Kryteria oceny zasobów martwego drewna w Polsce i Europie

Kryteria oceny zasobów martwego drewna w Polsce i Europie Jan Tabor ARTYKUŁY / ARTICLES Abstrakt. Analiza kryteriów oceny zasobów martwego drewna w wybranych krajach Europy oraz w Polsce wskazuje, że polskie kryteria są jednymi z najbardziej restrykcyjnych. Dlatego problematyczne jest porównywanie ocen uzyskanych w Polsce z wynikami innych krajów Unii Europejskiej. Należy podjąć działania zmierzające do unifikacji sposobu oceniania w krajach Wspólnoty (na poziomie regionu biogeograficznego). Konstrukcja i wyskalowanie wskaźników (kryteria) stosowanych obecnie w kraju powoduje, że tylko drzewostany poddane długotrwałej ochronie biernej (choć nie zawsze) są w stanie osiągnąć właściwe w zasadzie zasoby martwego drewna. Fakt prowadzenia zrównoważonej gospodarki leśnej w zasadzie przekreśla możliwość uzyskania takiej oceny. Z powyższych względów stosowana obecnie metodyka powinna znaleźć zastosowanie tam, gdzie nadrzędnym celem jest przywrócenie pierwotnego charakteru lasu (parki narodowe, rezerwaty). Natomiast nie jest odpowiednim narzędziem do oceny lasów, w których prowadzi się zrównoważoną gospodarkę leśną. Zważywszy na powyższe uwarunkowania, dyskusyjne staje się wykorzystanie obecnie stosowanych kryteriów do oceny lasów chronionych w ramach sieci obszarów Natura 2000, ponieważ w tych obszarach podstawowym sposobem ochrony leśnych siedlisk jest zrównoważona gospodarka leśna. Słowa kluczowe: Martwe drewno, właściwy stan ochrony, siedliska przyrodnicze, Natura 2000. Abstract. Criteria for evaluation of stocks of dead wood in Poland and Europe. The analysis of the evaluation criteria of deadwood resources in chosen European countries and in Poland indicate that Polish evaluation criteria are one of the strictest. Therefore it is questionable to compare the evaluation results of Poland with the results of other EU countries. Due to that, actions should be undertaken to unify the evaluation system in EU countries (on biogeographic level). The construction and scaling of indicators (criteria) used currently in Poland cause the circumstance that only treestands undergoing longterm passive protection (though not always) are capable of reaching the so-called appropriate deadwood resources. Sustainable forest management disrupts the chance of gaining such an evaluation. Considering that, the methodology used at present should be applied in places where the main goal is restoring the primeval character of the forest (national parks, reserves). However, it is not the appropriate evaluation tool for forests where sustainable forest management is conducted. Taking into account the aforementioned, it becomes questionable to use the present criteria for the evaluation of forests protected within the Natura 2000 network, as sustainable forest management is the basic protective system in these habitats. Key words: Dead wood, favorable conservation status (FCS), natural habitats, Natura 2000. 46

Wstęp Obecnie nikt już nie kwestionuje roli martwego drewna w zachowaniu różnorodności biologicznej ekosystemów leśnych. Niemniej jednak wielu z nas zadaje sobie pytania: jakie wielkości zasobów martwego drewna (MD) w lasach są możliwe do osiągnięcia w warunkach prowadzenia zrównoważonej gospodarki leśnej; czy opracowane przez Główny Inspektorat Środowiska (GIOŚ) kryteria służące do oceny martwego drewna w leśnych siedliskach przyrodniczych nie są zbyt rygorystyczne tak w kontekście pogodzenia ich ze zrównoważoną gospodarką leśną, jak i w porównaniu z kryteriami używanymi w innych krajach Wspólnoty Europejskiej. Mam nadzieję, że poniższa analiza pozwoli chociaż częściowo udzielić odpowiedzi na te pytania. Kryteria oceny zasobów martwego drewna w Polsce i Europie Kryteria oceny martwego drewna w Polsce Do oceny siedlisk i gatunków chronionych w obszarach Natura 2000 wykorzystuje się metodykę opracowaną na potrzeby Monitoringu Przyrody realizowanego przez GIOŚ (parametry i wskaźniki). Przesądza o tym rozporządzenie Ministra Środowiska (MŚ) z dnia 17 lutego 2010 w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000, zwłaszcza zapis z załącznika 1 tegoż rozporządzenia: Do oceny struktury i funkcji siedliska stosuje się odrębne dla siedliska zestawy wskaźników, przyjęte na podstawie wiedzy naukowej do celów monitoringu, o którym mowa w art. 112 ust. 2 ustawy, i raportów, o których mowa w art. 38 ustawy. Aktualnie są już opracowane metodyki oceny wszystkich leśnych siedlisk przyrodniczych (LSP) (z wyjątkiem siedliska 2180). Do oceny zasobów martwego drewna stosuje się dwa wskaźniki opracowane i stosowane w ramach monitoringu przyrodniczego. Są to: Martwe drewno łączne zasoby oraz Martwe drewno stojące i leżące >3 m długości i >50 cm grubości*, przy czym ten ostatni jest wskaźnikiem kardynalnym (wskaźnik kardynalny oznacza się gwiazdką). Oba wskaźniki mają zastosowanie dla wszystkich istotnych gospodarczo LSP, przy czym w przypadku siedlisk 91PO oraz 91D0 są one nieco zmodyfikowane. Martwe drewno łączne zasoby W latach 2006 2011 w monitoringu przyrody GIOŚ stosowano wskaźnik wyrażony procentowo (tab. 1). W tym przypadku dla osiągnięcia oceny właściwej (FV) w obszarze Natura 2000 wystarczało, aby 25% powierzchni areału zajmowanego przez siedlisko miało zasoby martwego drewna powyżej 10% ogólnych zasobów drzewnych (Mróz W., red., 2010). Obecnie nie jest już stosowany. Tab. 1. Waloryzacja wskaźnika martwe drewno łączne zasoby (monitoring GIOŚ lata 2006 2011) Table 1. Indicator valorisation of total dead wood resources (monitoring by the Chief Inspectorate of Environmental Protection, 2006 2011) Parametr Wskaźnik FV właściwy stan ochrony U1 niezadowalający stan ochrony U2 zły stan ochrony Struktura i funkcje Martwe drewno łączne zasoby >10% miąższości żywego drzewostanu 3 10% miąższości żywego drzewostanu < 3% miąższości żywego drzewostanu Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 16. Zeszyt 41 / 4 / 2014 47

