniu jakości kadr urzędniczych. Jednocześnie mówi w sposób pośredni o kreatywności liderów samorządowych oraz o ich zdolnościach do wykorzystywania aktualnych szans stwarzanych przez zewnętrzne okoliczności i otoczenie. Pokazuje także, że ocena własnych zasobów, szans i zagrożeń jest właściwa, bo została pozytywnie zweryfikowana przez specjalistów niezależnych od gminnej administracji. Należy także uwzględnić dwie dodatkowe formy pozyskiwania funduszy pomocowych poprzez celowe stowarzyszenia gmin oraz partnerstwo gmin. Ponieważ wielkość tak pozyskanych środków nie jest wykazywana wprost w budżetach gmin, przeprowadzona zostanie dodatkowa procedura w celu określenia wielkości tych środków, następnie wykonane zostaną obliczenia, które rozdzielą uzyskane tą drogą środki na poszczególne gminy wedle proporcji wynikających z liczby mieszkańców. Wedle posiadanych obecnie informacji, w latach 2009 i 2010 możemy mieć do czynienia najwyżej z kilkoma takimi przypadkami, które będą wymagały podzielenia wspólnie pozyskanych środków na poszczególne gminy. Wskaźnik uwzględnia jedynie te środki finansowe, które zostały zapisane w budżecie po stronie wykonane. Z tego powodu nie będą brane pod uwagę środki obiecane lub inwestycje wykonane na poczet środków, które wpłyną do budżetu danej gminy w latach późniejszych. III i IV RGWL przypisuje temu wskaźnikowi wagę 0,4. Wielkość zwrotów podatkówpit i CIT Wartość zwrotów podatków PIT i CIT świadczy o zasobności mieszkańców gminy, o ich dochodach. Większość tego odpisu pochodzi z podatku PIT, jest zatem wiarygodnym wskaźnikiem wynagrodzeń mieszkańców, a pośrednio wskaźnikiem ilości gotówki w tzw. obrocie na terenie gminy. Z przeprowadzonych w latach 2006 i 2007 Rankingów Gmin Lubuskiego Trójmiasta wynika, że dochody pozyskiwane z tego tytułu mają duży udział w budżetach gmin, i co jeszcze ważniejsze, mogą być zwiększane przez świadome działania planistyczne, jakimi są plany zagospodarowania przestrzennego, wieloletnie plany inwestycyjne i inwestycje w uzbrajanie terenów przeznaczonych pod budownictwo mieszkaniowe, budowę dróg i ochronę środowiska. Wskaźnik ten pokazuje jednocześnie skuteczność alternatywnej drogi rozwoju gminy, alternatywnej wobec rozwoju sfery produkcyjnej. Jednocześnie premiuje tych, którzy inwestują w infrastrukturę, a tym samym w rozwój budownictwa mieszkaniowego. Zdolność do przyciągania do gminy ludzi o wysokich dochodach zależy także od atmosfery i stosunku do nowo-osiedlających się mieszkańców. Jest też efektem istnienia licznych walorów nie tylko środowiskowych, np. dróg, edukacji, placówek kultury itp. W tym sensie III i IV RGWL będzie chciał odpowiedzieć na pytanie: czy lubuskie gminy są zdolne do aktywnej polityki migracyjnej nakierowanej na sprowadzanie do gmin ludzi o wysokich dochodach. Elementem takiej polityki będzie zdolność do współpracy z biznesem w celu tworzenia nowych miejsc pracy, szczególnie dla osób o wysokich zarobkach. Na marginesie tego wskaźnika warto zauważyć, że rozwój cywilizacyjny w dobie internetu i inteligentnych usług nie musi wiązać się z rozwojem przemysłu i uciążliwych dla środowiska form działalności gospodarczej. Wskaźnikowi temu III i IV RGWL przyznaje wagę 0,2. Metoda obliczania podstawowego wskaźnika rankingowego: Podstawowy Wskaźnik Rankingowy (PWR) obliczany będzie na podstawie następującego algorytmu: PWR = D x 0,1 +I x 0,3 + U x 0,4 + P x 0,2 [form 1] 13

gdzie: D Wskaźnik dochodów budżetowych. I Wskaźnik wartości inwestycji. U Wskaźnik pozyskanych środków unijnych. P Wskaźnik wielkości zwrotu podatku PIT i CIT. Każdy ze wskaźników (D, I, U, P) obliczany będzie wedle następującego algorytmu: D = [(d n d min ) / d max - d min )] x 3 + 2 [form 2] gdzie: d n Wielkość dochodu danej gminy. d min Wartość dochodu gminy o najmniejszych dochodach. d max Wartość dochodu gminy o najwyższych dochodach. Podstawowy Wskaźnik Rankingowy zawiera się w zakresie od 2 do 5. II Wskaźnik Nastawienia Pro-gospodarczego (WNG) Nastawienie pro-gospodarcze ukryte jest w rozmaitych danych budżetowych. Część z nich ujawnia się w gminnych budżetach. Część w innych źródłach danych. Jedne uwzględniają wysiłek władz samorządowych, inne są skutkami działań samorządowców. Wpływy z podatków i opłat lokalnych W metodologii III i IV RGWL przyjęto, że wartość dochodu z opłat i podatków lokalnych świadczy o aktywności gospodarczej mieszkańców oraz o ich zasobności. Ranking traktuje dane o podatkach lokalnych jako efekt działań pro-gospodarczych. Jako milczące założenie przyjęto tezę o racjonalnym działaniu samorządów przy ustalaniu wysokości opłat i podatków lokalnych. Podatki przy takim podejściu nie mogą być znacząco wysokie, ani zbyt niskie. Wielkość pożytków uzyskiwanych z podatków lokalnych jest w rozumieniu III i IV RGWL obiektywnym potwierdzeniem możliwości majątkowych mieszkańców i podmiotów gospodarczych działających w każdej gminie. Wielkość wpływów budżetowych z tytułu podatków i opłat lokalnych nie będzie uwzględniana przy obliczaniu wskaźnika rankingowego. Natomiast wielkości te będą wykorzystane w eksperckich analizach. Wielkość specjalnych stref gospodarczych W gminach istnieją strefy gospodarcze o rozmaitym statusie. Najwyższy status przyznaje się strefom gospodarczym należącym do Kostrzyńsko-Słubickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Strefy