Przewodnik monitorowania jakości i dostępności usług publicznych w powiecie parczewskim

Przewodnik monitorowania jakości i dostępności usług publicznych w powiecie parczewskim Publikacja powstała w ramach projektu Model efektywnego zarządzania systemem usług publicznych na poziomie lokalnym z wykorzystaniem narzędzi GIS współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej przyznanych w ramach "Konkursu dotacji dla jednostek samorządu terytorialnego oraz zrzeszeń jednostek samorządu terytorialnego na działania wspierające podnoszenie dostępności, jakości i efektywności usług publicznych" organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. 1

Instytucja Zarządzająca: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego ul. Wspólna 2/4 00-926 Warszawa www.mrr.gov.pl Realizator Projektu: Europejskie Centrum Integracji i Współpracy Samorządowej "Dom Europy" ul. Marii Curie Skłodowskiej 32/9 20-029 Lublin www.domeuropy.lubelskie.pl Opracowanie merytoryczne, wydawca: GIS-Expert sp. z o.o. ul. Vetterów 1 20-277 Lublin www.gis-expert.pl Nakład: 150 szt. Lublin, 2013 Wydawca dziękuje wszystkim instytucjom, które udostępniły dane niezbędne do przygotowania i opublikowania przewodnika. 2 2

Szanowni Państwo, Z przyjemnością przekazuję w Państwa ręce przewodnik monitorowania jakości i dostępności usług publicznych w powiecie parczewskim przy pomocy utworzonych narzędzi GIS (Systemu Informacji Przestrzennej). Opracowanie to powstało na zlecenie Stowarzyszenia Europejskie Centrum Integracji i Współpracy Samorządowej Dom Europy, realizującego projekt pn. Model efektywnego zarzadzania systemem usług publicznych na poziomie lokalnym z wykorzystaniem narzędzi GIS współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2007-2013. Celem opracowanego przewodnika jest pokazanie możliwości prowadzenia analiz przestrzennych przy użyciu powstałego w ramach ww. projektu Systemu Informacji Przestrzennej Powiatu Parczewskiego. System ten zapewnia dostęp do zasobów mapowych i informacji z zakresu usług publicznych opisujących powiat parczewski, w tym gminy: Parczew, Dębowa Kłoda, Jabłoń, Milanów, Podedwórze, Siemień, Sosnowica. Wykonywanie analiz przestrzennych jest możliwe w ramach 5 obszarów tematycznych, tj. edukacji, zdrowia, transportu i komunikacji oraz geodezji i planowania przestrzennego. Analizy dotyczyć mogą m.in. rozmieszczenia placówek medycznych i kulturalnych, infrastruktury transportowej, dostępności do różnorodnych obiektów oraz zjawisk statystycznych w przestrzeni powiatu parczewskiego. Wyniki tych analiz wskazujące zależności pomiędzy różnymi zjawiskami z pewnością ułatwią planowanie i monitorowanie wielu przedsięwzięć. Jestem przekonany, że opracowany przewodnik będzie wspierać działania jednostek samorządu terytorialnego z powiatu parczewskiego w zakresie prowadzenia analiz przestrzennych, dotyczących jakości i dostępności usług publicznych. dr hab. Andrzej Miszczuk prof. UMCS Prezes Stowarzyszenia Europejskie Centrum Integracji i Współpracy Samorządowej Dom Europy 3

Spis treści: Wstęp... 5 Edukacja... 7 Ochrona zdrowia... 18 Transport i komunikacja... 29 Kultura... 38 Geodezja i planowanie przestrzenne... 49 Podsumowanie... 55 Spis map... 56 Spis wykresów... 57 4 4

Wstęp Przewodnik monitorowania jakości i dostępności usług publicznych w powiecie parczewskim powstał w ramach projektu pn. Model efektywnego zarządzania systemem usług publicznych na poziomie lokalnym z wykorzystaniem narzędzi GIS, współfinansowane-go ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2007-2013. Projekt obejmuje 7 Jednostek Samorządu Terytorialnego tj. powiat parczewski oraz gminy: Parczew, Podedwórze, Dębowa Kłoda, Milanów, Siemień i Jabłoń. Analizy obejmują także gminę Sosnowica, która mimo iż nie jest partnerem w projekcie, to leży na terenie powiatu parczewskiego i została uwzględniona w przedmiotowym opracowaniu, aby miało charakter kompleksowy. Projekt ma na celu m.in. poprawę sytuacji jednostek samorządu terytorialnego w zakresie stosowania narzędzi informatycznych, w szczególności narzędzi GIS. GIS (Geographic Information System, System Informacji Geograficznej) zyskuje coraz większe grono zwolenników, także wśród jednostek samorządu terytorialnego. Jest to system, na który składa się baza danych, sprzęt komputerowy, oprogramowanie oraz twórcy i użytkownicy. System ten służy do wprowadzania, gromadzenia, przetwarzania oraz wizualizacji danych przestrzennych. Przy pomocy narzędzi GIS możliwe jest przestrzenne zobrazowanie wielu zjawisk i procesów, które można w dowolny sposób zestawiać i analizować. Systemy Informacji Geograficznej mogą być wykorzystane zarówno przez użytkowników prywatnych i przedsiębiorstwa jak i administrację publiczną. Możliwości wykorzystania narzędzi GIS są praktycznie nieograniczone. Niniejszy przewodnik służy do zaprezentowania w jaki sposób można monitorować różnorodne zjawiska, jakie dane potrzebne są do wykonania analiz oraz jakie wyniki można osiągnąć. Jest to instruktaż korzystania z narzędzi GIS, które ułatwiają uświadomienie sobie zależności pomiędzy zjawiskami oraz planowanie i monitorowanie wielu przedsięwzięć. Wykonane analizy koncentrują się w 5 obszarach tematycznych w powiecie parczewskim, tj. edukacja, ochrona zdrowia, transport i komunikacja, kultura oraz geodezja i planowanie przestrzenne. Są to analizy rozmieszczenia placówek medycznych 5