Został on zastąpiony przez wskaźnik (tab. 2), w którym zasoby MD podaje się w m 3 /ha. Dla właściwego stanu ochrony konieczna jest średnia zasobność MD w całym areale siedliska większa niż 20 m 3 /ha (Mróz W., red., 2012). Tab. 2. Waloryzacja wskaźnika martwe drewno łączne zasoby (monitoring GIOŚ obecnie) Table 2. Indicator valorisation total dead wood resources (current monitoring by the Chief Inspectorate of Environmental Protection) Parametr Wskaźnik FV właściwy stan ochrony U1 niezadowalający stan ochrony U2 zły stan ochrony Struktura i funkcje Martwe drewno łączne zasoby Średnio powyżej 20 m 3 /ha dla wszystkich płatów siedliska 10 20 m 3 /ha poniżej 10 m 3 /ha Uwzględniane jest martwe drewno o średnicy w cieńszym końcu powyżej 7 cm, nie wlicza się pniaków. Nowy kształt wskaźnika okazuje się być bardziej rygorystyczny od swojego poprzednika, ponieważ dla uzyskania właściwego stanu zasobów martwego drewna, tj. przeciętnie powyżej 20 m 3 /ha, w całym areale siedliska, konieczne będzie zakumulowanie w starszych klasach wieku odpowiednio większych zasobów martwego drewna. Wynika to z faktu, że na siedlisko przyrodnicze składają się wszystkie fazy rozwojowe siedliska (drzewostanu), od uprawy (nalotu, podrostu) po drzewostan rębny. W tej sytuacji z reguły niewielkie zasoby MD w młodszych klasach wieku będą musiały być równoważone przez odpowiednio wyższe zasoby w d-stanach dojrzałych. Martwe drewno stojące i leżące o długości >3 m i grubości >50 cm (*) Jest to wskaźnik kardynalny, który jak dotąd nie był modyfikowany. Jeśli z przyczyn naturalnych, w danym płacie siedliska, drzewa nie dorastają do takich grubości, próg grubościowy obniża się do 30 cm. By ocenić stan ochrony w obszarze jako właściwy, należałoby wymagać, by na co najmniej 25% stanowisk stan był właściwy (Mróz W., red., 2012). Zasadniczo wskaźnik ten dedykowany jest starszym drzewostanom (o odpowiednich gabarytach) i zapewne to one miałyby stanowić ową 25% reprezentację siedlisk o odpowiednich zasobach martwego wielkowymiarowego drewna. Wskaźnik ten (w odróżnieniu od poprzedniego) ocenia jakość zasobów martwego drewna i w ten sposób (częściowo) nawiązuje do rozwiązań przyjętych w innych krajach: Niemczech, Francji, gdzie ocenia się przede wszystkim obecność martwych drzew o określonych gabarytach w przeliczeniu na hektar. Tab. 3. Waloryzacja wskaźnika martwe drewno stojące i leżące >3 m długości i >50 cm grubości Table 3. Indicator valorisation standing and lying dead wood >3 m length and >50 cm thickness Parametr/Wskaźnik Właściwy FV Niezadowalający U1 Zły U2 Martwe drewno leżące lub stojące >3 m długości i >50 cm grubości >5 szt./ha 3 5 szt./ha < 3 szt./ha 48

