SPIS TREŚCI WSTJ?P DO POLSKIEGO WYDANIA.... 9 PODZIJ?KOWANIA 13 RozDZIALI WOJNA I PRZEMOC WE WCZESNYM ŚREDNIOWIECZU. 17 RoznziALII WOJNA A SPOŁECZEŃSTWO.... 45 RoznziAL III WYSTAWIANIE WOJSKA, CZ. l: EUROPA W OKRESIE POSTRZYMSKIM.... 73 ROZDZIALIV WYSTAWIANIE WOJSKA, CZ. 2: ŚWIAT KAROLINGÓW. 119 RozDziAŁ v WYSTAWIANIE WOJSKA, CZ. 3: SOJUSZNICY, NAJEMNICY I SZKOLENIE ŻOŁNIERZY.. 179 ROZDZIAL VI WYSTAWIANIE WOJSKA, CZ. 4: LICZEBNOŚĆ ARMII...... 191 ROZDZIAL VII KAMPANIE WOJENNE.... 213 ROZDZIAL VIII UZBROJENIE I OPORZ1DZENIE..... 253 RozDZIAŁ IX BITWA 275 ROZDZIAŁ X fortyfikacje I OBL:J?ŻENIA. 325 EPILOG 343 ANEKS: AKTYWNOŚĆ WOJSKOWA w KRÓLESTWACH FllANKIJSKICH (LATA 581-590).......... 347
6 SPJS TREŚCI WYBRANA BIBLIOGRAFIA. M.APY. INDEKS
SPIS MAP I WYKRESÓW MAPY: 1\1apa nr l: Świat Merowiński 1\1apa nr 2: Anglosaska Brytania Mapa nr 3: Longobardzka Italia 1\lapa nr 4: Imperiów Karolingów WYKRESY: Wykres nr l: Częstotliwość występowania działań wojennych i zmian na tronie w Mercji, w latach 600-850 Wykres nr 2: Anglosaskie działania wojenne lata 600-850: zmiana schematu czy zwyczajów? Wykres nr 3: Analiza lokalizacji bitew okresu anglosaskiego w latach 600-850
MAPY l ~ ~... (._,- (... ' Królestwo wschodniofrankijskie! (Ludwik Niemiecki) Króle two zac h od n iofrankljskie (Karol Łysy) r',~ '._.-l.-...,,-~,.--.. ~ 1.. ',.. -... \, '!-... "\;,..... '... _. ---... ".---"""" ( Króle 1\\o Italii 'v (c e arz Lud\\ ik l!). \... /~ K~;~:~) ' 't_j, Mapa nr 4a,b,c: Imperiów Karolingów
INDEKS Aberlemno, kamień z: 114,266,284 Adalunc, bawarski posiadacz ziemski: 144 adiutorium: 151, 154, 158, 159, 160, 161 Ado z Vienne: 190 Adrianopol, bitwa (378 r.): 208 JEthelbald, król Mercji: 58, 141, 142, 143, 175 lethelfl.rd, córka Alfreda Wielkiego: 168 JEthelr.rd, król Wessexu: 244, 246, 277, 296,323 JEthelwulf, król Wessexu: 166, 167 A gila l, król Wizygotów: 70 Agilulf, płytka z: 264 Aistulf, król Longobardów: 135, 136, 137,138,188,219,286,287,292 Ałahis, książę T rento: 293, 296 Ałamanowie: 90, 111, 123, 126, 143, 144, 186, 194 Alaryk I, król Wizygotów: 54, 62 Alaryk II, król Wizygotów: 70 Alfonso I, król Asturii: 139 Alfred Wielki, król Wessexu: 35, 141, 167-170,172,174,199-200,242,244, 246,268,275,277,282,284,296,332, 336,344 Almain, bitwa (722 r.): 322 Amalaryk, król Wizygotów: 70, 256 Andernach, bitwa (876 r.): 184, 251, 290,296,305 Anglosasi: 11, 88-90, 98-101, 140-143, 165-170, 192-193, 254-255, 256, 258-2S9,261,26S-266,268,275,278,279-285, 289,299,310-311,314,317-318, 323,326-327, 329-330,334-336,345 ango:256,301,316 Angus, król Piktów: 175 antrustiones: 85, 125, 127 Akwitania: 79, 84, 88, 92, 96-97, 121, 123,126,154,184,218,238-239,306, 311, 328 arimanni: 62, 135, 137 Arnulf, cesarz: 59, 241, 287-289, 290, 292,293,294,297,304,305,315,341 Arnulf, święty: 60 Ashdown, bitwa (871 r.): 241,276-278, 282,296,299,319,321-322,323 Ashingdon, bitwa (1016 