Główny Instytut Górnictwa Zakład Oszczędności Energii i Ochrony Powietrza Krajowe Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji EMAS - system zarządzania ochroną środowiska w Unii Europejskiej Wprowadzenie W następstwie przystąpienia do Unii Europejskiej w Polsce zaczęło obowiązywać Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady zwane EMAS (Regulation No 761/2001 of the European Parliament and of the Council of 19 March 2001 allowing voluntary participation by organisations in a Community eco-management and audit scheme) [1]. W rozporządzeniu tym określone zostały warunki, jakim powinien odpowiadać system zarządzania środowiskowego funkcjonujący w organizacji, aby moŝna ją było zarejestrować. System EMAS zbudowany jest podobnie jak system zarządzania środowiskowego, którego wymagania opisano w normie ISO 14001. Występują w nim jednak pewne elementy, których nie uwzględniono w normie ISO 14001. Rozporządzenie EMAS jest intensywnie promowane w Unii Europejskiej, zwłaszcza w odniesieniu do małych i średnich przedsiębiorstw. Dowodem znaczenia, jakie Unia Europejska przywiązuje do wdraŝania systemów zarządzania środowiskowego w małych i średnich przedsiębiorstwach było ustanowienie projektu Systemy zarządzania środowiskowego w małych i średnich przedsiębiorstwach ( Environmental management systems in small and medium sized enterprises ) [2], realizowanego w latach 2002 2004 przez ekspertów z państw członkowskich, Norwegii oraz krajów kandydujących wówczas do Unii. Stan wiedzy w Polsce na temat unijnego rozporządzenia EMAS jest wciąŝ niewystarczający. 1. Historia systemu ekozarządzania i audytu (EMAS) Pierwsze koncepcje systemów zarządzania środowiskowego powstały w latach osiemdziesiątych XX wieku i od tego czasu są ciągle rozwijane. Zasadniczym, wspólnym
celem funkcjonowania systemów zarządzania środowiskowego jest osiąganie ciągłego zmniejszania niekorzystnego wpływu działalności człowieka na środowisko. MoŜna do tego doprowadzić poprzez zintegrowanie zarządzania środowiskowego z ogólnym systemem zarządzania organizacją. Aktualnie najbardziej rozpowszechnione sformalizowane systemy zarządzania środowiskowego to: system opisany w normie ISO 14001 oraz system ekozarządzania i audytu (EMAS). Pierwsze międzynarodowe normy ISO serii 14000 ustanowiono w 1996 roku. Około trzy lata wcześniej, w krajach Unii Europejskiej, przedstawiono koncepcję rejestrowania przedsiębiorstw i instytucji, które dobrowolnie prowadzą działania prośrodowiskowe według ustalonych, jednolitych reguł. Tak powstał system ekozarządzania i audytu EMAS. Zasady organizacji i funkcjonowania systemu EMAS zostały określone po raz pierwszy w rozporządzeniu Rady (EWG) 1836/93 z dnia 23 czerwca 1993 roku w sprawie dobrowolnego uczestnictwa przedsiębiorstw przemysłowych we wspólnotowym systemie ekozarządzania i audytu [3]. Jego zasadniczym celem było zachęcanie do prowadzenia działalności przemysłowej w taki sposób, aby zapewnić systematyczne ograniczanie oddziaływania na środowisko. Narzędziem miał być ujednolicony system samooceny i samokontroli przedsiębiorstw w zakresie ich wpływu na środowisko. WaŜne teŝ było zapewnienie społeczeństwu dostępu do wiarygodnej informacji na ten temat. Początkowo wymagania EMAS wdraŝano tylko w przedsiębiorstwach przemysłowych. W latach 1999-2001 nastąpił przegląd załoŝeń organizacyjnych i formalno-prawnych EMAS. Opracowany został i przyjęty nowy akt prawny - Rozporządzenie nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 marca 2001 r. w sprawie dobrowolnego uczestnictwa organizacji w systemie