i kulturalnych, infrastruktury transportowej, dostępności do różnorodnych obiektów oraz analizy, przedstawiające zjawiska statystyczne w przestrzeni powiatu parczewskiego. Wszelkie dane, wykorzystane do analiz zostały pozyskane z Urzędów Gmin uczestniczących w projekcie lub z ich stron internetowych, ze Starostwa Powiatowego w Parczewie oraz podległych mu jednostek organizacyjnych, a także z ogólnodostępnych źródeł takich jak Bank Danych Lokalnych GUS. Należy zauważyć, iż z powodu ograniczeń w procesie pozyskiwania danych, część analiz wykonywanych na ich podstawie pozostaje na nieco wyższym poziomie ogólności. Intencją autorów przewodnika było zaprezentowanie przeprowadzonych analiz, pokazanie w jaki sposób pozyskano potrzebne dane oraz jakie wnioski można z nich wyciągnąć. Nie ma tu rekomendacji, dotyczących poszczególnych zagadnień oraz propozycji działań, które pozostawiono do oceny czytelnikom oraz lokalnym władzom samorządowym. Ponadto w ramach przedmiotowego projektu została opracowana Strategia dotycząca poprawy jakości i dostępności usług publicznych w powiecie parczewskim, która zawiera propozycje działań w zakresie podniesienia jakości usług publicznych w powiecie parczewskim. 6 6

Edukacja Edukacja to proces kształcenia społeczeństwa w zakresie ogólnym, zawodowym i wychowawczym. Jest zadaniem publicznym państwa, realizowanym poprzez system placówek oświatowych. Lokalizacja tych placówek, powinna uwzględniać zarówno najlepszy dostęp dla społeczeństwa jak i racjonalne wykorzystanie zasobów finansowych. Analiza rozmieszczenia istniejących szkół oraz koncentracji ludności pozwala zoptymalizować zarządzanie systemem placówek szkolnych, umożliwia także wyznaczenie najlepszego miejsca do budowy nowych obiektów jak również wykrywanie obiektów niespełniających określonych wymogów. Na potrzeby niniejszej analizy pozyskane zostały dane dotyczące istniejących placówek edukacyjnych, tras przejazdu autobusów szkolnych, granic obrębów szkolnych, dane demograficzne, informacje o sieci drogowej oraz przebiegu granic administracyjnych. Źródło danych stanowiły strony internetowe instytucji rządowych, strony gmin objętych projektem oraz bezpośredni kontakt z osobami zatrudnionymi w urzędach wspomnianych gmin. Pewną część danych referencyjnych otrzymano także ze Starostwa Powiatowego w Parczewie, zaś warstwę dróg zdigitalizowano na podstawie ortofotomapy. Pierwsza analiza przedstawia dostępność przedszkoli oraz punktów przedszkolnych na terenie powiatu parczewskiego (mapa nr 1). Dostępność zobrazowano tu w formie czasu dojazdu do najbliższego przedszkola. Czas dojazdu obliczono na podstawie informacji o średnich prędkościach na danym odcinku drogi lub oszacowano na postawie oznakowania dróg i rodzaju nawierzchni. Na mapie widoczne są strefy czasowe oznaczające dostępność analizowanych placówek w czasie 5, 10 i 15 minut jazdy samochodem. Większość miejscowości w powiecie znajduje się w odległości do 5 minut jazdy od najbliższego przedszkola lub punktu przedszkolnego (wykres 1). Ponieważ czas dojazdu zwiększa się wraz z odległością, w miejscowościach położonych nieco dalej od centralnych części gmin przebycie tej drogi zajmuje od 5 do 15 min. Dojazd zajmuje najdłużej i przekracza 15 min z takich miejscowości jak Babianka Kolonia w gminie Parczew, Zieleniec w gminie Milanów oraz Zbójno w gminie Sosnowica. 7

8 8

Wykres 1. Procent miejscowości powiatu, z których można dojechać do najbliższego przedszkola lub punktu przedszkolnego w podanym czasie Źródło: Dane partnerów projektu i własne Kolejne dwie mapy (nr 2 i 3) obrazują trasy przejazdu autobusów szkolnych na tle rejonów objętych obowiązkowym dowozem do szkół oraz obwodów szkolnych. Biorąc pod uwagę dystans do trasy autobusowej lub szkoły, najtrudniejszy dostęp mają mieszkańcy miejscowości Lipniak oraz Walerianów Kolonia położone na obrzeżach gminy Sosnowica, a także osada Babianka Kolonia w gminie Parczew oraz wieś Augustówka w gminie Siemień. Pozostałe miejscowości posiadają dobry dostęp do szkół zapewniony dogodnym przebiegiem tras autobusów szkolnych. 9

10 10

11

Jedną ze zmiennych na jakie warto zwrócić uwagę jest współczynnik skolaryzacji brutto rozumiany jako relacja liczby osób uczących się (stan na początku roku szkolnego) na danym poziomie kształcenia (niezależnie od wieku) do liczby ludności (stan w dniu 31 XII) w grupie wieku określonej jako odpowiadająca temu poziomowi nauczania (mapa nr 4). Wyniki analizy pokazują, iż część młodzieży uczy się w szkołach podstawowych zlokalizowanych poza granicami własnej gminy. Wskazuje na to dość niska wartość wskaźnika w pewnych gminach, zaś w innych wynosząca ponad 100%. Jest to szczególnie widoczne na przykładzie, gmin Dębowa Kłoda oraz na obszarze wiejskim gminy Parczew. W samym Parczewie można zauważyć tendencję napływową, współczynnik skolaryzacji wynosi tu aż 123%. Zaistniałą sytuację można wiązać z lepszą dostępnością pewnych szkół, wyższym standardem bądź usytuowaniem na trasie dojazdu do pracy rodziców poszczególnych uczniów. Ponadto mapa nr 4 zawiera diagramy przedstawiające stosunek liczby uczniów do maksymalnej liczby miejsc w szkole. Można łatwo dostrzec, że najwięcej wolnych miejsc jest w gminach, w których występuje największa liczba szkół. Do tych gmin należą: Siemień, Jabłoń oraz Milanów. Jak pokazuje wykres nr 2, w samej gminie Siemień, w roku szkolnym 2012/2013 było 466 wolnych miejsc podczas gdy liczba uczniów wynosiła 359 osób, zaś w gminie Jabłoń proporcje te wynosiły 403/227. Wykres 2. Łączna liczba wolnych miejsc w szkołach poszczególnych gmin w roku szkolnym 2012/2013 Źródło: Dane partnerów projektu 12 12