te spełniają wymagania komercyjnego i profesjonalnego podmiotu gospodarczego i zarazem są dowodem na spełnienie najwyższych wymagań inwestorów. Uznaje się zatem, że ten sposób wspierania gospodarczego rozwoju najbardziej świadczy o intencjach władz gminy. Drugą kategorią stref gospodarczych są Strefy Aktywności Gospodarczej znajdujące się w ofercie województwa i zgłoszone do rejestru prowadzonego przez Agencję Rozwoju Regionalnego w Zielonej Górze. W metodologii III i IV RGWL przyjęto zatem założenie, że tylko strefy z obu powyższych kategorii spełniają obiektywne wymagania stawiane terenom inwestycyjnym przez instytucje zewnętrzne. Ocena istniejących stref gospodarczych zawierać się będzie w zakresie od 2 do 5, przy czym ocenę 2 otrzymają gminy nieposiadające żadnej z w/w stref, a ocenę 5 otrzymają gminy posiadające strefę działającą w ramach K-SSSE. Oceny te będą przyznawane na podstawie konsultacji z pracownikami ARR. Jak dowodzą doświadczenia gmin posiadających wydzielone strefy aktywności gospodarczej, strefy te stanowią ważny czynnik aktywizacji gospodarczej i dlatego III i IV RGWL przyporządkował temu wskaźnikowi wagę 0,7. Wydatki na promocję gminy Na podstawie I i II RGWL można stwierdzić, że lubuskie gminy, z wyjątkiem kilku, całkowicie lekceważą swoją promocję. Ma to między innymi i takie skutki, że Lubuskie myli się Polakom z Lubelskim, a Zielona Góra z Jelenią Górą. Ponieważ nie wszystkie wydatki na promocję można uznać za racjonalne, a wiele wydatków przypisanych promocji w rzeczywistości nie mają wiele wspólnego z promocją, Ranking wskaźnikowi temu przyznał wagę 0,3. Ilość nowopowstałych firm w gminie w 2009 r. i 2010 r. Informacja o nowopowstałych firmach w gminie świadczy o potencjale mieszkańców w zakresie indywidualnej przedsiębiorczości. Zdecydowana większość podmiotów gospodarczych, jakie działają w regionie, to podmioty jednoosobowe działające w oparciu o wpis do ewidencji. Rejestrację i ewidencję działalności gospodarczej prowadzą gminy. Wydaje się, że nie ma potrzeby uwzględniać innych form prawnych rejestracji podmiotów gospodarczych. W większości przypadków podmioty takie 14

stanowią mały odsetek wszystkich podmiotów gospodarczych działających na terenie gminy. Władze lokalne mają jednak ograniczony wpływ na osobistą aktywność gospodarczą mieszkańców gminy. Często aktywność gospodarcza mieszkańców gminy wynika z braku alternatywy. Brak dużych firm i duże bezrobocie mogą działać stymulująco na mieszkańców niektórych gmin. Dlatego liczba nowopowstałych firm nie może być przypisywana aktywności władz samorządowych i nie będzie uwzględniana w obliczaniu wskaźnika rankingowego. Natomiast liczby te będą wykorzystane w eksperckich analizach. Wartość inwestycji z udziałem BIZ (Bezpośrednich Inwestycji Zagranicznych) Liczba takich inwestycji na terenie naszego regionu nie jest duża i z gospodarczego punktu widzenia nie jest istotna, choć podnosi prestiż. Dlatego wartość BIZ będzie miała charakter pomocniczy i nie będzie uwzględniana we wskaźniku syntetycznym. Natomiast wartość ta będzie wykorzystana w eksperckich analizach. PKB per capita w gminie Informacja ta jest niedostępna dla twórców i organizatorów dotychczasowych edycji Rankingu (brak wiarygodnych danych). Jak wynika z doświadczeń poprzednich rankingów, samorządowcy mają olbrzymi problem z pozyskaniem tego typu danych. W statystyce nie uwzględnia się PKB na poziomie gminy. Informacja ta tylko w niewielkim stopniu może wywierać wpływ na politykę samorządów lokalnych. Na wysokość PKB w gminie największy wpływ wywiera lokalizacja wielkich firm, ta zaś tylko w niewielkim stopniu jest konsekwencją aktywności samorządowej władzy. Z tego powodu informacja ta nie będzie uwzględniana w III i IV RGWL. Natomiast może być wykorzystana w eksperckich analizach. Wysokość budżetu gminy przeznaczona na inwestycje z zakresu ochrony środowiska Z konsultacji z ekspertami Regionalnej Izby Obrachunkowej w Zielonej Górze wynika, że będzie występować znaczna trudność w kwalifikowaniu wydatków na ten cel. Szeroka interpretacja pojęcia ochrona środowiska może bowiem prowokować do deklarowania przez samorządy prawie każdej inwestycji, jako inwestycji w ochronę środowiska. Jednocześnie nie istnieje możliwość zweryfikowania tego typu informacji podawanych przez gminy. Dlatego informacja ta nie będzie uwzględniana w obliczaniu wskaźników rankingowych. Natomiast może być wykorzystana w eksperckich analizach. Wskaźnik Nastawienia Pro-gospodarczego (WNG) obliczany będzie wedle następującego algorytmu: WNG = SG x 0,7 + PR x 0,3 [form 3] gdzie: SG Ocena wielkości specjalnych stref gospodarczych. PR Wskaźnik wydatków na promocję. Wskaźnik PR liczony będzie według formuły [form 2], ocena SG będzie oceną bezpośrednią wielkości stref gospodarczych w skali od 2 do 5. Traktując wskaźnik WNG jako miarę wspierania gospodarczego rozwoju gminy, miarą efektów tych działań mogą być pozostałe dane, jakie zawiera ten dział, a więc wielkość podatków i opłat lokalnych, liczba nowopowstałych podmiotów gospodarczych i inwestycji z udziałem podmiotów zagranicznych, a także PKB. Porównując WNG z tymi danymi uzyskamy wiedzę o skutkach działań pro-gospodarczych lubuskich samorządów. III - Wskaźnik Kapitału Ludzkiego (WKL) Kapitał ludzki to inwestycja w przyszłość. To