ekozarządzania i audytu [1]. Jest to tzw. EMAS II, jeden z waŝniejszych unijnych aktów prawnych, odnoszących się do ochrony środowiska. W systemie EMAS II uczestniczyć mogły wszystkie organizacje, nie tylko przedsiębiorstwa przemysłowe, ale takŝe wszelkiego typu instytucje uŝyteczności publicznej, szkoły, stowarzyszenia itp. Ogólna dostępność systemu ma na celu spowodowanie zwiększenia efektów działań prośrodowiskowych, a tym samym zmniejszenie negatywnego wpływu na środowisko przez przemysł, rolnictwo oraz gospodarkę komunalną. W dniu 2 kwietnia 2009 r. Parlament Europejski i Rada przyjęły kolejną wersję rozporządzenia w sprawie dobrowolnego uczestnictwa organizacji w systemie ekozarządzania i audytu tzw. EMAS III. 2
Rozporządzenie, po podpisaniu przez Przewodniczących oraz Sekretarzy Generalnych Rady i Parlamentu Europejskiego, zostało opublikowane dnia 22 grudnia 2009 r. w Dzienniku Urzędowym UE, seria L 342, tom 52. Pełna nazwa nowego rozporządzenia UE brzmi: Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), uchylające rozporządzenie (WE) nr 761/2001 oraz decyzje Komisji 2001/681/WE i 2006/193/WE [4]. 2. EMAS w państwach Unii Europejskiej 2.1 Dane statystyczne W niniejszym rozdziale zestawiono podstawowe dane liczbowe dotyczące systemu EMAS w państwach Unii Europejskiej oraz w Norwegii. Na przestrzeni ostatnich osiemnastu lat zainteresowanie wdraŝaniem i utrzymaniem systemu zarządzania środowiskowego określonego w rozporządzeniu EMAS było bardzo zróŝnicowane w poszczególnych państwach Unii Europejskiej. Całkowitą liczbę organizacji i obiektów zarejestrowanych w systemie EMAS w poszczególnych krajach oraz liczbę zarejestrowanych organizacji w przeliczeniu na milion mieszkańców danego kraju przedstawiono w tabeli 1. 3
Tabela 1 Liczba organizacji i obiektów zarejestrowanych w systemie EMAS w państwach Unii Europejskiej oraz w Norwegii Lp. Kraj Liczba organizacji Liczba obiektów Liczba organizacji na milion mieszkańców 1. Austria 255 718 30,72 2. Belgia 54 356 5,14 3. Bułgaria 3 3 0,39 4. Cypr 51 51 63,75 5. Dania 63 442 11,67 6. Estonia 4 24 2,86 7. Finlandia 6 25 1,13 8. Francja 27 27 0,42 9. Grecja 42 295 3,78 10. Hiszpania 994 1282 22,24 11. Holandia 4 4 0,24 12. Irlandia 4 4 0,95 13. Litwa 10 10 2,94 14. Luksemburg 2 4 4,00 15. Łotwa 1 1 0,43 16. Malta 1 1 2,50 17. Niemcy 880 1320 10,69 18. Norwegia 20 20 4,26 19. Polska 39 105 1,02 20. Portugalia 61 118 5,75 21. Rep. Czeska 25 60 2,43 22. Rumunia 3 3 0,14 23. Słowacja 2 2 0,37 24. Słowenia 3 7 1,50 25. Szwecja 61 118 6,70 26. Węgry 23 26 2,28 27. Wielka Brytania 51 263 0,84 28. Włochy 1061 1540 18,04 Razem 3750 6829 Średnia: 7,45 Z tabeli wynika, Ŝe państwem, w którym liczba zarejestrowanych organizacji jest największa są Włochy. Ponad 1060 organizacji zarejestrowanych w systemie EMAS we Włoszech stanowi około 28% wszystkich zarejestrowanych w tym systemie organizacji. Kolejne miejsca w rankingu organizacji zarejestrowanych w systemie EMAS zajmują: Hiszpania (994 organizacje), Niemcy (880 organizacji), Austria (255 organizacji) oraz Dania (63 organizacje). 4