13

Liczba uczniów na poszczególnych stopniach edukacji jest m.in. odbiciem przemian demograficznych na terenie powiatu (mapa nr 5). Malejąca liczba uczniów to skutek niskiego przyrostu naturalnego oraz emigracji poza granice gminy, powiatu bądź kraju (wykres 3). W roku 2012 ilość mieszkańców na analizowanym obszarze była niższa o 0,5% w stosunku do roku 2010 (wykres 4). Między rokiem 2011 a 2012 największy ubytek ludności miał miejsce w gminie Jabłoń (-37), w Parczewie obszar miejski (-31) oraz w Parczewie na obszarze wiejskim (-27). Wzrost liczby mieszkańców odnotowano w gminach Siemień (48) oraz Sosnowica (2). Zmiana liczby gimnazjalistów w tym okresie miała podobny charakter. Najwięcej uczniów ubyło w Milanowie (-22), Jabłoniu (-17) i Parczewie (-17). Wzrost wystąpił jedynie w gimnazjum w Sosnowicy (5). Wykres 3. Saldo migracji powiatu parczewskiego w latach 2009-2011 2009 2010 2011 Źródło: Bank Danych Lokalnych, GUS Wykres 4. Zmiana liczby ludności w latach 2010-2012 w powiecie parczewskim Źródło: Bank Danych Lokalnych, GUS 14 14

15

16 16

Zgodnie z wykresem nr 5, ogólna liczba uczniów w powiecie parczewskim zmniejszyła się z 1531 w roku 2010 do 1462 w 2012 (spadek o 4,5 %). Podobną tendencję widać na mapie z diagramami dotyczącymi poszczególnych szkół (mapa nr 6). Największy wzrost liczby uczniów odnotowano w gimnazjum w Sosnowicy. Największy spadek liczby uczniów zaobserwowano w gminach Parczew, Jabłoń i Milanów. Wykres 5. Zmiana liczby uczniów szkół gimnazjalnych w latach 2010-2012 w powiecie parczewskim Źródło: Dane partnerów projektu 17

Ochrona zdrowia Usługi ochrony zdrowia są jednymi z najważniejszych zadań organizowanych przez państwo. Obejmują zarówno profilaktykę i leczenie chorób jak i utrzymanie dobrego samopoczucia fizycznego i psychicznego. Odpowiedni dostęp ludności do usług ochrony zdrowia jest konieczny dla sprawnego funkcjonowania całego społeczeństwa. Analiza rozmieszczenia placówek medycznych pozwala zorientować się czy są one zlokalizowane optymalnie w stosunku do zapotrzebowania oraz czy potrzeby społeczeństwa w zakresie ochrony zdrowia i opieki medycznej są zaspokojone. Do analiz dotyczących ochrony zdrowia zostały wykorzystane dane na temat placówek medycznych, liczby udzielonych porad lekarskich, demografii i sieci drogowej. Pozyskano je z urzędów gmin, uczestniczących w projekcie i ich stron internetowych oraz z Banku Danych Lokalnych GUS. Pierwsza analiza (mapa nr 7) obrazuje czas, w jakim karetka pogotowia ratunkowego jest w stanie dotrzeć z Parczewa do poszczególnych części powiatu parczewskiego. Do wykonania tej analizy wykorzystano dane dotyczące sieci drogowej, a konkretnie średnie prędkości na poszczególnych odcinkach. Czas dojazdu karetki został obliczony na podstawie tych prędkości oraz oszacowany na podstawie informacji o nawierzchni i stanie dróg. Wyznaczono izochrony czyli linie, łączące punkty o takim samym czasie dojazdu karetki. Izochrony wyznaczają strefy dojazdu karetki w czasie do 5, 10, 15, 20, 25, 30 i więcej minut. Z analizy wynika, iż najszybciej karetka dociera do miejsc wzdłuż dróg wojewódzkich, które posiadają najlepszą nawierzchnię oraz najmniej ograniczeń prędkości. Najwięcej czasu karetka potrzebuje aby dojechać do wschodnich krańców powiatu parczewskiego, czyli do gmin Podedwórze i Sosnowica. Jest to spowodowane najmniejszą gęstością dróg na tym obszarze, być może również ich gorszą jakością. Należy podkreślić, iż do tych części gmin, w krótszym czasie może dojechać pogotowie z sąsiednich powiatów, które nie zostały objęte projektem. Strefy dojazdu karetki zostały oszacowane na podstawie średnich prędkości na drogach, jednak ambulans, jako pojazd uprzywilejowany, ma prawo przekraczać ustalone prędkości i nie stosować się do przepisów ruchu drogowego, co może wiązać się z szybszym dojazdem niż to wynika z analizy. 18 18