r.): 281 Asser, mnich: 166, 167, 169, 170, 243, 275,277,282-283,319,323 Asturia: 20, 58,138-139,189,192,226, 302,324 Augustyn z Hippony, święty: 40-42 Awarowie: 145,266,312 Balon, bitwa ( 845 r.): 163 Bari: 183,341 Baskowie (Gaskończycy): 97, 189, 216, 218,241,252,292,311,318 Bawarowie (Bawaria): 42, 61, lll, 123, 126, 143-144, 186,227-228,231,242, 293,305,310 Beda Czcigodny: 41, 98, 140-143 Benedykt z Anianu, święty: 60-61 beneficia: 119, 124 Bergam o, bitwa ( 894 r.): 288, 304, 341 Bernard z Septimanii: 148 Besso, wojownik frankijski: 70 bharigild: l SS, l 59 Bretończycy (Bretania): 43, 148, 160, 163-165,183,184,186,189,214,240, 251, 27~ 272, 288, 29~ 29~ 31~ 311-312,314,338 Brienne, konfrontacja ( 858 r.): 248 Brissarthe, bitwa ( 866 r.): 244, 268, 302, 314
.. http://grzbiet.pl/sklep/wojna-a-spoleczenstwo-w-barbarzynskiej-europie-zachodniej-450-900 380 INDEKS Brytowie (Brytania): 11, 33-34, 64, 88-89,90, 113, 117, 180,231-232,266, 311, 333, 335 Brunanburh, bitwa (937 r.): 284 bucellarii: 80-81, 85, 104 Burford, bitwa (752 r.): 58, 305 Burghal Hidage: 168 Burgundowie: 34, 68, 75-76, 77, 80, 84, 86, 102, 123, 216, 219,222-223, 233, 238,276,292,330,344 burhs: 70, 168-170, 199-200, 233, 298, 332,335 Busta Gallorum, bitwa (552 r.): 273,295, 302 caballarii: 151,236 Cadwallon, król Gwynedd: 115, 290 campus rnartius: 78, 205, 214, 229 Cannstadt, bitwa (744 r.): 126, 144 Casilinium, bitwa (554 r.): 298 Chiidebert I, król Franków: 315 Chiidebert II, król Franków: SS, 56, 205, 223,249 Chiideryk I, król Franków: 263, 286 Childeryk, saski wojownik: 180 Chilperyk I, król Franków: 250 Chilperyk II, król Franków: 57, 188 Chindaswint, król Wizygotów: los, 107 Chlodwig I, król Franków: 91, 194,215, 219,234,239 Chlotar I, król Franków: 216, 315 Chlotar II, król Franków: 56, 223 Chramn, syn Chlotara II: 186 Cinaed mac Ailpin, król Szkotów: 175 contubernia: 38, 87 Coppergate, hełm z: 266 Coronate, bitwa (ok. 688 r.): 246, 296, 311 Coroticus, król Brytów: 90 crannogs, forty: 33.5 Cuthbert, święty: 256, 283 Cwichelmslow ( Cuckhamsley ), kurhan: 246 Cyneheard, buntownik: 143, 197-198 Cynewulf, król Wessexu: 143, 197-198, 224 D agobert l, król Franków: I 86 Danevirke: I4S, 234 Degsastan, bitwa ( 603 r.): 299 Domnall Brec, król Szkotów: 69 Dublin: 244 Dunn, anglosaski thegn: 166-167 Dyle, bitwa (891 r.): 287, 289-290, 297 305,315,323 Dytryk, margrabia ottoński: 198, 200 Eccles, anglosaski cmentarz: 320-321 Ecdicjusz, rzymski dowódca: 198-199 Ecgbert, król Wessexu: 140, I74, 183, 231,232 Ecgfrith, król Northumbrii: 165, 284, 334 Edington, bitwa ( 878 r.): 282, 283 Edmund, król East Anglii: 200, 242, 243, 244 Edward I Starszy, król anglosaski: 168 Edwin, król Northumbrii: 43 Egika, król Wizygotów: los Einhard:S7, 154,238,312 Eishere, wojownik frankijski: 21 Erispoe, princeps Bretanii: 164 Ermold Czarny: 42, 270 Erwig, król Wizygotów: 103-104, los Estinnes, synod: 124 exercitales, patrz:,zrirnanni exploratio: l 54, 233 Eryk, książę Friuli: 61, 261 faidu: 63 farae: 109 Favila, król Asturii: 189 fide/es: 125 Fontenoy, bitwa ( 841 r.): 1-:' -18, 24. 