Liczba zarejestrowanych w niektórych państwach UE obiektów jest wielokrotnie większa od liczby zarejestrowanych organizacji, czego przykładem jest Dania z 442 zarejestrowanymi obiektami i 63 zarejestrowanymi organizacjami, Wielka Brytania, gdzie liczby te wynoszą odpowiednio 263 i 51 oraz Belgia (356 i 54) i Grecja (295 i 42). Jednak dane prezentujące całkowitą liczbę zarejestrowanych w systemie organizacji i/lub obiektów nie oddają w pełni zaangaŝowania kaŝdego z krajów Unii Europejskiej w promocję systemu ekozarządzania i audytu EMAS. Całkowita liczba zarejestrowanych organizacji i/lub obiektów nie odzwierciedla równieŝ stopnia świadomości ekologicznej najwyŝszego kierownictwa organizacji prowadzących działalność gospodarczą w poszczególnych państwach Unii. Zastosowanie wskaźników do oceny stopnia rozpowszechnienia systemu EMAS w poszczególnych państwach Unii Europejskiej wydaje się być jak najbardziej uzasadnione. Wskaźnik moŝe prezentować liczbę zarejestrowanych w systemie EMAS organizacji i/lub obiektów w odniesieniu do liczby ludności danego kraju lub na przykład liczby zarejestrowanych w tym kraju podmiotów gospodarczych. W niniejszym opracowaniu jako poziom odniesienia przyjęto liczbę ludności kraju, wyraŝoną w milionach. Czołówka zobiektywizowanej w ten sposób listy rankingowej w odniesieniu do zarejestrowanych organizacji przedstawia się następująco: Cypr, Austria, Hiszpania, Włochy, Dania i Niemcy. Liczba rejestracji w systemie EMAS w państwach, które wstąpiły do Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. oraz 1 stycznia 2007 r. jest równieŝ mocno zróŝnicowana. W niektórych z tych krajów do 1 marca 2013 r. zarejestrowano w systemie EMAS kilka organizacji lub obiektów. Krajem, który przoduje w liczbie zarejestrowanych organizacji - wśród państw przyjętych do Unii w ostatnich dziewięciu latach - jest Cypr, gdzie w systemie EMAS zarejestrowano 51 organizacji. Przedstawione powyŝej dane liczbowe, aktualne na dzień 1 marca 2013 r. zaczerpnięto ze strony internetowej Komisji Europejskiej, dedykowanej EMAS [5]. Najnowsze dane [6] prezentowane na stronie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, poświęconej systemowi EMAS pokazują, Ŝe liczba zarejestrowanych w Polsce organizacji 5
wynosi aktualnie 36, natomiast liczba zarejestrowanych obiektów wynosi około 100 (według stanu na dzień 11.03.2013 r.). 2.2. Promocja systemów zarządzania środowiskowego w państwach członkowskich Unii Europejskiej Artykuł 33 wspólnotowego rozporządzenia nr 1221/2009 (EMAS) nakłada na władze państwowe obowiązek promowania systemu ekozarządzania i audytu. W krajach Unii Europejskiej opracowano i sprawdzono wiele modeli słuŝących do efektywnego wdraŝania systemu EMAS oraz innych systemów zarządzania środowiskowego, między innymi w jednym sektorze działalności gospodarczej, w przedsiębiorstwach zlokalizowanych na tym samym obszarze geograficznym lub funkcjonujących w sieci powiązanych wzajemnie ze sobą organizacji. Tak zwane dobre praktyki dotyczące wdraŝania systemów zarządzania środowiskowego przedstawia raport projektu Systemy zarządzania środowiskowego w małych i średnich przedsiębiorstwach [2]. Przykładami dobrych praktyk mogą być następujące pogramy realizowane w państwach Unii Europejskiej: Agenda 21 i system zarządzania środowiskowego Finlandia, Środowiskowy grant na rozwój biznesu Szwecja, Projekty sektorowe ADEGE Francja, Model Hackefors Szwecja, Etapowe wdraŝanie SZŚ i norma BS 8555 Wielka Brytania, Eco-profit Vienna Austria, Eco-mapping Belgia, Potrójne certyfikaty Szwecja. 2.3. Wprowadzenie systemu EMAS w Polsce WdroŜenie rozwiązań prawno - instytucjonalnych transponujących do polskiego prawa wymagania unijnego rozporządzenia EMAS obejmowało w chwili przystąpienia Polski do Unii Europejskiej następujące akty normatywne: Ustawa o systemie ekozarządzania i audytu (EMAS), uchwalona przez Sejm RP dnia 12 marca 2004 r., akty wykonawcze ustanowione przez Ministra Środowiska dnia 23 kwietnia 2004 r. 6