inwestycja, której efekty będą widoczne dopiero po kilku latach. Dlatego już dzisiaj należy zwrócić uwagę władzy samorządowej na konieczność inwestowania w tę sferę. Szczególnie wobec narastającej tendencji do wyludniania się obszarów wiejskich i małych miasteczek na skutek migracji do ośrodków większych, stwarzających mieszkańcom większe szanse rozwojowe. W III i IV RGWL kapitał ludzki ujmujemy w kontekście społeczeństwa obywatelskiego, którego zorganizowaną reprezentacją są organizacje pozarządowe. Dlatego do obliczenia wskaźnika syntetycznego kapitału ludzkiego wykorzystane zostaną gminne wydatki na edukację i NGO. Wydatki na edukację Wskaźnik ten pokazuje stosunek samorządu do rozwoju oświaty, która, z jednej strony, stanowi o poziomie wykształcenia mieszkańców gminy w przyszłości i o przyszłych zasobach wysokokwalifikowanej kadry niezbędnej do powstania nowoczesnego rynku pracy, a z drugiej, podnosi atrakcyjność gminy dla ludzi dbających o wykształcenie własnych dzieci, pragnących na stałe osiedlić się w danej gminie. Do wskaźnika wprowadzono jedynie własne wydatki 15

gminy poniesione na edukację z wykluczeniem subwencji, jaką gminy otrzymują z budżetu państwa. Ponieważ wydatki własne na oświatę, to jeden z najważniejszych sposobów zwiększania szans rozwojowych gminy, poprzez wzmacnianie kapitału społecznego, i jednocześnie ważny czynnik podnoszenia atrakcyjności gminy dla ludzi o wysokich oczekiwaniach edukacyjnych dla własnych dzieci, wagę wspierania edukacji oszacowano przy III i IV RGWL na 0,4. Wydatki na NGO Udział społeczności lokalnej w życiu obywatelskim powinien być wspierany z budżetu gminy. Społeczeństwo obywatelskie jest dobrem samym w sobie, pozwala bowiem na szybszy rozwój gminy dzięki większej aktywności społecznej i społecznym inicjatywom. Jednocześnie społeczeństwo obywatelskie sprawuje funkcję kontrolną, a zatem ogranicza patologie władzy, a co dalej idzie, zwiększa jej skuteczność. Udział społecznych partnerów w kształtowaniu życia w gminie, upodmiotowienie mieszkańców, jest oczywistym, pozytywnym aspektem zarządzania gminą w szerokim tego słowa znaczeniu, zwiększającym szanse rozwojowe gminy. Z analiz przeprowadzonych na podstawie I i II RGWL wynika, że istnieje pozytywna zależność pomiędzy wydatkami na NGO a wysokością zwrotu podatku PIT i CIT. Zależność ta świadczy także o większej aktywności środowisk pozarządowych w gminach zamieszkanych przez osoby z wyższymi kwalifikacjami. Wadze wspierania społeczeństwa obywatelskiego w III i IV RGWL przyznano wartość 0,6. Świadczenia socjalne w gminie Samorządy nie powinny zapominać o środowiskach zagrożonych wykluczeniem socjalnym i cywilizacyjnym. Z jednej bowiem strony, uwzględnianie potrzeb ludzi o niskich dochodach zwiększa szanse aktywizacji społecznej tych środowisk, a z drugiej, ogranicza społeczną patologię, ujemnie wpływającą na ogólny wizerunek gminy, a także na jakość życia reszty mieszkańców. Dane wykorzystane w III i IV RGWL obejmą jedynie wydatki własne każdej gminy na świadczenia socjalne z pominięciem środków jakie gmina otrzymuje z budżetu państwa. Uwzględniono natomiast stypendia i pomoc dla uczniów. Analiza danych z poprzednich rankingów pokazała, że wydatki na cele socjalne nie są powiązane w sposób czytelny z gminnym poziomem bezrobocia. Wśród lubuskich gmin są liczne gminy z relatywnie niskim poziomem oficjalnego bezrobocia, choć jednocześnie w tych samych gminach wydatki na pomoc społeczną osiągają relatywnie wysoki poziom. Skala pomocy socjalnej nie wynika zatem z obiektywnych potrzeb, a jedynie z modelu redystrybucji przyjętego przez daną gminę. Z tego też powodu świadczenia socjalne nie będą uwzględniane w obliczaniu wskaźnika kapitału ludzkiego przy III i IV RGWL. Mogą być wykorzystane w eksperckich analizach. Wskaźnik bezrobocia Bezrobocie nie wynika wprost ze złej sytuacji gospodarczej gminy. W przeważającej liczbie przypadków reakcją na lokalne bezrobocie jest szukanie pracy w sąsiednich gminach, z emigracją włącznie, lub rozwój małej przedsiębiorczości. Analiza porównawcza migracji i bezrobocia dokonana na podstawie wyników I i II RGWL nie wykazała istnienia zależności pomiędzy bezrobociem i zwiększonym poziomem migracji. Eksperci analizujący dane I i II RGWL sformułowali wniosek o społecznej i zawodowej pasywności oraz niskiej zawodowej kompetencji, jako największej przyczynie bezrobocia. Bezrobocie w naszym regionie to głównie spuścizna po dyslokacji jednostek wojskowych i likwidacji pegeerów. Stąd najwyższe wskaźniki bezrobocia mają te gminy, w których te dwa czynniki nałożyły się na siebie. Ponieważ są to skutki działań państwa, nie samorządów, bezrobocie nie będzie uwzględniane w obliczaniu wskaźników III i IV RGWL. Natomiast może być wykorzystane w eksperckich analizach. Migracje w gminie Migracja w gminie jest daną niebiorącą udziału w obliczaniu wskaźnika rankingowego. Na podstawie danych pozyskanych przy I i II RGWL nie udało sie wykazać związku migracji z jakimkolwiek innym parametrem. Dlatego nie będzie uwzględniona przy obliczaniu wskaźników III i IV RGWL. Metoda obliczania wskaźnika kapitału ludzkiego: Wskaźnik Kapitału Ludzkiego (WKL) obliczany będzie na podstawie następującego algorytmu: WKL = E x 0,4 +N x 0,6 [form 4] gdzie: E - Wskaźnik wydatków na edukację. N Wskaźnik wydatków na NGO.