19

Kolejna mapa (nr 8) przedstawia strefy dojazdu do lekarza pierwszego kontaktu w kilometrach. Dostępność została zobrazowana za pomocą ekwidystant tzn. linii jednakowych odległości od placówek medycznych, w których jest możliwość uzyskania pomocy medycznej od lekarza. Ekwidystanty tworzą strefy odległości od najbliższego lekarza do 3, 5, 7,5, 10, 10 i więcej kilometrów. Na mapę została naniesiona warstwa, obrazująca rozmieszczenie placówek medycznych w powiecie parczewskim. Dane referencyjne stanowi sieć drogowa z podziałem na drogi wojewódzkie i powiatowe, a także zwarta zabudowa. Z analizy wynika, iż najdalej do lekarza pierwszego kontaktu mają mieszkańcy obrzeży gmin, ponieważ ośrodki zdrowia znajdują się głównie w ich centrach. Należy zwrócić uwagę na fakt iż placówki medyczne występują również poza granicami powiatu parczewskiego, który był objęty analizami. W związku z tym mieszkańcy obrzeży powiatu mogą mieć w mniejszej odległości ośrodek zdrowia spoza własnego powiatu, gdzie prywatnie można skorzystać z usług medycznych. Najlepsza sytuacja jeśli chodzi o dostęp do lekarza pierwszego kontaktu jest w mieście Parczew, gdzie w niedalekiej odległości od siebie znajduje się kilka placówek medycznych. Dobra sytuacja występuje również w gminach Siemień i Milanów, gdzie zlokalizowana jest więcej niż jedna placówka. Najmniej dogodny dostęp do lekarza pierwszego kontaktu mają mieszkańcy gminy Jabłoń, Podedwórze i Sosnowica, w których znajduje się po jednej placówce medycznej. Taka sytuacja wynika również z faktu, iż gminy te są usytuowane na obrzeżach powiatu, a więc odległość od Parczewa również jest największa. Mapa nr 9 przedstawia rozmieszczenie placówek medycznych, świadczących usługi położnicze i pediatryczne na tle przyrostu naturalnego. Opieka zdrowotna najmłodszych mieszkańców powiatu jest istotnym elementem rozważań na temat całej ochrony zdrowia. Odpowiedni dostęp do placówek świadczących podobne usługi to warunek konieczny w celu zachęcania ludności do osiedlania się na danym obszarze. Mapa nr 9 składa się z dwóch warstw, z których jedna to kartogram, obrazujący przyrost naturalny w promilach, natomiast druga przedstawia rozmieszczenie wyżej wymienionych placówek. 20 20

21

Analiza wykazała iż placówki położnicze i pediatryczne nie są optymalnie rozmieszczone w stosunku do przyrostu naturalnego w 2012 roku w powiecie parczewskim. W gminie Milanów, gdzie przyrost naturalny był największy nie ma zlokalizowanej ani jednej takiej placówki, natomiast w gminach Podedwórze i Jabłoń, w których w 2012 roku był największy ubytek naturalny ludności takie placówki się znajdują. Najwięcej placówek medycznych poświęconych opiece nad dziećmi znajduje się w gminie Siemień, w której obserwowany był ubytek naturalny oraz w mieście Parczew (wykres 6). Wykres 6. Liczba placówek medycznych, świadczących usługi położnicze i pediatryczne Źródło: Bank Danych Lokalnych, GUS Bardzo ważnym zagadnieniem z zakresu ochrony zdrowia jest zachorowalność na różne choroby na danym obszarze. Zachorowalność na trzy wybrane choroby: cukrzycę, nowotwory i przebyty zawał serca w powiecie parczewskim oraz powiatach ościennych w 2011 roku obrazuje mapa nr 10. Dane, wykorzystane do tej analizy pochodzą z Informatora Statystycznego Ochrony Zdrowia Województwa Lubelskiego za rok 2011, wydanego przez Lubelski Urząd Wojewódzki w Lublinie, Wydział Zdrowia. Publikacja zawiera informacje na temat stanu zdrowia ludności w powiatach województwa lubelskiego. 22 22

23

Cukrzyca to jedna z najczęściej występujących chorób. W ostatnich latach liczba osób, które zapadają na tą chorobę wzrasta. Niepokojący jest fakt coraz liczniejszych zachorowań wśród dzieci. W porównaniu do sąsiednich powiatów, w powiecie parczewskim w 2011 roku zaobserwowano najniższą zachorowalność na tą chorobę, podobnie w powiecie włodawskim i łęczyńskim. Powiat radzyński charakteryzuje się najwyższym wskaźnikiem zachorowalności na cukrzycę spośród wszystkich omawianych (wykres 7). Nowotwór to choroba cywilizacyjna, na którą zapada coraz więcej osób. Niezdrowy tryb życia spowodowany brakiem czasu i stresem, a także zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego powodują mutacje tkanek i tworzenie się nowotworów. Największą zachorowalność na nowotwory odnotowano w powiatach radzyńskim i lubartowskim, a najmniejszą we włodawskim. Powiat parczewski w stosunku do powiatów ościennych lokuje się w górnym przedziale zachorowalności (wykres 7). Zawał serca to schorzenie, występujące przeważnie u mężczyzn w średnim wieku. Czynniki ryzyka to wysoki poziom cholesterolu i stresujący tryb życia. Wskaźnik przebytego zawału serca na 10 tys. mieszkańców jest również największy powiecie radzyńskim, w powiecie parczewskim jest jednym z niższych wskaźników (wykres 7). Wysoka zachorowalność na powyższe choroby nie jest związana z dużym udziałem ludności w wieku poprodukcyjnym jak pokazuje ostatnia mapa. W powiecie radzyńskim, który charakteryzuje się wysokimi wskaźnikami zachorowalności, udział tych osób nie jest największy. W powiecie parczewskim udział ludności w wieku poprodukcyjnym jest największy, mimo to wskaźniki zachorowalności na wybrane choroby są stosunkowo niskie. 24 24

Wykres 7. Wskaźnik zachorowalności na wybrane choroby w 2011 roku w powiecie parczewskim oraz powiatach ościennych Źródło: Informator Statystyczny Ochrony Zdrowia Województwa Lubelskiego za rok 2011 25

26 26

Na kolejnej mapie (nr 11) za pomocą kartodiagramu słupkowego została przedstawiona liczba placówek medycznych na tle liczby porad lekarskich w przeliczeniu na jednego mieszkańca gminy. Dane do analizy zostały pozyskane z Banku Danych Lokalnych GUS. Największa liczba placówek medycznych występuje w gminie miejsko-wiejskiej Parczew. Fakt ten wynika z istnienia tu miasta powiatowego. Następstwem takiej lokalizacji jest największa liczba udzielonych porad lekarskich na jednego mieszkańca w tej gminie (wykres 8). Jednak tak duża liczba udzielonych porad może świadczyć również o wyższej dostępności do opieki medycznej w największym ośrodku powiatu w porównaniu do pozostałych gmin. Z opieki medycznej w Parczewie korzystają również mieszkańcy okolicznych gmin. Najmniej porad występuje tam, gdzie placówek jest niewiele. Stosunkowo niski wskaźnik liczby udzielonych porad lekarskich zaobserwowano w gminie Milanów, drugiej po Parczewie co do liczby placówek medycznych. Wykres 8. Liczba porad lekarskich na 1 mieszkańca w gminach powiatu parczewskiego Źródło: Bank Danych Lokalnych, GUS 27

