Lekcja 2 TEMAT: ZMIANY LICZBY LUDNOSCI W DZIEJACH ŚWIATA. Liczba ludności współcześnie zamieszkującej nasza planetę kształtowała się w ciągu wielu tysiącleci. Początkowo liczba ludności świata była niewielka. Przyczyną było wiele zagrożeń, które czyhały na człowieka pierwotnego. Walka o przetrwanie, liczne choroby oraz dobór naturalny, który powodował selekcję najsilniejszych osobników, regulowały liczebność osobników w sposób naturalny. Po pewnym czasie człowiek przystosowywać się do środowiska i korzystać z jego zasobów. Liczba ludności zaczęła wzrastać. Z czasem, z braku miejsca zaczęła się walka o terytoria. Ustalenie dokładnej liczby osób zasiedlającej Ziemię w najstarszych okresach dziejów jest praktycznie niemożliwe. Możemy ją oszacować na podstawie analiz porównawczych, korzystając z danych archeologicznych, kronik, spisów majątkowych itp. W dziejach ludzkości można wskazać kilka wydarzeń, które miały wpływ na kształtowanie się społeczeństwa i tempo wzrostu liczby ludności Ziemi. Pierwszym była rewolucja neolityczna, podczas której nastąpiło przejście od koczowniczego do osiadłego trybu życia oraz powstanie najstarszych osad, tworzących zalążki wielkiej cywilizacji, Od tego momentu zaludnienie na naszej planecie stopniowo ale bardzo powoli wzrastało. Szybszy przyrost nastąpił dopiero w okresie rewolucji przemysłowej, kiedy w ciągu zaledwie 200 lat liczba ludności świata się podwoiła, jednocześnie przekraczając- w pierwszej połowie XIX w.- jeden miliard. Na kolejne podwojenie potrzeba było już tylko 100 lat. W XX. Dalszy postęp technologiczny, rozwój medycyny i poprawa warunków bytowych wpłynęły na spadek umieralności oraz znaczny wzrost przeciętnej długości życia. W ciągu tego stulecia nastąpił największy w historii wzrost zaludnienia- liczba ludności siata zwiększyła się blisko czterokrotnie. PO 1960r. tempo jej przyrostu było tak gwałtowne, że proces ten określono mianem eksplozji demograficznej- 1960r. świat liczył około 3mld mieszkańców, a w 1999r. liczba ta przekroczyła 6 mld. Nie wszystkie obszary miały jednakowy udział w globalnym przyroście liczby ludności. Spośród najprawdopodobniej 160 mln ludzi, którzy zamieszkiwali naszą planetę na przełomie er, zdecydowania większość skupiała się w Indiach, Chinach i na ziemiach Imperium Rzymskiego. Obecnie najludniejszym kontynentem jest Azja; jej udział w zaludnieniu w zaludnieniu świata od kilkuset lat wynosi 56-66%, a liczba mieszkańców systematycznie rośnie. Na przebieg procesów demograficznych specyficzny wpływ miały wydarzenia rozgrywające się w Afryce. Ocenia się, że w okresie od VII w. do końca XIX w. Z Czarnego Lądu wywieziono siłą 20-35 mln Afrykanów. Najpierw robili to Arabowie, a od drugiej połowy XVI w, handlarze dostarczający niewolniczą siłę roboczą na oba kontynenty amerykańskie, Skutkiem było wyludnienie Afryki i jej malejący udział w liczbie ludności siata, zwłaszcza w okresie od 1650 do 1900 r. Od połowy XVIII w., dzięki imigrantom z różnych krajów świata, dynamicznie rosła liczba mieszkańców Ameryki Północnej. W okresie od 1790 do 1990r. zaludnienie zwiększyło się tam prawie 65-krotnie. Jednocześnie, wskutek eksterminacji, drastycznie spadła liczba rdzennej ludności indiańskiej.
