Wacław Jarmołowicz Dawid Piątek ROZDZIAŁ 10 W SPRAWIE PRZEMIAN W SZKOLNICTWIE WYŻSZYM I KSZTAŁCENIA EKONOMISTÓW Wprowadzenie Celem opracowania jest ogólna charakterystyka przemian w tym przede wszystkim ilościowych w kształceniu ekonomistów na poziomie studiów wyższych. Autorzy opracowania analizują i oceniają zarazem zmiany, jakie dokonywały się równolegle do zmian ustrojowych 1 w procesie akademickiego kształcenia ekonomistów. W szczególności chodzi tu o przemiany jakościowe (nowe uczelnie, kierunki, formy), jak też ilościowe zachodzące w szkolnictwie wyższym (państwowym i prywatnym). Wyższe szkolnictwo ekonomiczne w Polsce Polskie szkolnictwo wyższe, w tym ekonomiczne, doświadczyło zmian po roku 1989 bardzo wielu i to znacznych. Związane to było z transformacją gospodarczą i przywróceniem kategoriom ekonomicznym właściwego miejsca w procesie gospodarowania. Przemiany gospodarcze spowodowały wzrost popytu na absolwentów studiów ekonomicznych a w ślad za tym gwałtowny wzrost zainteresowania tego typu studiami 2. Jednocześnie przełamany został monopol uczelni publicznych, które zmuszone zostały do konkurowania z dynamicznie się rozwijającymi prywatnymi szkołami wyższymi. Ilustracją tych zmian są m.in. dane zamieszczone w tabeli 1 oraz na wykresach 1-3, a dotyczące liczby studentów szkół wyższych w ogóle, w tym ekonomicznych (tabela 1 i wykres 1), jak również i nowych absolwentów tych szkół, w tym i ekonomicznych (tabela 1 i wykres 2). Na wykresie 3 przedstawiono ponadto podstawowe informacje dotyczące także dynamiki wzrostu liczby studentów i absolwentów szkół wyższych, a w tym i ekonomicznych. Tabela 1. Liczba studentów i absolwentów szkół wyższych i wyższych w latach 1990-2006 (w tys.) Wyszczególnienie Rok akademicki 1990/1991 1991/1992 1992/1993 1993/1994 1994/1995 1995/1996 Studenci (ogółem) 403,8 428,2 495,7 584,0 682,2 794,6 Studenci wyższych 24,0 28,5 37,9 53,1 70,0 97,3 Absolwenci (ogółem) 56,1 59,0 61,4 64,2 70,3 89,0 Absolwenci wyższych 3,0 3,1 3,7 4,3 5,2 8,6 1 J. Solarz zwraca uwagę, że rozwój rynku edukacji, w tym na poziomie wyższym można uznać za sukces transformacji ustrojowej. J. Solarz, Model edukacji ekonomicznej w Polsce, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29-30.11.07, Warszawa, s. 2. 2 Jak zauważa J. Szambelańczyk po 1989 roku w Polsce miał miejsce >> złoty wiek zainteresowania społecznego<< kształceniem ekonomistów. J. Szambelańczyk, Dylematy kształcenia ekonomistów w Polsce w warunkach urynkowienia szkół wyższych, integracji europejskiej i globalizacji, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29-30.11.07, Warszawa, s. 3.