28 28

Transport i komunikacja Potrzeby transportowe i komunikacyjne należą do potrzeb wtórnych społeczności i są związane z różnym rozmieszczeniem w przestrzeni zasobów, skupisk ludzkich oraz miejsc przemysłowych i edukacyjnych. Nie mniej zaspokojenie tych potrzeb jest bardzo ważne, ponieważ każdy na co dzień musi się przemieszczać w przestrzeni podążając do pracy, szkoły czy na weekendowy odpoczynek. Ogromną rolę odgrywa tutaj zbiorowa komunikacja publiczna, umożliwiająca przemieszczanie się większej liczbie ludności, nieposiadającej własnego samochodu. Ponadto taka forma transportu jest bardziej ekologiczna niż transport indywidualny dzięki mniejszej emisji gazów spalinowych przypadającej na jedną osobę. Wiele osób decyduje się na ten środek transportu, dlatego tak ważne jest odpowiednie zaplanowanie tras autobusowych. Pomimo istotnego procentu osób korzystających z komunikacji publicznej, wciąż znacząca jest ilość zwolenników podróżowania własnymi samochodami, dla nich istotna jest optymalna sieć dróg o dobrej nawierzchni i w konsekwencji możliwie największych dopuszczalnych prędkościach. Dane wykorzystane do analiz zagadnień transportowych to głównie dane dotyczące sieci drogowej, tras autobusów komunikacji publicznej (zwykłych i pospiesznych), zabudowy, terenów leśnych a także dane demograficzne. Źródło danych stanowiły urzędy gmin, uczestniczących w projekcie, a także Bank Danych Lokalnych GUS. Pierwsza analiza przedstawia dostępność tras komunikacji publicznej w powiecie parczewskim (mapa nr 12). Utworzone zostały strefy odległości od tras do 1, 2, 3, 4, 5 i więcej km. Z analizy jednoznacznie wynika, że najlepszą dostępność do tras autobusowych ma centralna, północna i zachodnia część powiatu parczewskiego. Odległości do najbliższej trasy nie przekraczają tu 3 km. Najgorsza sytuacja jest w południowej i wschodniej części powiatu. Tam odległości od najbliższej trasy autobusu na znacznej powierzchni przekraczają 5 km (głównie w gminie Sosnowica i Podedwórze). Na tym obszarze wskazane jest skorygowanie tras autobusowych tak aby mieszkańcy powyższych gmin mieli lepszy dostęp do publicznych środków transportu. 29

30 30

Rozważając zagadnienia transportu i komunikacji bardzo ważną kwestią są prędkości przejazdu na poszczególnych odcinkach dróg. Aby sprawnie się przemieszczać w przestrzeni główne drogi muszą być przystosowane do szybszej jazdy. Analiza średnich prędkości na drogach powiatu parczewskiego (mapa nr 13) wykazała, że najszybciej można poruszać się po drogach wojewódzkich, rozchodzących się promieniście od Parczewa. Średnie prędkości dochodzą tu do 95 km/h. Najmniejsze prędkości, do 25 km/h przeważają na mniejszych drogach gminnych i powiatowych. W Parczewie, którego obszar został powiększony na osobnej mapie, występują drogi, na których można poruszać się ze średnimi prędkościami od 26 do 60 km/h. Drogi, na których można się poruszać z prędkością do 25 km/h stanowią największy odsetek w powiecie parczewskim i mają łączną długość ok 480 km. Najmniejszą łączną długość mają drogi, po których można się poruszać z prędkością 81-95 km/h (wykres 9). Wykres 9. Udział długości odcinków dróg o średnich prędkościach od 1 do 95 km/h Źródło: Dane partnerów projektu i własne 31

32 32

33

Mapa nr 14 przedstawia trasy komunikacji publicznej na tle sieci drogowej, głównych skupisk ludności oraz lasów w powiecie parczewskim. Należy zwrócić uwagę, iż na badanym obszarze mogą istnieć inne trasy komunikacji publicznej, których nie udało się ustalić w toku trwania projektu z powodu braku danych. Trasy komunikacji publicznej w znacznej części pokrywają się z przebiegiem dróg wojewódzkich. Odcinki dróg wojewódzkich, po których nie przebiega trasa autobusu znajdują się w Gminie Sosnowica i Podedwórze. W północnych gminach powiatu parczewskiego trasy przebiegają również po drogach powiatowych. Drogi gminne w większości nie zostały objęte systemem komunikacji publicznej w powiecie parczewskim. Mapa nr 15 przedstawia rozmieszczenie przystanków komunikacji publicznej na tle gęstości sieci drogowej w powiecie parczewskim. Największe zagęszczenie sieci drogowej występuje w Parczewie i jego okolicach. Jest to związane z najbardziej zurbanizowanym charakterem obszaru. Najrzadsza sieć drogowa występuje w gminach Sosnowica, Dębowa Kłoda i Podedwórze. Przystanki autobusowe są zlokalizowane przy drogach, więc ich rozmieszczenie w większości pokrywa się z największą gęstością dróg. Liczba przystanków autobusowych jest największa w Dębowej Kłodzie oraz obszarze wiejskim gminy Parczew (wykres 10). Wykres 10. Liczba przystanków autobusowych w gminach powiatu parczewskiego Źródło: Dane partnerów projektu i własne 34 34

35

Na mapie nr 16 zostały przedstawione trasy komunikacji publicznej na tle sieci drogowej oraz gęstości zaludnienia w powiecie parczewskim. Dane do analizy pochodzą z Urzędów Gmin, biorących udział w projekcie oraz z Banku Danych Lokalnych GUS. Analiza wykazała, iż trasy autobusów komunikacji publicznej prowadzone są głównie po drogach wojewódzkich i powiatowych. Zagęszczenie tras w północnych gminach powiatu parczewskiego jest związane z większą gęstością zaludnienia na tym obszarze. W gminach o najniższej gęstości zaludnienia (Podedwórze, Sosnowica) znajduje się najmniej tras. Pod względem liczby kilometrów tras komunikacji publicznej na pierwszy plan wysuwa się jedna z najgęściej zaludnionych gmin gmina Jabłoń. Najkrótsza trasa autobusu znajduje się w najrzadziej zaludnionej gminie Podedwórze (wykres 11) Wykres 11. Długość tras komunikacji publicznej w gminach powiatu parczewskiego Źródło: Dane partnerów projektu i własne 36 36