Podobnie przebiegały zmiany ludnościowe w Australii. Od początku XIX w. zasiedlali ją Europejczycy, głównie pochodzenia brytyjskiego (skazańcy emigranci polityczni). Na przełomie XIX i XX w. znaczny udział w zasiedleniu kontynentu australijskiego miła również ludność azjatycka- głównie Chińczycy i Japończycy. W 1930 r. liczba ludności Australii wynosiła 6,5 mln, w tym tylko 67 tys. Rdzennych mieszkańców kontynentu, Aborygenów, którzy- podobnie jak Indianie północnoamerykańscy- ucierpieli w wyniku eksterminacji. W pierwszej połowie XX w. nastąpiło zmniejszenie tempa przyrostu liczby ludności świata, spowodowane głównie dwiema wojnami światowymi. W ich wyniku śmierć poniosło ponad 65 mln ludzi, przede wszystkim mieszkańców Europy (42 mln) Azji (prawie 22 mln). W tym samym czasie, w skali świata, straty ludnościowe do pewnego stopnia rekompensował wzrost zaludnienia na obu kontynentach amerykańskich i w Austrii. Po 1959r. najwyższym wskaźnikiem wzrostu liczby ludności charakteryzował się kontynent afrykański. W wyniku spadku umieralności, opanowania najgroźniejszych epidemii i ograniczenia głodu, liczba ludności Afryki do końca XX w. wzrosła o blisko 260%, osiągając 784 mln. W drugiej połowie XX w., gdy w krajach Afryki, Ameryki Łacińskiej i Azji nastąpiła eksplozja demograficzna, w Europie odnotowano stosunkowo mały przyrost liczby ludności, związany z niewielką liczbą urodzeń oraz dużą emigracją. Z tego względu w ostatnim stuleciu obserwuje się spadek udziału Europy w ogólnym zaludnieniu świata. Tab.1. Tempo przyrostu ludności świata ludność świata (mln) rok przyrost 5 ok. 10 000 p.n.e. 10 ok. 5 000 p.n.e. (podwojenie po 5000 latach) 27 ok. 2000 p.n.e. 50 ok. 1000 p.n.e. 251 ok. 1 n.e. 300 ok. 500 n.e. 350 ok. 1000 400 ok. 1250 500 ok. 1500 750 ok. 1750 1 000 ok. 1820
2 000 ok. 1930 (1 miliard po 110 latach) 3 000 ok. 1960 (1 miliard po 30 latach) 4 000 ok. 1974 (1 miliard po 14 latach) 5 000 ok. 1988 (1 miliard po 14 latach) 6 000 ok. 1999 (1 miliard po 11 latach) 7 000 ok. 2012 (a) (1 miliard po 13 latach) 8 000 ok. 2025 (b) (1 miliard po 13 latach) 9 000 ok. 2043 (b) (1 miliard po 18 latach) (a) 31 października 2011 został wybrany przez UNFPA jako umowna data dzienna, gdy liczba ludności świata wyniesie 7 miliardów (b) Prognozy ONZ z 2012 PRZYROST NATURALNY I RZECZYWISTY LUDNOSCI Stale zmieniająca się liczba ludności sprawia, że jej precyzyjne określenie nie jest możliwe. W ciągu godziny w różnych częściach świata rodzi się i umiera wiele tysięcy ludzi. Tych zmian nie sposób zarejestrować, ale stosując metody statystyczne i najnowocześniejsze technologie numeryczne, wielkość zaludnienia naszego globu można oszacować. Dane weryfikuje się aktualnie, korzystając z ewidencji prowadzonych przez różne instytucje administracji państwowej lub kościelnej, oraz na podstawie interpretacji zdjęć lotniczych i obrazów satelitarnych. Zgodnie z zaleceniami ONZ spisy powszechne powinny być organizowane co 10 lat. Niektóre państwa, głównie ze względu na duże koszty, nie przeprowadzają ich jednak w wyznaczonym czasie. Najstarsze spisy ludności miały bardziej ograniczony zasięg niż współczesne. Przeprowadzano je głównie na potrzeby armii lub administracji państwowej, w celu ustalenia wielkości podatków. Prawdopodobnie pierwsze spisy ludności i jej majątku miały miejsce w Egipcie w VI w. p. n.e.; w Chinach przeprowadzano je od II w. p. n. e., natomiast pierwsze regularne spisy, nazywane cenzusami, wprowadzono w starożytnym Rzymie. W państwach średniowiecznych nie organizowano ogólnokrajowych spisów- prowadzono natomiast systematycznie zapiski w różnego rodzaju księgach, wykazach sądowych, kościelnych i grodzkich. Począwszy od XVIII w. w wielu krajach europejskich zaczęto przeprowadzać spisy ludności w sposób systematyczny i nowoczesny.