Kryteria oceny martwego drewna w wybranych krajach Europy Istotne dla porównania będą te kraje, które znajdują się w tym samym regionie biogeograficznym, tj. regionie kontynentalnym, takie też zostały wzięte pod uwagę. Ważnym dokumentem dostarczającym informacji o kryteriach dotyczących oceniania zasobów MD w Europie jest opracowanie wydane przez służby Komisji Europejskiej (Stallegger M., Thauront M. i in. 2008). Zamieszczono tam zestawienie zawierające przykłady rozwiązań dotyczących oceniania zasobów martwego drewna. Tab. 4. Ilość rozkładającego się drewna, posuszu i drzew wielkogabarytowych zaproponowana na potrzeby oceny stanu ochrony lasów w kilku krajach Table 4. Amount of decaying wood, deadwood and mega trees proposed for the conservation status assessment of forests in several countries Kraj/region Definicja Korzystne Niekorzystne niewystarczające Niekorzystne niewłaściwe Rozkładające się drewno (drzewostany) Walonia >2 okazy / ha 1 do 2 okazów / ha < 1 okaz / ha Luksemburg Stojące i leżące na gruncie, L>2 m, Ø >60 cm dla dębu, buka i drzew iglastych, Ø >40 dla innych drzew >3 okazy / ha 1 do 3 okazów / ha < 1 okaz / ha Francja Ø >35 cm >1 (w połączeniu z innymi środkami) Niemcy Nadrenia Płn.- Westfalia Słowacja Stojące i leżące na gruncie, L>3 m, Ø >50 cm lub duże złamane gałęzie o Ø >30 cm Stojące i leżące, L>2 m, Ø >50 cm L>3 m, Ø >40 cm, równo rozłożone z różnymi kategoriami rozkładającego się drewna >3 okazy / ha stojące i leżące 1 do 3 okazów / ha, stojące lub leżące Do 1 okazu / ha, stojące lub leżące >3 okazy / ha 1 do 3 okazów / ha Do 1 okazu / ha >= 4 okazy / ha (bardzo dobrze), 2 3 (dobrze) 1 okaz / ha Mniej niż 1 okaz / ha Całkowity posusz (ilość) Walonia Stojące i leżące na gruncie >20 m 3 / ha 7 do 20 m 3 / ha Mniej niż 7 m 3 / ha Brandenburgia Ø >35 cm >40 m 3 / ha, stojące i leżące 21 do 40 m 3 / ha, stojące lub leżące Mniej niż 20 m 3 / ha Megadrzewa, starodrzew Walonia Ø >80 cm dla twardego drewna i Ø >50 cm dla miękkiego >3 okazy / ha 2 do 3 okazów / ha < 2 okazy / ha drewna Luksemburg Ø >60 cm dla buka i dębu oraz >40 cm dla innych >5 okazów / ha 1 do 5 okazów / ha < 1 okaz / ha gatunków Francja Ø >35 cm 1 do 5 okazów / ha (w połączeniu z innymi środkami) Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 16. Zeszyt 41 / 4 / 2014 49

Niemcy Nadrenia Płn.- Westfalia Słowacja Brandenburgia Francja Drzewa z dziuplami lub gniazdami ALBO Ø>40 gdy dziuple, suche części, uszkodzona kora ALBO Ø>80 cm dla buka, dębu i innych szlachetnych gatunków liściastych, >40 cm dla innych gatunków Ø >= 80 cm na nizinach, Ø >= 70 cm na wyżynach i Ø >= 60 cm w wysokich górach >= 6 okazów / ha >= 6 okazów / ha >= 3 okazów / ha < 3 okazów / ha 1 do 5 okazów / ha < 1 okaz / ha Ø >= 60, równo rozłożone >= 5 okazów /ha (bardzo dobrze) lub 1 4 (dobrze) 3 9 okazów / 10ha < 3 okazów / 10ha >= 7 okazów/ ha 5 do 7 okazów / ha < 5 okazów / ha Starzejące i rozkładające się kępy Definicja Korzystne Starzejące się kępy (mały drzewostan przekraczający optymalne kryteria ekonomiczne dla 3% lasu w ogólności i 5% na obszarach Natura 2000 eksploatacji i dochodzenie do podwójnego ekonomicznego wieku optymalnego) Rozkładające się kępy (mały drzewostan dochodzący do końcowego stadium 1% lasu w ogólności i 3% na obszarach Natura 2000 usychania bez interwencji) Generalnie większość krajów przyjęła kryteria odnoszące się do liczby martwych drzew, w których wartości uznawane za właściwe oscylują wokół 3 sztuk wielkogabarytowych martwych drzew na hektar. Natomiast stan uznawany za zły to generalnie stan, w którym na hektarze jest mniej niż 1 szt. ww. drzew. Są to rozwiązania mniej restrykcyjne od polskich, w których poniżej 3 sztuk na hektar obliguje do złej oceny stanu ochrony siedliska (U2). Kryteria oceny stosowane we Francji (na przykładzie siedliska 9130 żyzna buczyna) Przyjęto tam interesujące rozwiązanie polegające na tym, że siedlisko otrzymuje maksymalną liczbę punktów 100, jeśli stan siedliska nie budzi zastrzeżeń. Natomiast stwierdzone mankamenty siedliska powodują ubytek punktów. W rozwiązaniu tym ocenianym elementom (cechom, zjawiskom) nadano różną wagę, wychodząc ze słusznego założenia, że ich wpływ na zachowanie jakości i trwałości siedliska jest różny. Dlatego największą wagę mają te cechy i zjawiska, które mogą prowadzić do zaniku siedliska, np. silnie inwazyjne gatunki obce albo takie, bez których o danym siedlisku nie może być mowy np.: charakterystyczna kombinacja gatunków itp. Na przykład obecność silnie inwazyjnych gatunków obcych może obniżyć ocenę nawet o 60 pkt, brak odnowienia naturalnego o 10 itp. W tym systemie znaczenie zasobów martwego 50