37

Kultura Kultura to całokształt duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa. Obiekty kultury materialnej to m.in. biblioteki, galerie sztuki, muzea i ośrodki kultury. Potrzeby kulturalne to potrzeby wyższego rzędu, których zaspokojenie wiąże się z zapewnieniem równomiernego dostępu do placówek kulturalnych. W każdej gminie podstawowymi placówkami, zaspokajającymi potrzeby w zakresie kultury są ośrodki kultury i biblioteki. Ważne jest również zapewnienie różnorodnej oferty imprez kulturalnych, które przyciągają turystów i są niezaprzeczalną atrakcją dla mieszkańców. Im większa ranga takich wydarzeń tym są one bardziej atrakcyjne dla uczestników i przyciągają większą ich liczbę. Do niniejszej analizy zostały wykorzystane dane dotyczące istniejących placówek kulturalnych, wydarzeń kulturalnych oraz wytwórców sztuki ludowej, a także dane dotyczące sieci drogowej oraz dane demograficzne. Dane zostały pozyskane z urzędów gmin, uczestniczących w projekcie, ich stron internetowych, Starostwa Powiatowego w Parczewie oraz Banku Danych Lokalnych GUS. Pierwsza analiza (mapa nr 17) dotyczy rozmieszczenia placówek kulturalnych tj. bibliotek, ośrodków kultury, galerii sztuki i muzeów na tle wskaźnika liczby placówek kulturalnych na 1000 mieszkańców gminy. Do wykonania analizy wykorzystane zostały dane o rozmieszczeniu placówek oraz dane demograficzne, przedstawione w formie kartogramu. Najwięcej placówek kulturalnych znajduje się w gminie Jabłoń. Również w tej gminie jest zlokalizowana jedyna w powiecie galeria sztuki oraz jedyne muzeum (wykres 12). Tutaj również jest największa ilość placówek kulturalnych na 1000 mieszkańców. Spośród wszystkich placówek o charakterze kulturalnym najwięcej w powiecie jest bibliotek, na drugim miejscu są ośrodki kultury, do których zaliczają się zarówno Gminne Ośrodki Kultury jak i Wiejskie Domy Kultury (wykres 13). 38 38

Wykres 12. Liczba placówek kulturalnych w gminach powiatu parczewskiego Źródło: Bank Danych Lokalnych, GUS Wykres 13. Udział poszczególnych rodzajów placówek kulturalnych w powiecie parczewskim Źródło: Dane partnerów projektu i własne 39

40 40

Kolejna mapa (nr 18) przedstawia wydarzenia kulturalne w powiecie parczewskim. Pierwsza warstwa informacyjna mapy zawiera liczbę wydarzeń kulturalnych w poszczególnych miejscowościach, w których są one organizowane. Dane zostały przedstawione za pomocą sygnatur ilościowych, im większa sygnatura, tym większa liczba wydarzeń w danej miejscowości. Tło dla tej analizy stanowi kartogram, przedstawiający liczbę uczestników wydarzeń kulturalnych w gminach powiatu parczewskiego na 1000 mieszkańców. Jak wynika z analizy najwięcej wydarzeń kulturalnych odbywa się w Parczewie, natomiast najwięcej uczestników na 1000 mieszkańców bierze udział w imprezach w gminie Parczew, Milanów i Jabłoń. Może być to związane z większą rangą tych imprez lub skuteczną promocją. Ponadto wiele wydarzeń kulturalnych ma miejsce również w gminach Jabłoń i Dębowa Kłoda, w których ich liczba rozkłada się na więcej miejscowości (wykres 14). Wykres 14. Liczba wydarzeń kulturalnych w gminach powiatu parczewskiego Źródło: Dane partnerów projektu 41

42 42

Za pomocą kartodiagramu kołowego przedstawiono zasięg wydarzeń kulturalnych tj. podział na wydarzenia lokalne, regionalne, ogólnopolskie oraz międzynarodowe (mapa nr 19). Pod uwagę została wzięta łączna liczba wydarzeń w każdej miejscowości. Podział wydarzeń kulturalnych na powyższe kategorie został dokonany na podstawie Kalendarza imprez kulturalnych, turystycznych i sportowych organizowanych w powiecie parczewskim w 2013 roku, wydanego przez Starostwo Powiatowe w Parczewie. Analiza wykazała, iż powiat parczewski charakteryzuje się największą ilością wydarzeń o zasięgu lokalnym, jednak w niektórych miejscowościach występują wydarzenia regionalne, ogólnopolskie czy międzynarodowe (wykres 15). Wydarzenia o zasięgu międzynarodowym są organizowane w miejscowościach: Hołowno, Paszenki, Sosnowica i Parczew. Wykres 15. Zasięg wydarzeń kulturalnych w gminach powiatu parczewskiego Źródło: Dane partnerów projektu 43

44 44

Kolejna mapa (nr 20) przedstawia wytwórców sztuki ludowej w powiecie parczewskim. Zostało na niej przedstawione rozmieszczenie poszczególnych rodzajów wytwórców sztuki na terenie powiatu, liczba członków zespołów artystycznych i klubów oraz liczba mieszkańców, przypadających na jednego wytwórcę sztuki w gminie. Największa liczba mieszkańców na jednego wytwórcę sztuki jest w gminie Parczew, co oznacza, że jest ich tam najmniej w stosunku do liczby mieszkańców. Najwięcej Kół Gospodyń Wiejskich znajduje się w gminie Sosnowica, jednak składają się one z niewielkiej liczby członków. Zespoły artystyczne znajdują się w gminach Siemień, Jabłoń, Podedwórze oraz Dębowa Kłoda. Ponadto w gminie Dębowa Kłoda działają pojedyncze osoby, prowadzące wytwórczość sztuki ludowej (wykres 16, wykres 17). Wykres 16. Liczba wytwórców sztuki w gminach powiatu parczewskiego Źródło: Dane partnerów projektu i własne Wykres 17. Wytwórcy sztuki w powiecie parczewskim Źródło: Dane partnerów projektu i własne 45