Podstawowym czynnikiem wpływającym na zmiany liczby ludności jest przyrost naturalny, czyli różnica między liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów w danym okresie. Zmienia on się w czasie, a jego poziom zależy od wielu czynników: demograficznych, biologicznych, kulturowych, politycznych i ekonomicznych. Posługiwanie się bezwzględnymi wartościami przyrostu jest mało praktyczne, szczególnie jeśli porównuje się kraje o bardzo zróżnicowanej liczbie ludności. Przyrost zaludnienia o 1 mln ma zupełnie inne znaczenie dla naszego kraju, a zupełnie inne dla Chin. Przy wszelkich analizach i badaniach porównawczych stosuje się więc wartości względne, tzn. liczone w stosunku do ogółu mieszkańców. Są to współczynniki(stopy): przyrostu naturalnego, urodzeń (rodność) i zgonów(umieralność). Przyrost naturalny nie jest jednym czynnikiem wpływającym na zmianę liczby mieszkańców danego terytorium. Pełniejszy obraz tego procesu otrzymuje się po uwzględnieniu drugiego ważnego czynnika, jakim saldo migracji. Suma tych dwóch elementów- przyrostu naturalnego i salda migracji- określa przyrost rzeczywisty ludności na danym obszarze. FAZY ROZWOJU DEMOGRAFICZNEGO Na podstawie długoletnich obserwacji poziomu współczynników urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego opracowano teorię przejścia demograficznego. Obrazuje ona poszczególne fazy przemian demograficznych, które polegają na stopniowym przekształcaniu społeczeństwa tradycyjnego w nowoczesne. W teoretycznym modelu wyróżnia się pięć faz.
Faza I charakteryzuje się wysokim poziomem współczynnika urodzeń i zgonów; przyrost naturalny jest niewielki. Wysoki poziom urodzeń wynika z braku kontroli urodzeń, co wpływa na dużą dzietność kobiet, a wysoka umieralność (szczególnie niemowląt i dzieci) jest spowodowana niedożywieniem, brakiem higieny i opieki medycznej. Faza ta trwała przez 99% czasu istnienia człowieka na Ziemi. Najszybciej zakończyła się w Europie (XVIII w.), najpóźniej w Afryce (po II wojnie światowej). Obecnie na tym etapie rozwoju demograficznego znajdują się tylko niewielkie, izolowane społeczności, które prowadzą koczowniczy lub półkoczowniczy tryb życia, a źródłem ich utrzymania jest zbieractwo, myślistwo i pasterstwo. Faza II- nadal bardzo wysokiej stopie urodzeń towarzyszy znaczny spadek poziomu współczynnika zgonów, spowodowany poprawą warunków bytowych ludności. średnia długość trwania życia w tej fazie rozwoju demograficznego wzrasta do 60 lat. Dla tej fazy cyklu charakterystyczna jest eksplozja demograficzna społeczeństwa. Obecnie zachodzi ona w wielu rozwijających się krajach Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej. Faza III stopniowo, ale wyraźnie obniża się współczynnik urodzeń, równolegle obserwuje się dalszy spadek wskaźnika zgonów. Początkowo utrzymuje się jeszcze wysoki przyrost naturalny, ale z upływem czasu jego wartość coraz bardziej maleje. W tej fazie, zamykającej okres eksplozji demograficznej, znajdują się niemal wszystkie kraje, które fazę eksplozji przeszły w drugiej Polowie XX w., m.in. Indie, Meksyk i Indonezja. Faza VI- nadal zmniejsza się stopa urodzeń przy utrzymującej się na tym poziomie stopie zgonów. W efekcie przyrost naturalny jest niski. Społeczeństwo znajdujące się w tej fazie cyklu demograficznego wykazuje wyraźne starzenie się. Zmiany te są charakterystyczne dla społeczeństw bogatych, np. rozwiniętych krajów Europy i Stanów Zjednoczonych. Faza V stopa urodzeń jest na poziomie stopy zgonów i wykazuje tendencję malejącą, natomiast stopa zgonów wzrasta. Przyrost naturalny jest zerowy lub ujemny. Społeczeństwa znajdujące się w tej fazie cyklu demograficznego przeżywają regres liczby ludności. Należą do nich najbardziej gospodarczo rozwinięte kraje świata, np. Niemcy, Szwecja oraz kraje Europy Środkowej Polska, Czechy, Bułgaria, Rumunia i Węgry.