drewna wyceniono maksymalnie na 20 pkt (Maciejewski L. 2010). Zgodnie z przedstawioną poniżej skalą oceniania, nawet brak martwego drewna (o ile inne elementy oceny nie budzą zastrzeżeń) nie przesądza jeszcze o złej ocenie siedliska. Tab. 5. Waloryzacja zasobów martwego drewna we Francji (na przykładzie 9130) Table 5. Valorisation of dead wood resources in France (on the example of 9130) Martwe drewno wielkogabarytowe w sztukach lub martwe drewno łączne zasoby powyżej 6 drzew o średnicy 35 cm (lub zasoby MD w zakresie 21 100 m 3 /ha) 0 3 6 drzew o średnicy 35 cm (lub zasoby MD w zakresie 10 20 m 3 /ha) -2 1 3 drzew o średnicy 35 cm (lub zasoby MD w zakresie 5 10 m 3 /ha) -10 mniej niż 1 martwe drzewo o średnicy 35 cm (lub zasoby MD w zakresie 0 5 m 3 /ha) -20 Powyżej pięciu cennych gatunków saproksylicznych charakterystycznych dla lasów naturalnych +2 pkt Tab. 6. Waloryzacja oceny siedlisk przyrodniczych zaproponowana we Francji (źródło: Maciejewski 2010) Table 6. Valorisation of nature habitats evaluation suggested in France (source: Maciejewski 2010) Właściwy stan ochrony FV Niewłaściwy stan ochrony U1 (zmierzający do złego) powyżej 75 50 75 Zauważalne obniżenie oceny ( 10 pkt) ma miejsce, gdy ilość martwych drzew waha się w zakresie 1 3 sztuk (polskie kryteria w takiej sytuacji obligują już do oceny U2, danego płatu siedliska). Należy zauważyć, że nawet w przypadku występowania zasobów poniżej 1 szt. (lub jego całkowitego braku) jest możliwe (przynajmniej teoretycznie) uzyskanie właściwej oceny stanu zachowania siedliska. Kryteria oceny stosowane w Niemczech (na przykładzie siedliska 9130 żyzna buczyna) W Niemczech poszczególne landy indywidualnie opracowują i wprowadzają kryteria oceny siedlisk w obszarach Natura 2000, toteż niekiedy znacznie się one różnią. Dlatego na potrzeby ogólnokrajowego monitoringu opracowano poprawione arkusze oceny grup roboczych państwa federalnego jako podstawę do ogólnopolskiego monitoringu siedliskowego (Fartmann T., Sachteleben J. 2010). Stanowią one pewnego rodzaju matrycę dla rozwiązań przyjmowanych w poszczególnych landach. Kwestię oceny zasobów martwego drewna (oraz drzew biocenotycznych) ujęto tam następująco: Tab. 7. Zalecane kryteria oceny zasobów martwego drewna w Niemczech (na przykładzie 9130) Table 7. Recommended evaluation criteria of dead wood resources in Germany (on the example of 9130) Kryteria A B C Wykształcenie siedliska, właściwe: struktura i funkcje Drzewa stare lub biocenotyczne Martwe drewno Doskonale wykształcone Dobrze wykształcone Średnio lub źle wykształcone 6 szt./ha 3 szt./ha < 3 szt./ha 3> szt./ha martwych drzew leżących i stojących >1 szt./ha martwych drzew leżących lub stojących 1 szt./ha martwych drzew leżących lub stojących Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 16. Zeszyt 41 / 4 / 2014 51