26, 42, 186, 213, 227, 248, 276, 277-278, 296,299,306,309,321-323 fmncisca: 257,301,316 Frankowie (Frankia), służba wojskowa: 18-19, 29, 32, 41, 43,45-47,48, SS-59, 65-67, 69, 82-84, 87, 89, 92-97, 119-128, 145-163, 183-185, 187-188, 195, 205-207,216,218-219,224-225, 227 231, 237-238
INDEKS 381 Fredegunda, królowa frankijska: 65 Freising, opactwo: 61 Fructuosus z B ragi, święty: l 02 Fruela l, król Asturii: 139, 324 Fulrad, opat St-Quentin: 151,236 fyrdwitc: 98, 100 Galford, bitwa ( 825 r.): 231 gardingi: 85 ~asindii: 85, 137 gcsithcund: 98 Geule, bitwa (891 r.): 288-289,291,324 Gildas: 89 Giselhelm, frankijski posiadacz ziemski: 128-130, 133 Gjermundbu: 266, 274 Godfred, król Duńczyków: 286 Grzegorz z Tours: 41, 43, 66, 79, 82, 84-85,186,194,195,198,204,215,216, 219,221-222,227, 235,239,259,262, 285,291,295,298,302,310,312,315, 326,340,345 Gundobad, król Burgundów: 77, 219, 221 Gundowald, uzurpator: 199, 238, 25 l, 340 Guntramn, król Franków: 84, 102, 199, 223,234,247,249-250,331,345 Guthlac, święty: 60, 98,216, 224 Haefenfelth, bitwa ( 634 r.): 290 Halfdan, wódz wikiński: 172 Halitgar z Cambrai: 42 Hamburg, atak (845 r.): 174 Harald Pięknowłosy, król Norwegów: 174 haribannus: 93, 95, 100, 127-128, 152, 154, 155, 162 Hastings, bitwa ( 1066 r.): 192, 280-281 Hełm żebrowy ( Spangenhelme): 265 Henryk, wschodniofrankijski margrabia: 293,315 Hereford, bitwa ( 1055 r.): 233, 280 herepaths: 233, 335 herisliz: 152, 242 hides: 100, 166, 169, 196,200 Hilton ofcadboll, kamień: 175 Hincmar z Reims: 157, 167, 226, 240 Hingston Down, bitwa { 838 r.): 17 4 Hiszpania: 52, 63, 67-69, 70, 75-76, 79-81, 84-86, 101-108, 138-139, 154, 192,203,226,233,235,262,291,293 Horik I, król Duńczyków: 174 hospitalitas: 76, 120 Hrabanus Maurus: 187 Hugo Trwożliwy: 148 Hywel Dda, kodeks prawny: 215 Ibbon: 94, 95,97 Imma: 99-100, 129,237,320-321,324 Ine, prawa króla: 39, 44, 98, 100-101, 103, 136, 141-142, 197,215,233,344 Irlandia: 33, 41, SS, 114, 174-176, 185, 210,244,267,335,345 Izydor z Sewilli: 39, 41, 102, 195, 257 Italia, patrz Ostrogoci, Longobardowie Italia, epoka karolińska: 148 Jan hispanus: 154, 252 Jengland, bitwa (851 r.): 163,251,310 Julian, caesar: 194, 207, 208 Julian z Toledo: 102, 213, 240, 341 Justynian, cesarz: 53, 337 Kanhave, kanał: 145 Karloman, król wschodniofrankijski: 241 Karloman, syn Karola Łysego: 160, 240 Karloman, syn Karola Młota: 57, 124 Karol, syn Karola Wielkiego: 146-147, 231 Karol, syn Karola Łysego: 189-190 Karol I Wielki, cesarz: 17, 19, 42, 54, 57, 147, 150-154, 156, 158-159, 161-162, 228, 231-232, 235-236, 238, 239-240, 252,272,292-293,306,308,334 Karol II Łysy, cesarz: 26, 42, 69, l 54, l S 7, 67-68, 124-127, 132, 134, 138, 145-192,206-207,209-211,219,224,226-159-164,169,173,183-185,187,226-227,230,238-242,248,251,261,276, 288, 290-291, 294, 296,305-306, 310, 331,338 Karol III Gruby, cesarz: 35, 58-59, 148, 156-157, 161,293