46 46

47

Analiza zobrazowana na mapie nr 21 przedstawia dostępność do wydarzeń kulturalnych w powiecie parczewskim. Wyznaczono izochrony, obrazujące dostępność czasową do najbliższej imprezy kulturalnej w strefach do 5, 10, 15 i 25 minut. Im jest krótszy czas dojazdu do danego wydarzenia kulturalnego tym większa ilość ludności zdecyduje się w nim uczestniczyć, dlatego ważne jest równomierne rozmieszczenie imprez na terenie całego powiatu. Najsłabsza dostępność do wydarzeń kulturalnych jest na wschodnich krańcach powiatu parczewskiego, natomiast najlepsza w mieście Parczew oraz gminie Dębowa Kłoda i Podedwórze. Reasumując można stwierdzić, iż wydarzenia kulturalne w powiecie parczewskim są rozmieszczone stosunkowo równomiernie na całym obszarze. 48 48

Geodezja i planowanie przestrzenne Zagadnienia geodezyjne i planistyczne w obecnych czasach nabierają coraz większego znaczenia. W celu otrzymania pozwolenie na realizację inwestycji (budowa domu czy budynku niemieszkalnego, służącego do celów usługowych lub produkcyjnych) konieczny jest aktualny Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego, w którym dokładnie określone są obszary przeznaczone pod konkretne rodzaje użytkowania tj. mieszkalnictwo, usługi, przemysł itp. Jeżeli na danym obszarze nie ma aktualnego MPZP konieczne jest pozyskanie decyzji o warunkach zabudowy lub lokalizacji inwestycji celu publicznego, co przedłuża cały proces wydania pozwolenia, a zatem również rozpoczęcia budowy. Dane statystyczne, wykorzystane do analiz w temacie geodezji i planowania przestrzennego pochodzą z raportów i komunikatów Głównego Urzędu Statystycznego oraz Banku Danych Lokalnych. Część informacji została pozyskana ze Starostwa Powiatowego w Parczewie. Ponadto zdigitalizowana została część Miejscowych Planów Zagospodarowania Przestrzennego, przekazanych przez Urzędy Gmin, uczestniczące w projekcie. Wykorzystano również dane demograficzne oraz dane referencyjne w postaci granic administracyjnych. Mapa nr 22 przedstawia przeznaczenie terenów w Miejscowych Planach Zagospodarowania Przestrzennego w powiecie parczewskim. Plany są skategoryzowane pod względem głównego rodzaju użytkowania terenu tj. tereny mieszkaniowe, usługowe, przemysłowe, infrastruktura techniczna, tereny komunikacyjne, rolnicze, zieleni i wody. Osobną kategorią są obszary nieposiadające obowiązującego MPZP oraz obszar gminy Siemień, która posiada plan w wersji rastrowej, który ze względów na stan techniczny nie został objęty digitalizacją. Na oddzielnej mapie został przedstawiony obszar miasta Parczew, gdyż w mniejszej skali nie był dostatecznie czytelny. W gminie Parczew i Podedwórze największy obszar jest przeznaczony na tereny rolnicze i zieleń (głównie tereny przeznaczone do zalesienia). W pozostałych gminach plany miejscowe są tworzone przeważnie w celu przeznaczenia terenów pod zabudowę mieszkaniową oraz do zalesienia. Szczególnie jest to widoczne w gminach Milanów i Jabłoń. Gmina Siemień posiada pełne pokrycie przez MPZP w wersji rastrowej, która ze względów technicznych nie została objęta ucyfrowieniem. 49

50 50

Kolejna mapa (nr 23) zawiera kartogram obrazujący procentowe pokrycie gminy przez Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego oraz kartodiagram kołowy, który przedstawia przeznaczenie terenów w obowiązujących Miejscowych Planach Zagospodarowania Przestrzennego w gminach powiatu parczewskiego. Spośród wszystkich terenów wyznaczonych w MPZP, największy udział mają tereny rolnicze, szczególnie w gminach, w których pokrycie przez MPZP jest najwyższe. W gminach, gdzie ogólne pokrycie przez MPZP jest niewielkie, największy udział mają tereny mieszkaniowe i usługowe. Ponadto w gminie Siemień duży udział mają tereny przemysłowe. Największe pokrycie przez Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego ma północna i zachodnia część powiatu. W gminach Dębowa Kłoda i Sosnowica znikoma część powierzchni jest pokryta przez MPZP (wykres 18). Duża powierzchnia objęta MPZP w gminie dobrze świadczy o jej podejściu do planowania rozwoju. W takiej gminie nie ma problemu rozproszonej zabudowy, ponieważ z góry wiadomo w którym miejscu będzie się ona koncentrować, a inwestorzy mają dostęp do informacji o terenach przeznaczonych pod konkretne inwestycje. Wykres 18. Powierzchnia gmin objęta MPZP Źródło: Dane partnerów projektu i własne 51

52 52

Mapa nr 24 przedstawia stosunek powierzchni objętej MPZP, sporządzonym według Ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym z roku 1994 oraz Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 roku. Dane zostały zobrazowane w postaci kartodiagramu kołowego, ich źródłem był Bank Danych Lokalnych GUS. Ustawa z 2003 roku zastąpiła Ustawę z 1994 roku. W momencie wejścia w życie nowej ustawy zmieniły się wskazania do sporządzania Miejscowych Planów Zagospodarowania Przestrzennego. Od tej pory samorządy są zobligowane do tworzenia planów według nowych zasad. Z analizy wynika iż zachodnie oraz północne gminy powiatu parczewskiego tj. Siemień, Milanów i Jabłoń posiadają wyłącznie nowe plany z 2003 roku. Pozostałe gminy posiadają Miejscowe Plany Zagospodarowania przestrzennego sporządzane według ustawy z 1994 roku. W gminie Parczew plany z 2003 roku mają bardzo niewielki udział, zdecydowanie więcej jest planów z 1994 roku. Duży udział nowszych MPZP w gminie świadczy o jej strategicznym i długofalowym podejściu do planowania przestrzennego, co korzystnie wpływa na wizerunek gminy (wykres 19). Wykres 19. Powierzchnia objęta MPZP sporządzonymi na podstawie ustawy z dnia 1994 i 2003 roku Źródło: Bank Danych Lokalnych, GUS 53