Do martwego drewna zalicza się: martwe drzewa, obłamane konary lub części koron o średnicy powyżej 30 cm i długości >3 m, dla drewna miękkiego (szczególnie istotne w 91D0 i 91E0) i powyżej 50 cm i 3 m dł. dla pozostałych. Przy czym dla drzew stojących mierzy się pierśnicę, a dla leżących średnicę w grubszym końcu (Fartmann T., Sachteleben J. 2010). Zatem i tutaj kryteria oceny zasobów MD istotnie różnią się od kryteriów stosowanych w Polsce, gdzie dopiero powyżej 5 martwych drzew uprawnia do oceny siedliska na FV. We Francji i Niemczech przyjęto odmienne podejście do oceniania zasobów martwego drewna, które wyraża się mniej restrykcyjnym kryteriami. Dzięki temu ocena zasobów martwego drewna nie przesądza w takim stopniu jak w Polsce o złej ogólnej ocenie siedliska. Francja, Niemcy i Polska to kraje, których większość terytoriów znajduje się w regionie biogeograficznym kontynentalnym, zatem to pomiędzy tymi krajami porównywany będzie stan zachowania leśnych siedlisk przyrodniczych. Dla obiektywnego porównania jakości siedlisk konieczne jest przyjęcie jednorodnych kryteriów oceniania. Tymczasem stosowane w Polsce kryteria skutkować będą gorszymi ocenami, nawet w sytuacji, kiedy zasoby martwego drewna będą większe niż w sąsiednich krajach. Zatem porównywalność tak uzyskanych ocen na poziomie krajów Wspólnoty Europejskiej będzie co najmniej dyskusyjna. Dlatego też konieczne jest dążenie do unifikacji wskaźników na poziomie europejskim. Z drugiej zaś strony Polska (nie czekając na wynik długotrwałego zapewne procesu wypracowywania jednorodnych kryteriów) powinna podjąć działania mające na celu modyfikację kryteriów w sposób nawiązujący do rozwiązań europejskich. Możliwość uzyskania właściwej oceny wskaźników związanych z martwym drewnem w warunkach prowadzenia zrównoważonej gospodarki leśnej w Polsce? Pytanie jest ważne, ponieważ dotychczas nie analizowano możliwości osiągnięcia wymaganych wskaźnikami zasobów martwego drewna w sytuacji prowadzenia zrównoważonej gospodarki leśnej. Podobnie nie analizowano czy i jakie zmiany w prowadzonej obecnie gospodarce będą konieczne do osiągnięcia ww. celów. Ponieważ istnieją przykłady obszarów siedliskowych (lub ich fragmentów), gdzie zasoby martwego drewna są właściwe, wykorzystano je do zilustrowania działań i ograniczeń niezbędnych do ich osiągnięcia. Przykład 1. PLC 200004 Puszcza Białowieska (RDLP Białystok) Powierzchnia obszaru 63 147,58 ha, w tym powierzchnia zarządzana przez PGL LP (LKP Puszcza Białowieska) 49 668 ha, nadleśnictwa oraz Białowieski Park Narodowy (BPN) 10 517 ha, pozostałość stanowią grunty prywatne, gminne itp. Siedliska podlegające ochronie: grąd subkontynentalny (9170-2) 50,18% powierzchni obszaru, bory i lasy bagienne (91D0) 2,77%, łęgi jesionowo-olszowe (91E0-3) 9,79% (Porowski J. 2011). Zauważalne jest różnicowanie się zasobów martwego drewna w zależności od kategorii lasu. Zasoby martwego drewna w części zarządzanej przez PGL LP wynoszą przeciętnie 24,76 m 3 / ha, zatem spełniają kryteria oceny FV pierwszego ze wskaźników. Uzyskanie tej wielkości zasobów martwego drewna było możliwe, ponieważ: 52

1. Istnieją 24 rezerwaty przyrody, które zajmują łącznie powierzchnię 12 206,33 ha (25% pow. LKP). Znajdujące się w nich ponadprzeciętne zasoby MD (średnio powyżej 40 m 3 /ha) w znacznym stopniu przekładają się na wysoki przeciętny zapas martwego drewna w całym LKP. 2. Nieużytkowane są drzewostany ponadstuletnie, w których wskutek zaniechania pozyskania i zaawansowanego wieku nagromadziły się znaczne zasoby martwego drewna. 3. Zaniechano użytkowania siedlisk łęgowych i bagiennych. Ryc. 1. Zasoby martwego drewna w leśnych siedliskach przyrodniczych, na gruntach LP w Puszczy Białowieskiej (bez Parku Narodowego) (źródło: Porowski 2011) Fig. 1. Resources of dead wood in forest nature habitats, on State Forests ground (National Park not included) (source: Porowski 2011) * w przypadku łęgów (właściwie łęgu olszowo-jesionowego) tak wysokie zasoby martwego drewna wynikają z zaawansowanego rozpadu drzewostanów spowodowanego zamieraniem jesionów. Ryc. 2. Zasobność martwego drewna w rezerwatach i nadleśnictwach (ogółem) LKP Puszcza Białowieska (źródło: Porowski 2011) Fig. 2. Resources of dead wood in reserves and forest districts (in general) Promotional Forest Complex Białowieża Primeval Forest (source: Porowski 2011) Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 16. Zeszyt 41 / 4 / 2014 53

Ryc. 3. Użytkowanie główne w LKP Puszcza Białowieska w latach 1969 2013 (źródło: Zbrożek 2014) Fig. 3. Principal utilization in the Promotional Forest Complex Białowieża Primeval Forest in the years 1969 2013 (source: Zbrożek 2014) 54

Ograniczono pozyskanie drewna, które obecnie wynosi ok. 48 tys. metrów sześciennych rocznie (uwzględniając powierzchnie lasów, strukturę siedlisk oraz założenie względnej równowagi klas wieku, za bezpieczne/zrównoważone należałoby uznać pozyskanie surowca drzewnego na poziomie co najmniej 250 tys. m 3 rocznie). Wdrażanie powyższych ograniczeń skutkowało sukcesywnym spadkiem pozyskania w Puszczy Białowieskiej, które ilustruje ryc. 3. Dzięki wymienionym modyfikacjom gospodarowania udało się w siedlisku grądu subkontynentalnego 9170-2 uzyskać zasoby średnio 23 m 3 /ha, a więc nieznacznie tylko przekraczające poziom uznawany za właściwy (>20 m 3 /ha). Niestety brak dla analizowanego obiektu informacji nt. drugiego wskaźnika związanego z martwym drewnem, tj. martwe drewno stojące i leżące o długości powyżej >3 m i grubości >50 cm, zatem trudno orzec, czy zasoby drewna wielkogabarytowego są właściwe. Przykład 2. Obszar PLH 320046 Uroczyska Puszczy Drawskiej Obszar leży na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego. Powierzchnia parku wynosi 11 535,66 ha, w tym powierzchnia leśna 9 357,53 ha. Siedliska chronione to m.in.: kwaśne buczyny 9110-1 656,96 ha, żyzne buczyny 9130-1 689,74 ha, grądy subatlantyckie 9160 391,93 ha oraz łęgi olszowo-jesionowe 181,83 ha (Iwaniuk B. i in. 2013). Przeciętne zasoby martwego drewna nie są imponujące i wynoszą 8,47 m³/ha (stojące 5,05 m 3 /ha, leżące 3,42 m³/ha). Niemniej w tym Parku znajdują się jedne z najlepiej zachowanych w Polsce (a nawet Europie) siedliska kwaśnych i żyznych buczyn (Iwaniuk i in. 2013). Ryc. 4. Kwaśna buczyna niżowa Luzulo pilosoae-fagetum (9110-1) procentowy udział powierzchni w poszczególnych stanach ochrony Fig. 4. Luzulo-Fagetum beech forest Luzulo pilosoae-fagetum (9110-1) percentage rate in different protection states Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 16. Zeszyt 41 / 4 / 2014 55