Tab.2. Najludniejsze kraje świata lp kraj ludność w mln. lipiec 2005 lipiec 2006 lipiec 2008 lipiec 2010 1. Chiny 1306,3 1314 1330 1340 2. Indie 1080,3 1095,3 1148 1173 3. USA [9] 295,7 298,4 303,8 310,2 4. Indonezja 242,0 245,4 237,5 243 5. Brazylia 186,1 188,4 191,9 201,1 6. Pakistan 162,4 165,8 167,8 177,3 7. Bangladesz 144,3 147,4 153,5 158 8. Nigeria 128,8 131,8 138,3 152,2 9. Rosja 143,4 142,9 140,7 139,4 10. Japonia 127,4 127,5 127,3 126,8 KONSEKWENCJE EKSPLOZJI DEMOGRAFICZNEJ Lawinowy przyrost liczby ludności zachodzący w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo przynosi szereg negatywnych skutków nie tylko na terenie państw objętych eksplozja demograficzną, Skutki te są i będą odczuwane również w innych regionach świata. Ze względu na ich globalny charakter określa się je mianem bomby D. konsekwencje eksplozji demograficznej widoczne są w sferze: 1)demograficznej: - zachwianie struktury wiekowej ludności widoczne w zbyt dużej liczbie dzieci w stosunku do grupy ludności w wieku produkcyjnym, co pogłębia biedę, a w przyszłości może być przyczyną wtórnej eksplozji demograficznej;
- lęk przez przeludnieniem powoduje stosowanie drastycznych metod kontroli urodzeń, co w przyszłości może prowadzić do konfliktów społecznych i politycznych. Np. w Chinach doprowadziło do nadmiaru liczby mężczyzn w stosunku do liczby kobiet; 2)społecznej: - przeludnienie wsi, gdzie przyrost naturalny jest największy, powoduje masowe migracje ludności do miast; - wzrost bezrobocia; - brak możliwości zaspokojenia zwiększonych potrzeb w zakresie oświaty i ochrony zdrowia powoduje wzrost analfabetyzmu, niedobór wykwalifikowanych kadr oraz szerzenie się chorób; - wzrost patologii społecznej; -klęska głodu i niedożywienia ludności. 3) gospodarczej: - gwałtowne powiększanie się miast, - powiększanie powierzchni upraw kosztem obszarów leśnych i nadmierny rozwój hodowli w związku ze wzrostem zapotrzebowania na żywność powoduje zwiększoną erozję gleb, jałowienie pól oraz przyspieszenie pustynnienia obszarów i nasilenie efektu cieplarnianego, - zwiększone pozyskiwanie drewna w strefie lasu równikowego i sawanny pogłębia degradację środowiska na tych terenach, - utrwalenie nieracjonalnej struktury gospodarki (dominacja rolnictwa) spowodowane głównie naciskiem na zwiększenie produkcji żywności, 4) ekonomicznej: - stagnacja ekonomiczna spowodowana koniecznością przeznaczenia dużych środków na utrzymanie egzystencji biologicznej społeczeństwa powoduje zwalnianie tempa przyrostu produktu krajowego brutto, - brak środków na cele inwestycyjne w związku ze zwiększoną konsumpcją, -stagnacja stopy życiowej i pogłębianie się przepaści cywilizacyjnej w stosunku do bogatych społeczeństw, - niedorozwój działów gospodarki przynoszących większe zyski, np. nowoczesnych gałęzi przemysłu i usług, 5) politycznej:
- migracja ludności do krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo, co może w przyszłości spowodować liczbę konflikty narodowościowe religijne, - regionalne konflikty etniczne i wojny spowodowane sporami o ziemię lub wodę, np. wojny na Bliskim Wschodzie, - zwiększenie udziału krajów Azji, Afryki, Ameryki Łacińskiej w zaludnieniu świata (w 1999 roku niemal 80% ludności) wyzwala chęć tych państw do podejmowania globalnej decyzji politycznych i gospodarczych.