104 Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek 1996/1997 1997/1998 1998/1999 1999/2000 2000/2001 2001/2002 Studenci (ogółem) 927,5 1091,8 1274,0 1431,9 1584,8 1718,7 Studenci wyższych 137,7 201,5 273,3 332,1 369,5 386,6 Absolwenci (ogółem) 115,9 146,3 174,8 214,6 260,3 303,1 Absolwenci wyższych 13,5 20,0 30,3 44,1 65,9 82,6 2002/2003 2003/2004 2004/2005 2005/2006 2006/2007 Studenci (ogółem) 1800,5 1858,7 1926,1 1953,8 1941,4 Studenci wyższych 389,5 382,3 387,9 407,8 406,2 Absolwenci (ogółem) 342,1 364,8 384,0 391,5 394,0 Absolwenci wyższych 93,6 99,3 100,2 94,9 88,0 Wykres 1. Liczba studentów wyższych i pozostałych szkół wyższych w latach 1990-2006 2500000 2000000 1500000 1000000 Studenci wyższych szkół ekonomicznych 500000 0 1990/1991 1992/1993 1994/1995 1996/1997 1998/1999 2000/2001 2002/2003 2004/2005 2006/2007 Pozostali studenci
W sprawie przemian w szkolnictwie wyższym i kształcenia ekonomistów 105 Wykres 2. Liczba absolwentów wyższych i pozostałych szkół wyższych w latach 1990-2006 450000 400000 350000 300000 250000 200000 150000 Absolwenci wyższych szkół ekonomicznych 100000 50000 0 Pozostali absolwenci 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 Wykres 3. Stopa wzrostu liczby studentów i absolwentów szkół wyższych i wyższych szkół ekonomicznych w latach 1990-2006 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% -10,0% -20,0% 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Studenci Absolwenci Studenci wyższych szkół ekonomicznych Absolwenci wyższych szkół ekonomicznych Jak wynika z prezentowanych danych, po roku 1990 nastąpił gwałtowny wzrost liczby studentów w ogóle, a w szczególności (pamiętać przy tym należy i o tym, że dynamicznie rozwijały się nie tylko studia w uczelniach ekonomicznych, ale także na wydziałach nauk ekonomicznych zlokalizowanych na takich m.in. uniwersytetach jak: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytet Gdański, Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytet Szczeciński i Uniwersytet Warszawski). Dane powyższe świadczą także o wzroście prestiżu studiów ekonomicznych, które stały się studiami pierwszego wyboru dla wielu absolwentów szkół średnich, również tych
106 Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek najlepszych (Ratajczak, 2007, s. 4) 3. Przykładowo zatem w roku 1990 na wszystkich uczelniach w kraju studiowało około 404 tysięcy studentów, podczas gdy w roku 2006 tylko na uczelniach ekonomicznych było ponad 406 tysięcy studentów. Tak więc liczba studentów w analizowanym okresie wzrosła prawie pięciokrotnie. Na uczelniach ekonomicznych zaś, wzrost ten był jeszcze większy - prawie siedemnastokrotny! Co więcej, i biorąc z kolei pod uwagę liczbę absolwentów, można tu zauważyć, że dynamika zmian była wręcz niezwykła (wzrosty odpowiednio o około 600% i 2800%). Jednakże, od roku 2003 nastąpiło już pewne spowolnienie wzrostu liczby studentów i absolwentów a w roku 2006 wystąpił nawet nieznaczny spadek. Dodać przy tym należy, że znacząco wzrósł udział studentów kształcących się, zwłaszcza w systemie niestacjonarnym, a o czym świadczy m. in. to, że w roku 2006 ich udział wynosił około 50% w relacji do ogólnej liczby studentów, a w szkołach ekonomicznych aż 75%. Równocześnie następował szybki rozwój szkół prywatnych, w których kształciło się ponad 30% ogółu studentów. Sektor prywatny zdominował też kształcenie na kierunkach ekonomicznych. Jak wynika z danych GUS aż 82% studentów uczelni ekonomicznych, kształci się obecnie w szkołach prywatnych (Szkoły wyższe i ich finanse w 2006 r.). Przez większość analizowanego okresu, liczba studentów i absolwentów uczelni ekonomicznych rosła przy tym szybciej i jak już wskazywano niż pozostałych. W roku 1990 studenci i absolwenci uczelni ekonomicznych stanowili odpowiednio 5,9% i 5,3% ogółu, a w roku 2006 aż 20,9% i 22,3% (szczytowe udziały to 23,3% w 2000 roku dla studentów i 27,4% w 2002 roku dla absolwentów). Dynamicznie zwiększała się również całkowita liczba szkół wyższych o profilu ekonomicznym (Wykres 4). Wykres 4. Liczba wyższych w latach 1990-2006 100 90 93 94 94 94 93 94 93 93 95 95 80 70 71 60 50 40 39 51 30 26 20 10 5 9 14 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 3 Na temat niskiego prestiżu studiów ekonomicznych przed rokiem 90 por. np. J. Szambelańczyk, op.cit., s. 5; M. Ratajczak, Wyższe szkolnictwo ekonomiczne w Polsce w dobie przemian, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29-30.11.07, Warszawa, s. 2.