Autorzy projektu planu ochrony tak charakteryzują siedlisko oraz przyczyny jego złego stanu: Kwaśne buczyny Parku, szczególnie nad Drawą i Płociczną, to najlepiej wykształcone i najcenniejsze płaty tego siedliska przyrodniczego w całej Puszczy Drawskiej, należące także do najcenniejszych w skali całego Pomorza Zachodniego ( ) mimo znacznego wieku drzewostanów i prawidłowej struktury, charakteryzują się deficytem martwego drewna, które występuje na omawianym obszarze na niewystarczającym poziomie i wpływa na złą ocenę stanu ochrony tego siedliska w warunkach Parku (stan ochrony U2) (Iwaniuk B. i in. 2013). Jeśli najlepiej zachowane, najcenniejsze na całym Pomorzu kwaśne buczyny o prawidłowej strukturze, sędziwym wieku cechują się złym na stanem ochrony, jeśli z 657 hektarów tego siedliska zaledwie 1,95 ha jest we właściwym stanie ochrony, a powodem jest niedobór martwego drewna, to gdzie szukać buczyn we właściwym stanie ochrony? Jak musiałyby one wyglądać, aby spełniły wymogi związane z martwym drewnem? Niestety nie udało się znaleźć odpowiedzi na te pytania. Charakterystykę siedliska 9130-1 oraz przyczyny jego złego stanu ujęto następująco: Najcenniejszym fragmentem ekosystemu żyznej buczyny w Drawieńskim Parku Narodowym jest dawny rezerwat Radęcin (obecnie w strefie ochrony ścisłej), w którym wiek drzewostanu wynosi ponad 350 lat. Jest to jeden z najlepiej zachowanych płatów tego siedliska przyrodniczego w Polsce i Europie Środkowej (...) Na przeważającej części płatów żyznych buczyn niestety zaznacza się deficyt drewna martwego, które występuje na obszarze Parku na niewystarczającym poziomie (ocena U2) (Iwaniuk B. i in. 2013). Ryc. 5. Żyzna buczyna niżowa Galio-odorati-Fagetum (9130-1) udział procentowy w poszczególnych stanach ochrony Fig. 5. Fertile lowland beech forest Galio-odorati-Fagetum (9130-1) percentage rate in different protection states Powierzchnia żyznych buczyn wynosi 689,74 ha, w tym w stanie FV 24,47 ha. Natomiast dawny rezerwat Radęcin, chroniony biernie od lat 30. XX wieku, to obszar o powierzchni 46,36 ha. Zatem 56

jeśli założyć, że właściwy stan ochrony dotyczy części rezerwatu, to okazuje się, że dla blisko połowy jego powierzchni 85-letni okres ochrony i sędziwy wiek drzew (stadium terminalne) nie wystarczyły do osiągnięcia wystarczających zasobów martwego drewna. Zatem czy ta buczyna naprawdę jest w złym stanie, czy też postulowane we wskaźnikach ilości martwego drewna nie korespondują z naturalną dynamiką tego siedliska, a kardynalność jednego ze wskaźników przekreśla szanse na uzyskanie właściwego stanu ochrony? Przykład 3. Ostoja PLH 180013 Góry Słonne (RDLP w Krośnie) Powierzchnia ostoi to 46071,5 ha. Ponad 80% obszaru stanowi powierzchnia leśna, z której 90% zarządzane jest przez 4 nadleśnictwa (73,3% obszaru) (Pawlaczyk i in. 2013). Lasy tej ostoi powszechnie uważa się za niezwykle cenne przyrodniczo, określane często mianem Puszczy Białowieskiej Południa, w lasach tych bytuje cała plejada chronionych Dyrektywą Siedliskową gatunków roślin i zwierząt. Przedmiotem ochrony w tej ostoi są m.in.: kwaśna buczyna 9110 ha 4,34%, żyzna buczyna 9130 ha 43,41%, grądy 9170 ha 4,12% (Pawlaczyk i in. 2013). Szczególnie wysokie zasoby MD występują w buczynach, gdzie dwukrotnie przekraczają poziom uznawany za właściwy (>20 m 3 /ha). Natomiast ocena uzyskana przez drugi wskaźnik; martwe drewno stojące i leżące o długości powyżej >3 m i grubości >50 cm (*), kształtuje się całkiem odmiennie. Mimo wybitnych łącznych zasobów martwego drewna, drugi ze wskaźników (kardynalny) nie osiąga poziomu uznawanego za właściwy. Również udział powierzchni, gdzie ilość sztuk drzew wielkogabarytowych jest właściwa, nie pozwala na ocenę ogólną FV (dla oceny FV min 25% powierzchni siedliska z ilością sztuk >5). m 3 /ha Ryc. 6. Zasoby martwego drewna w siedliskach kwaśnej buczyny górskiej (9110-2), żyznej buczyny górskiej (9130-3), grądu subkontynentalnego (9170-2) (źródło: Pawlaczyk i in. 2013) Fig. 6. Resources of dead wood in habitats of acidophilous highland beech forests (9110-2), fertile highland beech forests (9130-3), subcontinent oak-hornbeam forests (9170-2) (source: Pawlaczyk et. al. 2013) Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 16. Zeszyt 41 / 4 / 2014 57