Każdy ze wskaźników (E i N) obliczany będzie wedle następującego algorytmu: E = [( e n e min )/( e max - e min )] x 3 + 2 [form 5] gdzie: e n Wielkość wydatków na edukację w danej gminie. d min - Wartość wydatków na edukację w gminie o najmniejszych wydatkach. d max Wartość wydatków na edukację w gminie o najwyższych wydatkach. IV Wskaźnik Nastawienia na Rozwój (WNR) I i II RGWL ujawnił dwie drogi rozwoju wybierane przez lubuskie samorządy, których specyfika silnie związana jest z dziedzictwem post-pegeerowskim i demilitaryzacją regionu. Jedne gminy stawiają na rozwój, inne na tzw. socjal. Aby zbadać obecne nastawienie lubuskich samorządów, stworzono Wskaźnik Nastawienia na Rozwój (WNR) obliczany według następującego algorytmu: WNR = I - S [form 6] gdzie: I Wskaźnik inwestycji obliczony jak we wzorze [form 1]. S Wskaźnik obliczony za pomocą wzoru. S = [(s n s min )/( s max - s min )] x 3 + 2 [form 7] gdzie: s n Wielkość wydatków socjalnych danej gminy. s min - Wartość wydatków socjalnych gminy o najmniejszych wydatkach. s max Wartość wydatków socjalnych gminy o najwyższych wydatkach. Uzasadnienie zasady budowania wskaźników syntetycznych: Jako generalne założenie przyjęto zasadę, że wskaźniki rankingowe nie mogą zawierać w sobie zbyt wielu składników, na podstawie których wylicza się wskaźniki rankingowe. Uznano bowiem, że zbyt wielka ilość składników zaciemnia syntetyczny obraz gminy. Z tego powodu stworzono cztery wskaźniki rankingowe, tworzące cztery klasyfikacje rankingowe. Władze samorządowe, rozwiązując specyficzne problemy, realizują odmienne strategie rozwoju. Rozdzielenie wskaźników rankingowych i stworzenie czterech kategorii, ułatwi zrozumienie tych strategii. W obliczaniu wskaźników syntetycznych wykorzystano metodę sumy ważonej, aby umożliwić wyróżnianie wydatków mających, w opinii twórców Rankingu, większe znaczenie dla rozwoju gmin. Wszystkie dane w danej kategorii uzyskane z Ankiety badawczej w przeliczeniu na jednego mieszkańca gminy, przelicza się wedle specjalnego algorytmu na skalę w przedziale od 2 do 5. Tradycyjna skala szkolna jest dla wszystkich czytelna. Zatem hasło: Gmina na 5 powinno mieć dobrą konotację. Jednocześnie uznano, że gminy z parametrami najmniej preferowanymi przez III i IV RGWL nie mogą uzyskiwać wskaźników rankingowych poniżej oceny łącznej 2. Ocena ta byłaby, zdaniem twórców Rankingu, krzywdząca i negatywnie stygmatyzująca. Stowarzyszenie Dialog-Współpraca-Rozwój 17

dr Zbigniew Świątkowski raport Jesteśmy bogaci, możemy się zadłużać Deficyt budżetowy jest problemem większości polskich, nie tylko lubuskich gmin. W roku 2010 w porównaniu do 2009 zadłużenie ogółem polskich gmin (bez powiatów grodzkich) wzrosło o 50,1%, w tym gmin wiejskich o 62,8% i gmin pozostałych o 43,1%. Tak silnie zadłużenie nie wzrosło w żadnych innych samorządach. Głównym wytłumaczeniem tego zjawiska jest fakt, że w roku 2010 nastąpiła kulminacja podpisywania umów i realizacji inwestycji współfinansowanych z UE. 1. DOCHODY 1.1. Dochody całkowite budżetu gminy W 2010 roku we wszystkich typach gmin w Polsce wystąpił bardzo wysoki wzrost dochodów w przeliczeniu na 1 mieszkańca. W najwyższym stopniu dochody te wzrosły w gminach wiejskich (o 316 zł), czyli do kwoty 2 961 zł. Gminy miejskie zrealizowały dochody w przeliczeniu na jednego mieszkańca w wysokości 2 699 zł (wzrost o 271 zł). W gminach miejsko-wiejskich w 2010 roku dochody na mieszkańca wzrosły o 260 zł i wyniosły 2 771 zł. W tymże 2010 roku przeciętny dochód powiatów grodzkich w przeliczeniu na jednego mieszkańca wyniósł 3 966 zł. W stosunku do roku poprzedniego dochody na mieszkańca zwiększyły się o 301 zł, co stanowiło kwotę prawie trzykrotnie wyższą niż w roku poprzednim. Wzrost dochodów wystąpił w 58 gminach będących jednocześnie powiatami grodzkimi (w 2009 roku w 38 gminach) [źródło informacji: Sprawozdanie z działalności regionalnych izb obrachunkowych z wykonania budżetu przez jednostki samorządu terytorialnego w 2010 roku, Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych, Warszawa 2011]. Jeżeli chodzi o województwo lubuskie, to w analizowanym roku 2010, dwie gminy na prawach powiatu: Zielona Góra i Gorzów Wielkopolski osiągnęły łączne dochody ogółem na kwotę 885.319 tys. zł. Wszystkie pozostałe gminy (w liczbie 81) miały łączne dochody w kwocie 2.185.883 tys. zł. Warto zauważyć, że lubuskie powiaty ziemskie miały w 2010 roku dochody na kwotę 684.123 tys. zł (bez powiatów grodzkich), zaś województwo samorządowe uzyskało 475.305 tys. zł [źródło informacji: Sprawozdanie z działalności regionalnych izb obrachunkowych i wykonania budżetu przez jednostki samorządu terytorialnego w 2011 roku, Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych, Warszawa 2011]. Z powyższej informacji wynika jasno, że największe pieniądze wydają gminy, zaś starostwa mają znacznie mniejsze możliwości działania. Dochody gmin lubuskich w przeliczeniu na 1 mieszkańca ukazuje tabela1. Tabela 1. Dochody ogółem budżetów gmin lubuskich w roku 2010 (w zł na 1 mieszkańca rocznie) Lp. Najniższe dochody ogółem GMINA zł/1mk Lp. Najwyższe dochody ogółem GMINA 1 Żagań m 2.342 1 Lubrza 5.510 2 Świebodzin 2.360 2 Lubniewice 4.602 3 Żary g 2.400 3 Łagów 4.512 4 Międzyrzecz 2.423 4 Łęknica 4.240 5 Bojadła 2.451 5 Pszczew 4.193 6 Tuplice 2.492 6 Górzyca 4.047 7 Strzelce Krajeńskie 2.493 7 Zielona Góra m 3.973 8 Kargowa 2.504 8 Czerwieńsk 3.917 9 Żary m 2.505 9 Nowe Miasteczko 3.837 10 Drezdenko 2.511 10 Przytoczna 3.817 Skróty: g gmina wiejska, mw gmina miejsko-wiejska, m gmina miejska Źródło: opracowanie na podstawie ankiet badawczych IV Rankingu Gmin Województwa Lubuskiego Istotnym składnikiem dochodów ogółem są pozyskane przez gminę dotacje. W efekcie gminy, które otrzymały wysokie dofinansowanie, zajmują czołowe miejsca w rankingach. Generalnie nie widzę w tym zł/1mk 19