W sprawie przemian w szkolnictwie wyższym i kształcenia ekonomistów 107 Ten dynamiczny wzrost a dotyczący liczby szkół wyższych o charakterze ekonomicznym dotyczył jednak wyłącznie prywatnych uczelni ekonomicznych, gdyż liczba szkół państwowych nie zwiększyła się. Było to więc i pozostaje pięć uczelni państwowych, a mianowicie takich jak: Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Akademia Ekonomiczna w Katowicach. Dodajmy tu zarazem, że także w tych szkołach miał miejsce znaczny przyrost liczby studentów, oraz że wraz ze wzrostem liczby studentów, wzrastała również liczebność kadry naukowo-dydaktycznej uczelni. Podstawowe przy tym dane dotyczące liczebności i struktury tej kadry prezentują zawarte są w tabeli 2-3 i na wykresie 5. Tabela 2. Pracownicy naukowo-dydaktyczni w szkołach wyższych w latach 1990-2006 Wyszczególnienie Rok akademicki 1990/1991 1991/1992 1992/1993 1993/1994 1994/1995 1995/1996 Ogółem 64454 63176 63076 65261 67066 66973 Profesorowie 5597 7569 8914 10155 10945 11503 Docenci 5766 3003 1927 1058 826 625 Adiunkci 22755 22907 23209 23189 23587 23537 Asystenci 17220 17640 17273 18012 18476 18073 Pozostali 13116 12057 11753 12847 13232 13208 1996/1997 1997/1998 1998/1999 1999/2000 2000/2001 2001/2002 Ogółem 70372 73041 74098 77821 79947 85979 Profesorowie 12574 13621 14226 15530 16365 18426 Docenci 611 673 696 596 547 449 Adiunkci 24142 24978 25886 27696 29023 30519 Asystenci 18752 18702 18133 18138 17741 18591 Pozostali 14293 15067 15157 15861 16271 17994 2002/2003 2003/2004 2004/2005 2005/2006 2006/2007 Ogółem 88513 91530 96301 9936 96747 Profesorowie 19474 20549 21779 22845 22055 Docenci 288 251 256 232 454 Adiunkci 31620 32921 35090 36854 38505 Asystenci 18572 18464 18782 18354 15128 Pozostali 18565 19325 20394 21078 20275 Tabela 3. Pracownicy naukowo-dydaktyczni w wyższych szkołach ekonomicznych w latach 1990-2006 Wyszczególnienie Rok akademicki 1990/1991 1991/1992 1992/1993 1993/1994 1994/1995 1995/1996 Ogółem 2478 2437 2593 2977 3218 3696 Profesorowie 172 254 363 504 681 841 Docenci 257 130 96 58 39 43 Adiunkci 925 927 935 929 914 987 Asystenci 474 566 530 632 693 825 Pozostali 650 560 669 854 891 1000 1996/1997 1997/1998 1998/1999 1999/2000 2000/2001 2001/2002 Ogółem 4481 5881 6613 7741 8158 9541 Profesorowie 1135 1493 1831 2239 2519 2991 Docenci 49 137 142 160 138 123 Adiunkci 1096 1445 1616 1970 2099 2493 Asystenci 927 1254 1330 1634 1708 1885 Pozostali 1274 1482 1694 1738 1694 2049
108 Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek 2002/2003 2003/2004 2004/2005 2005/2006 2006/2007 Ogółem 9458 9842 10430 10884 10493 Profesorowie 3070 3219 3356 3590 3426 Docenci 118 114 145 140 115 Adiunkci 2597 2842 3239 3395 3497 Asystenci 1846 1889 1876 1897 1575 Pozostali 1827 1778 1814 1862 1834 Wykres 5. Struktura kadry naukowo-dydaktycznej szkół wyższych ekonomicznych w 1990 i 2006 roku 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% ogółem 1990 wyższe szkoły ekonomiczne 1990 ogółem 2006 wyższe szkoły ekonomiczne 2006 Profesorowie Docenci Adiunkci Asystenci Pozostali Jak też wynika z przedstawionych danych, w latach 1990-2006 znacząco wzrosła liczebność kadry nauko-dydaktycznej uczelni wyższych. Ogólna liczba nauczycieli akademickich wzrosła o 50%, a przy tym w największym stopniu zwiększyła się liczba profesorów (o 300%) Na uczelniach ekonomicznych zaś wzrost ten był jeszcze większy, gdyż liczebność kadry naukowej wzrosła czterokrotnie, a liczba profesorów dwudziestokrotnie. Zmieniła się zarazem sama struktura zatrudnionych pracowników naukowo-dydaktycznych. W roku 1990 bowiem zarówno w szkołach ekonomicznych jak i w uczelniach ogółem