54 54

Podsumowanie Zadaniem autorów niniejszego przewodnika było zaprezentowanie sposobów monitorowania i oceniania dostępności usług publicznych w powiecie parczewskim. Do tego celu wykorzystano narzędzia GIS, które w ostatnim czasie zyskują coraz większą popularność. Na potrzeby przewodnika sporządzono szereg map, które obrazują wykonane analizy w zakresie edukacji, ochrony zdrowia, transportu i komunikacji, kultury oraz geodezji i planowania przestrzennego na terenie powiatu parczewskiego. Za pomocą wybranych kartograficznych metod prezentacji danych tj. kartogram, kartodiagram, analizy sieciowe itp. przedstawiono zależności pomiędzy różnorodnymi zjawiskami na obszarze objętym badaniem. Należy zauważyć, iż mimo, że badaniem objęty jest powiat parczewski, to wyciągając wnioski z zaprezentowanych w niniejszym opracowaniu analiz i danych często należy brać pod uwagę dostępność usług oferowanych przez podmioty znajdujące się na terenie powiatów ościennych. Jest bowiem oczywiste, że mieszkańcy powiatu parczewskiego mogą korzystać z wybranych usług również poza granicami powiatu. W przewodniku wykazano, iż wykorzystując narzędzia GIS proces monitorowania i analizowania wielu danych i zjawisk, które mają istotny wpływ na poziom i jakość życia mieszkańców ma zdecydowanie bardziej kompleksowy charakter. GIS pozwala bowiem precyzyjnie i trafnie określić związki i relacje, które niezobrazowane w przestrzeni, byłyby trudne do dostrzeżenia i przeanalizowania. Warto także podkreślić, że korzystając z GIS-u w procesie zarządzania gminą lub powiatem nadajemy temu procesowi zdecydowanie bardziej obywatelski i partnerski charakter. Wynika to z faktu, iż znaczna część danych i informacji może zostać zobrazowana w formie geoportalu z publicznym dostępem on-line dla obywateli. Dzięki temu zmniejsza się dystans pomiędzy administracją samorządową a mieszkańcami, którzy mają poczucie transparentności i przejrzystości sprawowania urzędu przez lokalną władzę. 55

Spis map 1. Dostępność przedszkoli i punktów przedszkolnych 2. Trasy autobusów szkolnych na tle obwodów szkolnych 3. Rejony dowozu do szkół podstawowych i gimnazjów 4. Wskaźnik skolaryzacji w roku szkolnym 2012/1013 5. Zmiany liczby uczniów szkół gimnazjalnych w latach 2010-2013 6. Zmiany liczby uczniów na tle zmian demograficznych 7. Czas dojazdu karetki pogotowia ratunkowego z Parczewa 8. Odległość do lekarza pierwszego kontaktu 9. Rozmieszczenie placówek medycznych, świadczących usługi położnicze i pediatryczne na tle przyrostu naturalnego w 2012 roku 10. Zachorowalność na wybrane choroby w powiecie parczewskim i powiatach ościennych w 2011 roku oraz udział ludności w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności 11. Liczba placówek medycznych w stosunku do liczby udzielonych porad lekarskich 12. Dostępność tras komunikacji publicznej 13. Średnie prędkości na drogach 14. Trasy komunikacji publicznej na tle dróg wojewódzkich oraz głównych skupisk ludności 15. Rozmieszczenie przystanków autobusowych w stosunku do zagęszczenia sieci drogowej 16. Trasy komunikacji publicznej na tle sieci drogowej oraz gęstości zaludnienia 17. Rodzaje placówek kulturalnych 18. Liczba wydarzeń kulturalnych na tle liczby ich uczestników 19. Zasięg wydarzeń kulturalnych 20. Wytwórcy sztuki ludowej 21. Dostępność czasowa do wydarzeń kulturalnych w 2013 r. (cyklicznych i jednorazowych) 22. Przeznaczenie terenów w Miejscowych Planach Zagospodarowania Przestrzennego 23. Przeznaczenie terenów w obowiązujących Miejscowych Planach Zagospodarowania Przestrzennego na tle procentowego pokrycia gmin przez MPZP 24. Pokrycie gmin przez MPZP sporządzone według ustawy z 1994 i 2003 rok 56 56

Spis wykresów 1. Procent miejscowości powiatu, z których można dojechać do najbliższego przedszkola lub punktu przedszkolnego w podanym czasie 2. Łączna liczba wolnych miejsc w szkołach poszczególnych gmin w roku szkolnym 2012/2013 3. Saldo migracji powiatu parczewskiego w latach 2009-2011 4. Zmiana liczby ludności w latach 2010-2012 w powiecie parczewskim 5. Zmiana liczby uczniów szkół gimnazjalnych w latach 2010-2012 w powiecie parczewskim 6. Liczba placówek medycznych, świadczących usługi położnicze i pediatryczne 7. Wskaźnik zachorowalności na wybrane choroby w 2011 roku w powiecie parczewskim oraz powiatach ościennych 8. Liczba porad lekarskich na 1 mieszkańca w gminach powiatu parczewskiego 9. Udział długości odcinków dróg o średnich prędkościach od 1 do 95 km/h 10. Liczba przystanków autobusowych w gminach powiatu parczewskiego 11. Długość tras komunikacji publicznej w gminach powiatu parczewskiego 12. Liczba placówek kulturalnych w gminach powiatu parczewskiego 13. Udział poszczególnych rodzajów placówek kulturalnych w powiecie parczewskim 14. Liczba wydarzeń kulturalnych w gminach powiatu parczewskiego 15. Zasięg wydarzeń kulturalnych w gminach powiatu parczewskiego 16. Liczba wytwórców sztuki w gminach powiatu parczewskiego 17. Wytwórcy sztuki w powiecie parczewskim 18. Powierzchnia gmin objęta MPZP 19. Powierzchnia objęta MPZP sporządzonymi na podstawie ustawy z dnia 1994 i 2003 roku 57