nic złego, bo te środki powiększają dobrobyt gminy i poprawiają szanse na przyszłość. Poza tym ich wysokość świadczy o zapobiegliwości gminy i umiejętności pozyskiwania dochodów z zewnątrz. Dlatego też w IV Rankingu Gmin Województwa Lubuskiego brane są pod uwagę dochody ogółem gminy. 1.2. Udział gmin w dochodach z podatków PIT i CIT Ważnym źródłem dochodów samorządu gminnego jest udział we wpływach z podatków PIT i CIT powstających na terenie danej gminy. Zgodnie z przepisami ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, kwota udziału gminy we wpływach z PIT zależy od ogólnej kwoty wpływu do budżetu państwa z tego podatku w roku poprzedzającym, liczby mieszkańców gminy będących podatnikami PIT oraz osiągniętego przez nich dochodu. Tak więc wpływy z PIT w roku 2010 są odbiciem sytuacji jaka miała miejsce w roku 2009. Z kolei udział w CIT zależy od liczby zakładów i firm położonych na terenie gminy oraz od liczby zatrudnionych w nich osób na podstawie umowy o pracę. Uwzględnianie w rankingu dochodów z PIT i CIT w gorszej sytuacji stawia gminy o charakterze rolniczym, których wpływy z tych podatków są na minimalnym poziomie. Znaczna część mieszkańców tych gmin nie płaci bowiem podatków dochodowych. W rezultacie największe dochody otrzymują miasta na prawach powiatu oraz gminy, w których zameldowanych jest wielu podatników o stosunkowo wysokich dochodach lub na terenie których działa wiele podmiotów gospodarczych. Udział w podatkach dochodowych jest także źródłem finansowania samorządów powiatowych i wojewódzkich. Wielkość udziału jednostek samorządu terytorialnego we wpływach z PIT i CIT ulega zmianom w poszczególnych latach. Udziały w latach 2009 i 2010 przedstawia tabela 2: Tabela 2. Udział jednostek samorządu terytorialnego we wpływach z PIT i CIT Rok Gminy Powiaty Województwa Razem Procentowy udział samorządu w dochodach z podatku PIT Rok 2009 36,72% 10,25% 1,60% 48,57% Rok 2010 36,94% 10,25% 1,60% 48,79% Procentowy udział samorządu w dochodach z podatku CIT Rok 2009 6,71% 1,40% 14,00% 22,11% Rok 2010 6,71% 1,40% 14,75% 22,86% Źródło: Budżety jednostek samorządu terytorialnego, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010. Wielkość dochodów gmin z PIT i CIT w województwie lubuskim w roku 2010 przedstawia tabela 3. Tabela 3. Dochody budżetów gmin z PIT/CIT w roku 2010 w przeliczeniu na 1 mk Lp. Najwyższe dochody z PIT i CIT GMINA zł/1mk Najniższe dochody z PIT i CIT Lp. GMINA 1 Zielona Góra m 1.010 1 Gubin g 171 2 Gorzów Wielkopolski m 744 2 Kolsko g 174 3 Zielona Góra g 739 3 Brzeźnica g 175 4 Kłodawa g 682 4 Bledzew g 185 5 Żary m 594 5 Siedlisko g 197 6 Świdnica g 539 6 Brody g 205 7 Kostrzyn nad Odrą m 504 7 Górzyca g 202 8 Zbąszynek mw 473 8 Krzeszyce g 212 9 Żagań m 465 9 Niegosławice g 217 10 Deszczno g 458 10 Maszewo g 217 11 Świebodzin mw 456 11 Szczaniec g 217 12 Międzyrzecz mw 451 12 Bojadła g 218 13 Nowa Sól m 440 13 Trzebiechów g 219 14 Krosno Odrzańskie mw 436 14 Słońsk g 223 15 Kargowa mw 426 15 Zwierzyn g 226 16 Sulechów mw 413 16 Małomice mw 230 17 Czerwieńsk mw 408 17 Pszczew g 238 18 Sulęcin mw 407 18 Skąpe g 238 Skróty: g gmina wiejska, mw gmina miejsko-wiejska, m gmina miejska Źródło: obliczenia własne na podstawie ankiet badawczych IV Rankingu Gmin Województwa Lubuskiego Zgodnie z tym, co napisałem wcześniej, udziały w PIT i CIT są w niewielkim stopniu dochodami gmin rolniczych. W czołówce tabeli mamy obie stolice województwa i okoliczne gminy oraz główne miasta regionu. Gminy o charakterze rolniczym dominują w prawej części tabeli 4 pokazującej niskie dochody. Interesujące będzie przyjrzenie się zmianom, jakie zaszły w przychodach z PIT i CIT w porównaniu z rokiem 2009. Ukazane jest to w tabeli 4. W skali całej Polski udziały we wpływach z podatku PIT gmin wiejskich i miejskich nominalnie wzrosły o 1,8%, realnie odnotowano spadek o 0,8%. Ponadto kolejny rok z rzędu zmniejszyły się wpływy gmin z tytułu udziału w podatku CIT (w 2009 roku spadek o 6,2%, a w 2010 roku spadek o 5,4%). Spadły też w Polsce wpływy z podatków PIT i CIT w przypadku gmin będących powiatami grodzkimi. zł/1mk 20