Ryc. 7. Przeciętna ilość sztuk martwego drewna leżącego lub stojącego (>3 m długości i >50 cm grubości) na hektar, w siedliskach kwaśnej buczyny górskiej (9110-2), żyznej buczyny górskiej (9130-3), grądu subkontynentalnego (9170-2) (źródło: Pawlaczyk i in. 2013) Fig. 7. Average number of lying or standing dead wood pieces (>3 m length and >50 cm thickness) per hectare, in habitats of acidophilous highland beech forests (9110-2), fertile highland beech forests (9130-3), subcontinent oak-hornbeam forests (9170-2) (source: Pawlaczyk et. al. 2013) Ponieważ jest to wskaźnik kardynalny, wyklucza on ocenę ogólną FV (właściwy stan ochrony siedliska). Ocena powyższego wskaźnika skłania raczej do oceny U1 (niewłaściwy stan ochrony). Zatem jakie łączne zasoby martwego drewna byłyby niezbędne do osiągnięcia oceny FV drugiego wskaźnika, można jedynie spekulować. Zapewne będą to wartości rzędu 60 100 m 3 /ha. W kontekście powyższych danych, osiągnięta ogromnym kosztem w grądach LKP Puszcza Białowieska przeciętna zasobność MD 23 m 3 /ha nie uprawnia do stwierdzenia, że siedlisko to jest we właściwym stanie ochrony (prawdopodobnie są tam zbyt małe ilości drewna wielkogabarytowego ). Tab. 8. Ostoja Góry Słonne udział powierzchni, gdzie zasoby martwego drewna stojącego i leżącego o wymiarach >3 m długości i >50 cm grubości są właściwe (źródło: Pawlaczyk i in. 2013) Table 8. Ground share with appropriate resources of standing and lying dead wood >3m length and >50cm thickness (source: Pawlaczyk et. al. 2013) Siedlisko przyrodnicze Martwe drewno grubowymiarowe ogółem w obszarze Pow. siedliska w stanie FV (>5 szt./ha) 9110-2 1,87 szt/ha 13,04% pow. >5 kłód/ha 9130-3 2,76 szt/ha 15,8% pow. >5 kłód/ha 9170-2 1,73 szt./ha 6,7% pow. >5 kłód/ha 58