--- 382 INDEKS Karol Młot: 19, 57, 119, 122, 123-124, 127,134,188,209,212,232,241,313, 339,341 Kornwalia: 174, 182 Korwea, opactwo: 157 leudes: 85 Liudewit, słowiański duks: 231, 250-25 l Liutfrid, duks Alzacji: 93 Liutprand, król Longobardów: 108, 134-136,137,232,292 Liutwin, ojciec Ripwina: 131, 132-133 Longobardowie: Londyn: 168,243,329-330,332 Lotar I, cesarz: 148, 155, 158, 211, 226, 276,294,296,305-306,323 Lo tar II, król: 241 Ludwik I Pobożny, cesarz: 42, 146-149, 152,154-155,161,211,214,230-231, 232, 236, 238, 248, 250, 252, 270, 293-294,331, 344 Ludwik II, cesarz: 148, 158-159, 160, 162,189,226,341 Ludwik III, król zachodniofrankijski: 162,309 Ludwik III Młodszy, król wschodniofrankijski: 26, 184, 227, 290, 296 Ludwik Niemiecki, 26, 42, 147-148, 187, 189,230,242,248,276,296,306 Lupus z Ferrieres, opat: 286 Liigenfel d, konfrontacja ( 833 r.): 248 machtierns: 164 Małdon, bitwa (991 r.): 280-281 mansi: 151, 162 Massa, matka Ripwina: 131, 133 Matfrid: 148 Mercja: 19, SS, 175, 223-224, 232,243, 297,341 Mediolan: 330, 337 missi dominici: 146, 152-154, 160,210 Mons Lactarius, bitwa ( 552 r.): 282, 310 Mormaers, urzędnicy piktyjscy: 114 Mummolus, dowódca burgundzki: 68, 292,315 Neapol, splądrowanie: 330, 337 Narcea, bitwa (843 r.): 246 Nechtansmere, bitwa ( 685 r.): 114, 284, 292,334 Niederstotzingen, cmentarz alamański: 260,264,266 Nithard: 17-18,21-24,26, 28, 189-190, 211,213,277,299,306,309,321-322, 344,346 Notker jąkała: 21, 156, 161 Nottingham: 243, 336, 341 Odalman, bawarski posiadacz ziemski: 143 Odo, król zachodniofrankijski: 58, 59 Offa,królMercji: 141-142,165,234,251 Ohthere, podróżnik: 174 Ostrogoci: 33, 53-54, 69, 75-76, 78, 81, 259,265,273,287,295,301,335 Oswald, król Northumbrii: 290 Oswy, król Northumbrii: 225 Otford, bitwa (774 r.): 251 palatium: 327 Paryż, oblężenie (886 r.): 58,339,341 Patryk, święty: 90, 245 Paweł, wizygocki uzurpator: 21-:" Paweł Diakon: 249,296,310,339 Penda, król Mercji: 225, 297 Pepin l, król Franków: 57, 124. 126-12-:", 138, 146,216,218-219,241,331,339-340 Pepin z Herestal, trankijski majordom: 57,233,290 Pepin, syn Karola Wielkiego: 57, 147, 152 Piktowie: l H l ~4-175, ISO, 260, 284, 292,334 "Pioneer", hełm: 266 Pitres, edykt: 160-162, 239 Pioitiers, bitwa (732/733 r.): 36,298 Pontdel~che: 161,331 Prawo salickie: 32, 86 precuria: 119-121, l24, l26 Prudencjusz, poeta: 22 Priim, opactwo: 41. 156, 160,212 pueri: 86-87,97-98, 163,217 pueri regis: 86-87, 127