Tabela 4. Różnica w dochodach z podatków PIT i CIT w latach 2009-2010 Lp. Gminy o największym wzroście dochodów GMINA wzrost zł/1mk Lp. Gminy o największym spadku dochodów GMINA spadek zł/1mk 1 Zielona Góra g 90 1 Przewóz g -233 2 Zbąszynek mw 90 2 Gozdnica m -70 3 Kłodawa g 61 3 Tuplice g -60 4 Bobrowice g 61 4 Łagów g -51 5 Babimost mw 44 5 Kostrzyn nad Odrą m -51 6 Żagań g 41 6 Iłowa mw -48 7 Santok g 35 7 Kargowa mw -47 8 Sulęcin mw 35 8 Żary g -46 9 Wymiarki g 32 9 Drezdenko mw -44 10 Lubiszyn g 28 10 Sulechów mw -36 11 Nowa Sól m 28 11 Niegosławice g -35 12 Maszewo g 28 12 Zwierzyn g -27 Nowogród Bobrz. 13 mw 27 13 Skwierzyna mw -26 14 Bytnica g 24 14 Dobiegniew mw -25 15 Łęknica m 21 15 Świdnica g -24 16 Lubniewice mw 21 16 Gubin m -24 Skróty: g gmina wiejska, mw gmina miejsko-wiejska, m gmina miejska Źródło: obliczenia własne na podstawie ankiet badawczych IV Rankingu Gmin Województwa Lubuskiego Na tle kraju województwo lubuskie nie wypada w roku 2010 najgorzej. Wiele gmin notuje wzrost wpływów z tytułu udziału w podatkach dochodowych. Spadek nastąpił w gminie Przewóz (o 233 zł na 1 mk). Należy jednak pamiętać, że w tej samej gminie w roku 2009 nastąpił wzrost wpływów z PIT i CIT (o 232 zł na 1 mk). Zgodnie z metodologią wyliczania udziałów gminy w podatkach dochodowych, coś nietypowego musiało zajść w tej gminie w roku 2008, co spowodowało jednorazowy wzrost wpływów z PIT i CIT w roku 2009 i zaowocowało spadkiem w roku 2010. Widać na terenie regionu dwa obszary szczególnie wysokich wpływów z tych podatków. Jeden ciągnie się od Nowej Soli poprzez miasto i gminę Zielona Góra, Świdnicę, Czerwieńsk i Krosno Odrzańskie, Sulechów, Kargową, Babimost, Zbąszynek, Świebodzin, Międzyrzecz, Sulęcin. Na mapie wyraźnie widać, że jest to zwarty obszar stanowiący kręgosłup gospodarczy regionu. Mniejszy obszar wysokiego rozwoju gospodarczego znajduje się na północy regionu i obejmuje gminy: Gorzów Wielkopolski, Kłodawa, Deszczno. Jeżeli przyjmiemy, że wpływy z PIT i CIT obrazują rzeczywisty poziom rozwoju gospodarki gminy, to widać, że nadal nieźle funkcjonują odizolowane wyspy gmin położonych przy przejściach granicznych: Kostrzyn nad Odrą, Przewóz, Słubice, Gubin miasto, Rzepin. Specyficzna jest oczywiście sytuacja Łęknicy, która swą zamożność zawdzięcza nie tyle podatkom dochodowym, ile opłacie targowej. Wspomniane wyżej dwa lubuskie pasy zamożności rozdzielone są poprzecznym pęknięciem pozbawionym bogatych płatników PIT i CIT. Pas ten ciągnie się od granicy niemieckiej do granicy z Wielkopolską. Należą tu gminy: Górzyca, Słońsk, Krzeszyce, Lubniewice, Bledzew, Przytoczna. Ich budżet czerpie swoje dochody z innych źródeł niż PIT i CIT. Drugi zwarty obszar o podobnym charakterze to gminy: Maszewo, Gubin gmina wiejska, Brody, Trzebiel, Łęknica. Na południowym wschodzie regionu znajduje się rozległy, trzeci niepitowski obszar: Trzebiechów, Bojadła, Kolsko, Nowa Sól gmina wiejska, Siedlisko, Nowe Miasteczko, Niegosławice, Żagań gmina wiejska, Brzeźnica, Małomice. 1.3. Środki z Unii Europejskiej W roku 2010 samorządy terytorialne w Polsce otrzymały kwotę 13.793.352 tys. zł na finansowanie i współfinansowanie programów i projektów realizowanych ze środków funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności UE, a także na finansowanie wydatków, których źródłem jest budżet środków europejskich Powyższa kwota została podzielona w następujący sposób: gminy otrzymały 5.069.122 tys. zł, (tj. 36,7% całej kwoty), powiaty uzyskały 2.092.884 tys. zł, (tj. 15,2% całej kwoty), miasta na prawach powiatu otrzymały 2.945.626 tys. zł, (tj. 21,4%całej kwoty), natomiast województwa dostały 3.685.720 tys. zł, (tj. 26,7% kwoty) [źródło informacji: Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2010 r. Informacja o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego. Rada Ministrów, Warszawa 2011]. Kwoty środków z UE uzyskanych w 2010 roku przez lubuskie gminy przedstawia w przeliczeniu na 1 mieszkańca tabela 5. Z tabeli 5 wynika, że wśród lubuskich gmin nastąpiło znaczne rozwarstwienie w pozyskiwaniu środków unijnych. Widać też pewną zmianę strategii przyznawania tych środków. Odchodzi się od zasady każdemu po równo, na rzecz koncentrowania znacznych środków w wybranych gminach. W ten sposób rzeczywiście w ciągu kilku lat można osiągnąć znaczne efekty i zmienić krajobraz gminy. Potwierdzenie tej tezy można znaleźć także w tabeli 6. Ukazuje ona zmianę wielkości środków unijnych pozyskanych przez gminy w latach 2009 2010 (w przeliczeniu na 1 mk). 21

Tabela 5. Wielkość środków z UE pozyskanych przez gminę w 2010 roku w przeliczeniu na 1 mk Lp. Najwięcej uzyskanych środków unijnych GMINA zł/1mk Lp. Najmniej uzyskanych środków unijnych GMINA 1 Lubrza g 2.863 1 Otyń g 0 2 Łagów g 1.767 2 Siedlisko g 0 3 Lubniewice mw 1.202 3 Kargowa mw 0 4 Witnica mw 975 4 Bojadła g 0 5 Górzyca g 924 5 Łęknica m 5 6 Babimost mw 892 6 Bytom Odrzański mw 9 7 Czerwieńsk mw 878 7 Międzyrzecz mw 11 8 Świdnica g 850 8 Cybinka mw 18 9 Zwierzyn g 834 9 Trzebiel g 19 10 Przytoczna g 708 10 Zielona Góra g 21 Skróty: g gmina wiejska, mw gmina miejsko-wiejska, m gmina miejska Źródło: obliczenia własne na podstawie ankiet badawczych IV Rankingu Gmin Województwa Lubuskiego Tabela 6. Zmiana wielkości środków unijnych pozyskanych przez gminy 2009 2010 (w przeliczeniu na 1 mk) Lp. Największy wzrost uzyskanych środków GMINA wzrost zł/1mk Lp. zł/1mk Największy spadek uzyskanych środków GMINA spadek zł/1mk 1 Lubrza g 2.850 1 Iłowa mw -465 2 Łagów g 1.502 2 Międzyrzecz mw -438 3 Lubniewice mw 1.175 3 Dobiegniew mw -329 4 Babimost mw 892 4 Słońsk g -227 5 Witnica mw 884 5 Kłodawa g -178 6 Górzyca g 714 6 Słubice mw -158 7 Przytoczna g 685 7 Gozdnica m -158 8 Zwierzyn g 646 8 Zielona Góra m -97 9 Nowe Miasteczko mw 503 9 Szczaniec g -94 10 Santok g 401 10 Skąpe g -92 11 Zbąszynek mw 381 11 Żary g -87 Skróty: g gmina wiejska, mw gmina miejsko-wiejska, m gmina miejska Źródło: obliczenia własne na podstawie ankiet badawczych III i IV Rankingu Gmin Województwa Lubuskiego 1.4. Zadłużenie Na podstawie