udział poszczególnych grup zatrudnionych w ogólnej strukturze był podobny. Przeważali tu zatem adiunkci (ponad 35%). Asystenci stanowili natomiast ponad 20% pracowników, a profesorowie i docenci koło 20% kadry. W roku 2006 (w porównaniu do 1990) znacznie większy był już jednak udział profesorów (22,8% w uczelniach ogółem i aż 32,7% w wyższych szkołach ekonomicznych). Udział adiunktów natomiast był podobny, podczas gdy zmniejszył się udział asystentów i docentów. Ogólniej można by tu też zauważyć, że rozwój kadry naukowo-dydaktycznej nie nadążał mimo wszystko za wzrostem liczby studentów. W roku 1990 jeden profesor przypadał bowiem na 72 studentów, a jeden pracownik na 6, podczas gdy w 2006 roku jeden profesor miał pod opieką 88 studentów, natomiast na jednego pracownika naukowo-
W sprawie przemian w szkolnictwie wyższym i kształcenia ekonomistów 109 dydaktycznego przypadało 20 studentów. Sytuacja w tym względzie poprawiła się nieznacznie na uczelniach ekonomicznych chociaż i tak była trudniejsza niż w szkołach wyższych ogółem. Na jednego profesora przypadało bowiem 140 studentów w 1990 roku i 118 w 2006 roku, a na jednego pracownika odpowiednio 10 i 39. Dane dotyczące z kolei kadry państwowych wyższych i w ujęciu ich struktury, prezentuje tabela 4. Tabela 4. Pracownicy naukowo-dydaktyczni w państwowych wyższych szkołach ekonomicznych w 2006 r. Wyszczególnienie Profesorowie Doktorzy habilitowani Doktorzy SGH Warszawa 105 109 248 AE Poznań 52 78 256 AE Kraków 58 59 266 AE Katowice 42 46 229 AE Wrocław 66 77 379 Źródło: opracowanie własne. Wyraźnie lepiej na tle pozostałych uczelni przedstawia się sytuacja kadrowa Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Liczba pracowników z tytułem profesora jest tu dwukrotnie większa niż średnia na pozostałych uczelniach, najwięcej jest również doktorów habilitowanych. Zaplecze intelektualne SGH oraz najwyższa w kraju jakość kształcenia sprawiają, że uczelnia ta zajmuje pierwsze miejsce w rankingach (tabela 5-6). Tabela 5. Miejsca państwowych wyższych w rankingu Wprost (kategoria: państwowe wyższe szkoły ekonomiczne) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 SGH Warszawa 1 1 1 1 1 1 AE Poznań 2 2 3 2 3 2 AE Kraków 3 3 2 3 2 3 AE Katowice 4 4 4 4 5 4 AE Wrocław 5 5 5 5 4 5 Źródło: opracowanie własne. Tabela 6. Miejsca państwowych wyższych w rankingu Rzeczpospolitej i Perspektyw (kategoria: uczelnie akademickie) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 SGH Warszawa 5 5 5 4 4 3 AE Poznań 18 15 10 11 13 11 AE Kraków 31 40 31 25 39 29 AE Katowice 36 36 38 32 42 34 AE Wrocław 38 21 19 24 34 37 Źródło: opracowanie własne. Podsumowanie Odnosząc się ogólniej do zaprezentowanych wyżej danych, a obrazujących podstawowe kierunki zmian w wyższym szkolnictwie w ogóle, a ekonomicznym w szczególności, i zwłaszcza okresu transformacji ustrojowej, wypada zauważyć najpierw, iż w analizowanym
110 Wacław Jarmołowicz, Dawid Piątek okresie dążność do ukończenia studiów wyższych stała się powszechna. Dążność ta uzyskała zarazem możliwość realizacji poprzez rozwój systemu szkolnictwa oraz dostępność (w tym i finansową) w istniejących warunkach przyjęć i realizacji studiów, jakkolwiek i znacznie zróżnicowanych (w tym i pod względem indywidualnych i społecznych kosztów kształcenia). Studia wyższe nie stanowią już obszaru dostępnego jedynie dla społecznej elity Świadczy o tym m. in. niezwykle dynamiczny wzrost liczby studentów i absolwentów. Oznaczać to może również, że w świadomości znacznej części społeczeństwa, przekonanie o potrzebie ich posiadania zyskało na znaczeniu oraz, że samo wykształcenie jako wartość w gospodarce rynkowej