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS) została opublikowana w Dzienniku Ustaw nr 70 poz. 631 z dnia 21 kwietnia 2004 r. Związane z ustawą rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r.: w sprawie wzoru wniosku o wpis podmiotu do rejestru weryfikatorów środowiskowych oraz wzorów dokumentów, formy, częstotliwości i terminów przekazywania informacji z rejestru wojewódzkiego do rejestru krajowego, w sprawie zakresu danych, które zawiera rejestr wojewódzki, oraz wzoru wniosku o rejestrację organizacji w rejestrze wojewódzkim, w sprawie współczynników róŝnicujących wysokość opłaty rejestracyjnej w krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS), zostały opublikowane w Dzienniku Ustaw nr 94 z dnia 30 kwietnia 2004 r. odpowiednio, jako pozycje 930, 931 i 932. WyŜej wymieniona ustawa oraz towarzyszące jej akty wykonawcze weszły w Ŝycie z dniem uzyskania przez Rzeczpospolitą Polską członkostwa w Unii Europejskiej. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie wzoru wniosku o wpis podmiotu do rejestru weryfikatorów środowiskowych było nowelizowane w grudniu 2007 r. 2.4. Zmiany w krajowym systemie ekozarządzania i audytu EMAS, wprowadzone w latach 2011-2012 Wprowadzenie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), uchylającego rozporządzenie (WE) nr 761/2001 oraz decyzje Komisji 2001/681/WE i 2006/193/WE [4] pociągnęło za sobą zmiany w polskim systemie ekozarządzania i audytu. W dniu 29 września 2011 r. zaczęła w Polsce obowiązywać ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS). Została ona opublikowana w Dzienniku Ustaw nr 178 z dnia 29 sierpnia 2011 r. (poz. 1060). Wspomniana ustawa zmienia następujące ustawy: ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska, ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, ustawa z dnia 24 kwietnia 2009 r. o bateriach i akumulatorach. 7
Następujące akty prawne zostały uchylone: ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS), ustawa z dnia 30 marca 2007 r. o zmianie ustawy o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2007 r. w sprawie wzoru wniosku o wpis podmiotu do rejestru weryfikatorów środowiskowych zostało uznane za nieobowiązujące wobec uchylenia jego podstawy prawnej. Aktualnie obowiązującymi aktami wykonawczymi do ustawy z dnia 15 lipca 2011 r. o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS) są: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 marca 2012 r. w sprawie współczynników róŝnicujących wysokość opłaty rejestracyjnej za wpis do rejestru organizacji zarejestrowanych w krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS) - opublikowane Dz. U. 2012 nr 0 poz. 341, rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lutego 2012 r. w sprawie wzoru wniosku o rejestrację organizacji w rejestrze EMAS opublikowane Dz. U. 2012 nr 0 poz. 166. W myśl ustawy Krajowy system ekozarządzania i audytu (EMAS), tworzą: 1. Minister właściwy do spraw środowiska, 2. Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska, 3. Polskie Centrum Akredytacji. Minister właściwy do spraw środowiska prowadzi politykę w zakresie rozwoju systemu oraz współpracuje z organami Unii Europejskiej we wspomnianym zakresie. Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska: prowadzi rejestr organizacji zarejestrowanych w systemie, na wniosek organizacji dokonuje jej wpisu do rejestru EMAS, informuje odpowiednie organy o rejestracji organizacji w rejestrze EMAS; w stosownych przypadkach odmawia wpisu organizacji do rejestru EMAS, zawiesza rejestrację organizacji w rejestrze EMAS bądź wykreśla organizację z rejestru EMAS. 8