ustawy o finansach publicznych, jednostki samorządu terytorialnego mogą zaciągać kredyty i pożyczki oraz emitować papiery wartościowe na pokrycie występującego w ciągu roku przejściowego deficytu budżetu, finansowanie planowanego deficytu budżetu, spłatę wcześniej zaciągniętych zobowiązań oraz na tzw. wyprzedzające finansowanie działań finansowanych ze środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej. Pierwszym krokiem do zadłużenia się jest oczywiście deficyt budżetu gminy, na pokrycie którego trzeba zdobyć środki. Tabela 7 pokazuje poziom deficytu budżetów lubuskich gmin na rok 2010. Tabela 7. Relacja dochodów budżetów gmin do wydatków w roku 2010 (w procentach) Gminy z największym deficytem budżetowym Lp. GMINA dochody do wydatków Lp. Gminy z największą nadwyżką budżetową GMINA dochody do wydatków 1 Skąpe g 69% 1 Bobrowice g 114% 2 Gubin m 73% 2 Łęknica m 110% 3 Lubniewice mw 74% 3 Trzebiel g 108% 4 Deszczno g 76% 4 Bledzew g 105% 5 Wymiarki g 77% 5 Szlichtyngowa mw 105% 6 Nowogród Bobrzański mw 78% 6 Niegosławice g 105% 7 Siedlisko g 82% 7 Bogdaniec g 103% 8 Czerwieńsk mw 84% 8 Łagów g 102% 9 Lubsko mw 84% 9 Tuplice g 102% 10 Kolsko g 84% 10 Świdnica g 101% 11 Ośno Lubuskie mw 101% Skróty: g gmina wiejska, mw gmina miejsko-wiejska, m gmina miejska Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet badawczych IV Rankingu Gmin Województwa Lubuskiego Pewnym zaskoczeniem wynikającym z tabeli 12 jest fakt, że pomimo trudnej sytuacji gospodarczej w kraju i regionie, kilka gmin zdołało stworzyć i zrealizować budżet bez deficytu, a nawet z nadwyżką budżetową. Oczywiście, deficyt budżetowy jest problemem większości polskich, a nie tylko lubuskich gmin. W efekcie tego, w roku 2010 w porównaniu do 2009 zadłużenie ogółem polskich gmin (bez powiatów grodzkich) wzrosło o 50,1%, w tym gmin wiejskich o 62,8% i gmin pozostałych o 43,1%. Tak silnie zadłużenie nie wzrosło w żadnych innych samorządach. Głównym wytłumaczeniem tego zjawiska jest fakt, że w roku 2010 nastąpiła kulminacja podpisywania umów i realizacji inwestycji współfinansowanych z UE. Zmiana zadłużenia lubuskich gmin w roku 2010 ukazana jest w tabeli 8. 22

Tabela 8. Zmiana zadłużenia gminy w roku 2010 w stosunku do roku 2009 (w zł na 1 mieszkańca) Lp. Wzrost zadłużenia GMINA zł/1mk Lp. Spadek zadłużenia GMINA 1 Zwierzyn g 2.039 1 Gozdnica m -202 2 Witnica mw 1.472 2 Lubniewice mw -100 3 Wymiarki g 1.553 3 Tuplice g -96 4 Bytnica g 1.366 4 Skąpe g -58 5 Szczaniec g 1.313 5 Nowogród Bobrz. mw -50 6 Babimost mw 1.231 6 Gubin g -8 Skróty: g gmina wiejska, mw gmina miejsko-wiejska, m gmina miejska Źródło: obliczenia własne na podstawie ankiet badawczych III i IV Rankingu Gmin Województwa Lubuskiego Były też gminy, które były w stanie obniżyć zadłużenie. Generalnie jednak widać, że wzrosty dominowały nad spadkami. Zadłużenie lubuskich gmin na koniec 2010 roku kształtowało się tak, jak w tabeli 9. zł/1mk Tabela 9. Zadłużenie budżetu gminy w przeliczeniu na 1 mieszkańca w roku 2010 Lp. Gminy najbardziej zadłużone GMINA zł/1mk Lp. Gminy najmniej zadłużone GMINA 1 Zwierzyn g 2.172 1 Gubin g 0 2 Siedlisko g 2.041 2 Żagań g 0 3 Lubsko mw 2.032 3 Łęknica m 92 4 Górzyca g 2.007 4 Żary g 116 5 Witnica mw 1.993 5 Zabór g 261 6 Słońsk g 1.984 6 Brzeźnica g 353 7 Nowe Miasteczko mw 1.960 7 Łagów g 396 8 Ośno Lubuskie mw 1.921 8 Żagań m 398 9 Słubice mw 1.910 9 Maszewo g 443 10 Wymiarki g 1.910 10 Bojadła g 456 11 Zielona Góra m 1.906 11 Świebodzin mw 469 12 Babimost mw 1.855 12 Trzebiel g 474 Lipinki Łużyckie g 13 1.723 13 Żary m 573 14 Krzeszyce g 1.616 14 Brody g 648 15 Skąpe g 1.591 15 Międzyrzecz mw 714 16 Dobiegniew mw 1.590 16 Drezdenko mw 762 17 Krosno Odrzańskie mw 1.586 17 Bobrowice g 773 18 Gubin m 1.554 18 Przewóz g 786 19 Kolsko g 1.515 19 Cybinka mw 787 Skróty: g gmina wiejska, mw gmina miejsko-wiejska, m gmina miejska Źródło: obliczenia własne na podstawie ankiet badawczych IV Rankingu Gmin Województwa Lubuskiego zł/1mk Z porównania tabel 8 i 9 wynika, że wysokie zadłużenie gminy Zwierzyn powstało praktycznie w ciągu jednego roku, prawdopodobnie w związku z realizacją dużej inwestycji. Podobnie było w przypadku gminy Witnica. Tylko dwie gminy w województwie lubuskim nie były w roku 2010 zadłużone. Są to dwie gminy wiejskie: Gubin i Żagań. Kontrowersyjną i mocno dyskutowaną kwestią jest stosunek wysokości zadłużenia do dochodów gminy. Należy pamiętać, że ograniczenia dotyczące dopuszczalnego poziomu zadłużenia (60% dochodów) oraz obciążenia budżetu spłatami rat kredytów i pożyczek, wykupów papierów wartościowych oraz potencjalnych spłat kwot wynikających z udzielonych poręczeń i gwarancji (15% dochodów), obowiązujące w 2010 roku, zachowają moc do dnia 31 grudnia 2013 roku. Wtedy mają wejść w życie nowe formy zabezpieczeń. Warto też zauważyć, że aby ułatwić gminom realizację projektów unijnych, zmieniono w 2006 roku ustawę o finansach publicznych. Zmienione przepisy obowiązują od 1 stycznia 2007 roku. Wyłączają one z limitów zadłużenia samorządów te zobowiązania, które są zaciągnięte z tytułu realizowania projektów współfinansowanych przez UE. Był to zabieg w sztuczny sposób obniżający zadłużenie samorządów poprzez wykazywanie tylko części długów. W przeprowadzonych analizach będziemy jednak pokazywać całkowite zadłużenie lubuskich gmin, albowiem lepiej pokazuje ono