Podsumowanie Czy istnieją obszary Natura 2000, gdzie leśne siedliska przyrodnicze cechują się właściwą oceną obu wskaźników dot. martwego drewna? Obecnie jest to obszar ochrony ścisłej BPN (Obręb Orłówka), gdzie przeciętne zasoby martwego drewna wynoszą ok. 160 m 3 /ha (być może także obręb Hwoźna z zasobnością 81 m 3 /ha). Innych obiektów o podobnych zasobach marwego drewna autorowi niniejszego artykułu nie udało się odnaleźć, należy jednak oczekiwać, że punktowo w obszarach długotrwale nieużytkowanych gospodarczo takie płaty siedlisk będą stwierdzane. Zatem czy możliwe jest prowadzenie zrównoważonej gospodarki leśnej z jednoczesnym spełnieniem kryteriów zawartych we wskaźnikach służących do oceny zasobów martwego drewna? Uważam, że nie, ponieważ postulowany we wskaźnikach obraz lasu najczęściej spotykany jest w lasach o długiej historii ochrony biernej, będących zazwyczaj w zaawansowanym wieku, w których wzmożony proces wydzielania się drzew skutkuje ponadprzeciętnymi zasobami martwego drewna. Co więcej, powyższe stwierdzenie nie powinno dziwić, ponieważ punktem wyjścia do opracowania powyższych wskaźników (m.in. dla buczyn, grądów, łęgów, borów i lasów bagiennych, kwaśnych dąbrów) było założenie, że właściwy stan ochrony siedliska to stan, w którym są one kształtowane wyłącznie przez naturalne procesy przyrodnicze. Stąd też wskaźniki (nie tylko te związane z martwym drewnem), w założeniu, miały różnicować siedliska zmienione wskutek gospodarczego wykorzystania od tych pozbawionych ludzkiej ingerencji. Z tego punktu widzenia opracowana metodyka i przyjęte wskaźniki (przynajmniej częściowo) wywiązują się z wyznaczonego zadania. Zapewne metodyka ta sprawdzi się w parkach narodowych i rezerwatach, w których nadrzędnym celem ochrony jest uzyskanie stanu maksymalnie zbliżonego do naturalnego. Przy tak zdefiniowanym celu istnieje potrzeba oceny dystansu, jaki dzielą lasy w tych parkach od lasów pierwotnych. Z tych samych powodów tego rodzaju informacje będą (mogą być) przydatne do oceny środowiska w ramach monitoringu przyrodniczego realizowanego przez GIOŚ. Należy jednak pamiętać o dwóch zasadniczych mankamentach tej metodyki: 1. Nie nadaje się do oceniania lasów, w których prowadzona jest gospodarka leśna, ponieważ co do zasady ją kontestuje (uzyskanie właściwej oceny siedlisk i prowadzenie gospodarki leśnej wzajemnie się wykluczają). 2. Nie nadaje się do oceniania leśnych siedlisk przyrodniczych chronionych na mocy Dyrektywy Siedliskowej, bowiem idea tej Sieci zakłada ochronę poprzez zrównoważone użytkowanie zasobów przyrodniczych (zrównoważona gospodarka leśna jest w pewnym sensie kwintesencją realizacji tej idei). Zasadniczy wniosek, jaki wypływa w zaprezentowanej analizy, to konieczność opracowania takiego sposobu oceny siedlisk (zestawu wskaźników), który poprzez ocenę siedlisk oceniał będzie również jakość prowadzonej tam gospodarki leśnej. Stworzenie spójnego systemu oceniania zaakceptowanego przez różne środowiska (organizacje ekologiczne, zarządzających i właścicieli lasów, środowiska naukowe itp.), nawiązującego do zaleceń Komisji Europejskiej, będzie właściwym wypełnieniem zobowiązań wynikających z Dyrektywy Siedliskowej. Konieczność dążenia do uzyskania właściwego stanu ochrony, możliwego do osiągnięcia przy wzorowo prowadzonej gospodarce leśnej, obligować będzie właścicieli i zarządzających lasami do właściwego gospodarowania w siedliskach przyrodniczych, zapewni to ich zachowanie w co najmniej niepogorszonym stanie ochrony, przy jednoczesnym dostarczaniu określonych dóbr Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 16. Zeszyt 41 / 4 / 2014 59

społeczeństwu. Właśnie tak realizowana ochrona przyrody, uwzględniająca potrzeby społeczne, kulturowe i ekonomiczne (Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r) będzie właściwą realizacją celów, jakie postawiła przed Polską utworzona niedawno sieć obszarów Natura 2000. Literatura Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz. Urz. WE L 206 z 22.07.1992, z późn. zm.): 105. Fartmann T., Sachteleben J. 2010. Bewertung des Erhaltungszustandes der Lebensraumtypen nach Anhang I der Fauna-Flora-Habitat-Richtlinie in Deutschland. Überarbeitete Bewertungsbögen der Bund-Länder-Arbeitkreise als Grundlage für ein bundesweites FFH-MonitoringBewertung des Erhaltungszustandes der Lebensraumtypen nach Anhang I der Fauna- -Flora-Habitat-Richtlinie in Deutschland. Im Auftrag des Bundesamtes für Naturschutz. Auftragnehmer: Planungsbüro für angewandten Naturschutz GmbH, München Institut für Landschaftsökologie, AG Biozönologie, Münstererstellt unter Mitarbeit der Länderfachbehörden: 60, 63. Iwaniuk B. i in. 2013. Projekt Operatu ochrony ekosystemów leśnych Drawieńskiego PN. Konsorcjum: TAXUS SI i Klub Przyrodników. Warszawa 2013: 43, 174, 185, 194, 223. Maciejewski L. 2010. Méthodologie d élaboration des listes d «espèces typiques» pour des habitats forestiers d intérêt communautaire en vue de l évaluation de leur état de conservation. Rapport SPN 2010-12 / MNHN-SPN, Paris, 48 p. + annexes: 30, 57 58. Mróz W. (red.) 2010. Monitoring siedlisk przyrodniczych, Przewodnik metodyczny, Część I. GIOŚ Warszawa 2010: 246. Mróz W. (red.) 2012. Monitoring siedlisk przyrodniczych, Przewodnik metodyczny, Część III. GIOŚ Warszawa 2012: 264. Pawlaczyk P. i in. 2013. Projekt Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Góry Słonne PLH180013 w województwie podkarpackim, Konsorcjum: Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze i Klub Przyrodników na zlecenie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Rzeszowie. Rzeszów 2013: 4, 51, 107, 111, 113. Porowski J. Prezentacja pt. PZO Puszcza Białowieska doświadczenia. BULiGL O/Białystok 2011: slajdy: 18, 20 21. RMŚ 2010. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000. Dz.U. nr 34, poz. 186: (załącznik do rozporządzenia). Stallegger M., Thauront M. i in. 2008. Management of Natura 2000 habitats Luzulo-Fagetum beech forests 9110. Technical Report 2008 22/24. Directive 92/43/EEC on the conservation of natural habitats and of wild fauna and flora. Na zlecenie Komisji Europejskiej 2008: 15. Zbrożek P. 2014. Arkusz kalkulacyjny Excel. Zasoby RDLP w Białymstoku. Jan Tabor Wydział Ochrony Przyrody Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych j.tabor@lasy.gov.pl 60