Polskie Centrum Akredytacji prowadzi akredytację weryfikatorów środowiskowych zgodnie z przepisami ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności (Dz. U. z 2010 r. Nr 138, poz. 935 oraz z 2011 r. Nr 102, poz. 586) oraz przepisami rozporządzenia (WE) nr 1221/2009. Podsumowanie Rozporządzenie unijne nr 1221/2009 (EMAS) nakłada na władze państwowe wszystkich szczebli obowiązek promowania systemu ekozarządzania i audytu (EMAS), zwłaszcza w tzw. małych organizacjach. Zainteresowanie wdraŝaniem i rejestracją systemu zarządzania środowiskowego, którego wymagania określono we wspomnianym rozporządzeniu jest bardzo zróŝnicowane w poszczególnych państwach Unii Europejskiej. W krajach Unii Europejskiej opracowano i sprawdzono wiele modeli słuŝących do efektywnego wdraŝania systemu zarządzania środowiskowego, między innymi w jednym sektorze działalności gospodarczej, w przedsiębiorstwach zlokalizowanych na tym samym obszarze geograficznym lub funkcjonujących w sieci powiązanych wzajemnie ze sobą organizacji. W chwili obecnej trudno jest przewidzieć, jakie będzie zainteresowanie polskich organizacji wdraŝaniem unijnego systemu ekozarządzania i audytu. W Polsce stworzono podstawy prawno - instytucjonalne umoŝliwiające funkcjonowanie systemu EMAS, lecz wiedza o wymaganiach systemu wśród polskich przedsiębiorców jest wciąŝ niewystarczająca. Aktualnie liczba organizacji zarejestrowanych w systemie EMAS w Polsce wynosi 36, natomiast liczba zarejestrowanych obiektów około 100. Główny Instytut Górnictwa jest odpowiednio przygotowany do rozpowszechniania wiedzy na temat systemu zarządzania środowiskowego zgodnego z wymaganiami normy PN - EN ISO 14001 oraz rozporządzenia EMAS. Kompetencje Instytutu w tej dziedzinie potwierdzają: certyfikat zintegrowanego systemu zarządzania (jakość, środowisko, BHP) wydany przez Polskie Centrum Badań i Certyfikacji, referencje dotyczące wdroŝonych przez GIG systemów zarządzania oraz kilkudziesięcioosobowa grupa ekspertów z dziedziny inŝynierii i ochrony środowiska, zatrudnionych w Instytucie. Sukcesem Instytutu jest równieŝ zrealizowanie w latach 2006-2008 studiów podyplomowych Czystsza Produkcja i zarządzanie ochroną środowiska, współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS). 9
Literatura 1. Regulation No 761/2001 of the European Parliament and of the Council of 19 March 2001 allowing voluntary participation by organisations in a Community ecomanagement and audit scheme 2. Best project on Environmental management systems in small and medium sized enterprises, Final report, European Commission, DG Enterprise, Brussels, 2003 3. Rozporządzenie Rady (EWG) 1836/93 z dnia 23 czerwca 1993 roku w sprawie dobrowolnego uczestnictwa przedsiębiorstw przemysłowych we wspólnotowym Systemie Eko-Zarządzania i Auditu 4. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), uchylające rozporządzenie (WE) nr 761/2001 oraz decyzje Komisji 2001/681/WE i 2006/193/WE 5. Strona internetowa: http://ec.europa.eu/environment/emas/documents/articles_en.htm 6. Strona internetowa: http://www.gdos.gov.pl/articles/view/3202/ Opracowanie materiału: dr inŝ. Jacek Boba Kontakt: dr inŝ. Jacek Boba Główny Instytut Górnictwa Zakład Oszczędności Energii i Ochrony Powietrza 40 166 Katowice, Plac Gwarków 1 tel. (32) 259 21 38, fax (32) 259 22 67 e-mail: j.boba@gig.eu Niniejszy materiał opracowano w ramach projektu Czystsza Produkcja i zrównowaŝony rozwój - dofinansowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Materiał rozprowadzany jest bezpłatnie podczas seminariów promujących Czystszą Produkcję i zarządzanie środowiskowe. 10