rzeczywistą sytuację finansów komunalnych. Często stosowanym przez gminy zabiegiem mającym poprawić statystykę zadłużenia jest przerzucanie zadłużenia gminy na należące do niej spółki komunalne. Długi gminnych spółek nie są bowiem brane pod uwagę przy wyliczaniu wskaźnika dozwolonego zadłużenia, którego przekroczenie grozi gminie komisarycznym zarządem. W gminach całej Polski (bez powiatów grodzkich) zadłużenie w 2010 roku pojawiło się aż w 97,3% gmin. W stosunku do poprzedniego roku liczba gmin zadłużonych wzrosła o 79 jednostek. W 2010 roku wskaźnik zadłużenia, liczony jako udział zobowiązań ogółem w wykonanych dochodach ogółem gminy, wyniósł 30,3%. Był zatem wyższy w porównaniu do 2009 r. o 7,8 punktu procentowego. Natomiast wskaźnik zadłużenia bez zobowiązań na realizację programów i projektów realizowanych z udziałem środków unijnych, w dochodach wykonanych ogółem, ukształtował się na poziomie 26,9% i w porównaniu z poprzednim rokiem był wyższy o 5,8 punktu procentowego [źródło informacji: Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2010 r. Informacja o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego. Rada Ministrów, Warszawa 2011]. 23

Relacja zadłużenia gminy do rocznych dochodów ogółem gminy w roku 2010 w województwie lubuskim ukazana jest w tabeli 10. Tabela 10. Relacja zadłużenia gminy do rocznych dochodów gminy w roku 2010 Lp. Największe obciążenie budżetów GMINA Zadłużenie do dochodów Najmniejsze obciążenie budżetów Lp. GMINA Zadłużenie do dochodów 1 Słońsk 76% 1 Gubin g 0% 2 Wymiarki 74% 2 Żagań g 0% 3 Lubsko 72% 3 Łęknica 2% 4 Słubice 68% 4 Żary g 5% 5 Lipinki Łużyckie 66% 5 Łagów 9% 6 Zwierzyń 62% 6 Zabór 10% 7 Krosno Odrzańskie 58% 7 Brzeźnica 13% 8 Skąpe 56% 8 Żagań m 17% 9 Kłodawa 55% 9 Lubrza 17% 10 Bytnica 54% 10 Maszewo 17% 11 Kolsko 54% 11 Trzebiel 17% 12 Witnica 54% 12 Świebodzin 20% 13 Siedlisko 54% 13 Bobrowice 22% 14 Zbąszynek 53% 14 Iłowa 23% 15 Ośno Lubuskie 53% 15 Żary m 23% 16 Krzeszyce 53% 16 Przewóz 24% 17 Szprotawa 52% 17 Brody 25% 18 Babimost 52% 18 Niegosławice 29% 19 Dąbie 52% 19 Przytoczna 29% 20 Zielona Góra g 52% 20 Pszczew 29% Nowe Miasteczko 21 51% 21 Międzyrzecz 29% 22 Dobiegniew 51% 22 Cybinka 30% 23 Górzyca 50% 23 Drezdenko 30% 24 Szczaniec 50% 24 Gozdnica 31% 25 Sulęcin 50% Źródło: obliczenia własne na podstawie ankiet badawczych IV Rankingu Gmin Województwa Lubuskiego Oczywiście, po odjęciu zobowiązań na realizację programów i projektów realizowanych z udziałem środków unijnych, gminy lubuskie w zasadzie nie przekraczają progu 60%, grożącego wprowadzeniem do gminy zarządu komisarycznego. Jedynie gmina Słubice na koniec 2010 roku, nawet po zastosowaniu wspomnianych obniżek, wykazywała zadłużenie 61%. Przodująca w tabeli zadłużenia gmina Słońsk, ma po odjęciu zadłużenia na realizację programów unijnych wskaźnik zaledwie 26%, gmina Wymiarki wskaźnik 41%, a gmina Lubsko 54%. Czyli, sytuacja gminy zależy nie tylko od wielkości, ale i od struktury zadłużenia. W Polsce najliczniejsza grupa gmin znajduje się w przedziale o zadłużeniu do 40% dochodów ogółem. Liczba gmin w tej grupie stanowiła 72,9% liczby gmin zadłużonych. W grupie powyżej 60% znalazło się 68 gmin. Natomiast, po pomniejszeniu zobowiązań o zobowiązania na realizację programów i projektów realizowanych z udziałem środków unijnych, dopuszczalny próg zadłużenia (60% wykonanych dochodów) przekroczyło tylko 17 gmin [źródło informacji: Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2010 r. Informacja o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego. Rada Ministrów, Warszawa 2011]. Należy jednak podkreślić, że nawet łączne zadłużenie całego samorządu terytorialnego (gminy, powiaty, województwa), stanowiło w roku 2010 niewielką część zadłużenia sektora finansów publicznych (6,8%). Zadłużenie samorządów wynikało w znacznej mierze z faktu, że w większości przypadków niemożliwe jest inwestowanie bez zaciągania zobowiązań. Obiektywnie jednak należy zauważyć, że są gminy, które inwestują znaczne środki bez zaciągania wysokich zobowiązań. Przykładem tego w roku 2010 była gmina Łagów. Z punktu widzenia województwa lubuskiego ważna jest zmiana, która nastąpiła w roku 2010. Od 2004 roku niezmiennie najwyższe przeciętne zadłużenie w relacji do dochodów ogółem dotyczyło gmin województwa dolnośląskiego i zachodniopomorskiego. Jednak w 2010 roku na pierwsze miejsce wysunęło się województwo lubuskie, w którym zobowiązania gmin (bez powiatów grodzkich) osiągnęły kwotę stanowiącą 39,0% ich dochodów budżetowych. Najniższe (24,8%) przeciętne zadłużenie gmin odnotowano tradycyjnie w województwie lubelskim [źródło informacji: Sprawozdanie z działalności regionalnych izb obrachunkowych i wykonania budżetu przez jednostki samorządu terytorialnego w 2010 roku, Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych, Warszawa 2011]. Lubuskie ma zatem najbardziej zadłużone gminy w Polsce. Warto w tym kontekście przypomnieć, że te najmniej w skali kraju zadłużone gminy województwa lubelskiego mają średnio najniższe w Polsce dochody własne na jednego mieszkańca. Z tego płynie wniosek, że biednych nie stać na zaciąganie kredytów. Jest to domena bogatych. 2. WYDATKI 2.1. Inwestycje samorządowe. Wydatki inwestycyjne wzrosły w Polsce w roku 2010 w każdym z typów gmin. Wzrost w stosunku do 2009 roku wynosił w gminach wiejskich 33,2%, 24