zajmuje w hierarchii innych jedno z najwyższych miejsc, a w tym i wskutek docenienia tej wartości jako elementu przewagi konkurencyjnej na rynku pracy. Transformacja gospodarcza sprawiła też, że pojawiło się zapotrzebowanie na nowe rodzaje umiejętności i wiedzy, pozwalające podjąć pracę w dynamicznie rozwijającym się sektorze przedsiębiorstw, banków i firm ubezpieczeniowych. Spowodowało to z kolei, znaczący wzrost popularności studiów ekonomicznych. W odpowiedzi na zapotrzebowanie rynkowe powstała też duża liczba prywatnych szkół wyższych. Niestety daje się zauważyć poważne niedostatki wśród kadry naukowo-dydaktycznej 4. Wzrost liczby pracowników był bowiem znacznie wolniejszym niż liczby studentów, co w zaistniałej i obserwowanej sytuacji dotyczącej zmian ilościowych i jakościowych zachodzących w szkolnictwie wyższym, i zwłaszcza ekonomicznym sprawia, że można także i należy zadać pytanie o to, na ile był to okres złotej ery a na ile w ślad za rozwojem zwłaszcza ilościowym kosztem była niska jakość kształcenia, i zwłaszcza w szkolnictwie prywatnym. Nie podejmując się tu bliżej rozważań w tym zakresie, podkreślmy jednak, że mimo wszystko rozwój szkolnictwa wyższego, w tym i ekonomicznego, z pewnością przyczynił się do podniesienia wskaźnika skolaryzacji i udziału osób z wyższym wykształceniem w polskim społeczeństwie (wskaźnik skolaryzacji dla osób w wieku 18-24 wynosi ponad 50%, a udział osób z wykształceniem wyższym wynosi ponad 14%) jak również przygotował przynajmniej najbardziej niezbędne kadry dla rozwoju społeczno-gospodarczego. BIBLIOGRAFIA: 1. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2007, GUS, Warszawa 2007. 2. Nauka polska. Autodiagnoza polskiego środowiska naukowego, Collegium Civitas, 2007, http://www.ks.collegium.edu.pl/download/naukapolska-raport.pdf (stan na dzień 03.04.2008). 3. Ratajczak M. (2007), Wyższe szkolnictwo ekonomiczne w Polsce w dobie przemian, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29-30.11.07, Warszawa. 4. Rocznik Statystyczny 1991, GUS, Warszawa 1991. 5. Rocznik Statystyczny 1992, GUS, Warszawa 1992. 6. Rocznik Statystyczny 1993, GUS, Warszawa 1993. 7. Rocznik Statystyczny 1994, GUS, Warszawa 1994. 8. Rocznik Statystyczny 1995, GUS, Warszawa 1995. 9. Rocznik Statystyczny 1996, GUS, Warszawa 1996. 10. Rocznik Statystyczny 1997, GUS, Warszawa 1997. 11. Rocznik Statystyczny 1998, GUS, Warszawa 1998. 12. Rocznik Statystyczny 1999, GUS, Warszawa 1999. 13. Rocznik Statystyczny 2000, GUS, Warszawa 2000. 14. Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001. 4 Na temat innych problemów w szkolnictwie wyższym i nauce polskiej szerzej: Nauka polska. Autodiagnoza polskiego środowiska naukowego, Collegium Civitas, 2007, http://www.ks.collegium.edu.pl/download/ NAUKAPOLSKA-raport.pdf (stan na dzień 03.04.2008).
W sprawie przemian w szkolnictwie wyższym i kształcenia ekonomistów 111 15. Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002. 16. Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003. 17. Rocznik Statystyczny 2004, GUS, Warszawa 2004. 18. Rocznik Statystyczny 2005, GUS, Warszawa 2005. 19. Rocznik Statystyczny 2006, GUS, Warszawa 2006. 20. Solarz J. (2007), Model edukacji ekonomicznej w Polsce, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29-30.11.07, Warszawa. 21. Szambelańczyk J. (2007), Dylematy kształcenia ekonomistów w Polsce w warunkach urynkowienia szkół wyższych, integracji europejskiej i globalizacji, referat nadesłany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich, 29-30.11.07, Warszawa. 22. Szkoły wyższe i ich finanse w 2006 r., Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2007.