INDEKS 383 Radulf, duks Turyngów: 58 Raedwald, król East Anglii: 324 Ratchis, król Longobardów: 135-136, 287,292 Ratolt, bawarski arystokrata: 61 Reading: 243,244,309,315,336 Recceswint, król Wizygotów: los Regino z Priim: 163, 233, 268, 288-289 Remi ch, bitwa ( 882 r.): 248, 252 Repton: 284, 336 Rigunth, córka Chilperyka l: 204, 209, 235 Rimini, bitwa (SS4 r.): 299,312, 338 Ripwin, wojownik frankijski: 19, 66-67, 128-134, 138, 143, 164 Robert Silny, hrabia frankijski: 58, 183, 244,268,293,302,309,315 Roderyk, król Wizygotów: l 08 Roncesvalles, bitwa (778 r.): 231-232, 293, 312 Roncesvalles, bitwa (824 r.): 231-232 Rzym, oblężenie (537 r.): 281, 304, 338-339 Rzym, oblężenie (896 r.): 307,341 saiones: 85, 139 San Benedetto, opactwo: 61 Sasi: 42, 67, 74, 90, 96, 111-112, 144-145, 180, 184-185, 189, 216, 224, 230-231, 236, 249, 288, 306, 308-309, 334-335, 339 Saucourt, bitwa (881 r.): 309,315,323 scarae: 94, 126, 150, 158, 237, 240, 305 scramasax: 90,254,258,316 Seduliusz Szkot: 14, 54,245, 289 Senchus Jer na/ban: 114, 176 Seweryn, święty: 78 Sigebert l, król Franków: 222, 234, 239, 323 Sigebert III, król Franków: 56-57 Skandynawia: 34, 63, 69, 91, 112-113, 145, 171-174, 176,183,192, 197,210, 240,251,269,286,305,313-315,318, 331,336 Słowianie: 126, 144-145, 146, 147, 186, 198,218,231,236,249,250,315 sodalitates: 171-172 spatharii: 85 Stahal, brat Ripwina: 130-132, 133 St-Bertrand-de-Comminges, oblężenie (585 r.): 331,340-341 Stiklestad, bitwa ( 1030 r.): 300, 313 Strassburg, bitwa (357 r.): 208 Sueno, kamień z: 175 Siintel, bitwa (782 r.): 224, 249, 300 Sutton Hoo: 261, 265, 273, 324 Szkoci: 33, 69, 113-114, 174-175, 180, 232,268,269,299,311,333 Tajfalowie: 79 Tassilon III, książę Bawarii: 42, 227-228, 242 Tertry, bitwa ( 687 r.): 57, 233, 290 te ulu: 114-11 S Teodor, arcybiskup: 41 Teodoryk, król Wizygotów: 81 Teodoryk, hrabia frankijski: 249, 300 Teodoryk Wielki, król Ostrogotów: 54, 78,81,82,91,187,204,214,240 Thachulf, duks marchii serbskiej: 249 Teudebert l, król Franków: 315 Teudebert II, król Franków: 222-223, 248 Teuderyk, syn Chilperyka: 323 Teuderyk I, król Franków: 216, 227 Teuderyk II, król Franków: 56, 222-223, 248 Teuderyk III, król Franków: 57, 94,340 Teuderyk IV, król Franków: 122 Teudis, król Wizygotów: 52, 86, 104 Totila, król Ostrogotów: 295, 302, 337 Trent, bitwa (679 r.): 99,320-321,324 trinada necessitas: 140 Turyngowie: 58, 90, 93, 111, 143, 227, 315 Unstrut, bitwa ( 639 r.): 57, 111 vassi: 65, 122, 124, 127 Verdun, traktat (843 r.): 344 villae: 201, 203, 204,223, 236, 244, 247, 309, 325, 326-327 Vinchy, bitwa (717 r.): 57, 188,212 Vouille, bitwa ( 507 r.): 302, 306
384 l N D EKS Waiofar, princeps Akwitanii: 218 Walijczycy (Walia): 19, 33, 114-116, 117, 141,174,184-185,224,261,268,280, 284,290,333 Wamba, król Wizygotów: 102-103, los, 108,217,219,231-232,233,240 Wareham: 243, 332, 336 Wał Offy: 234 Wegecjusz: 187,228-229 Weland, wódz wikiński: 162, 173 "Wielka Armia": 172,183,192,332 Wihtred, król Kentu: 215,344 Wikingowie: 29, 35, 37, SS, 61, 67,69-70, 145-147, 150, 160-162, 165, 167, 170-174,192,197,242-246,336 Wilfrid, święty: 98 Winwa:d, bitwa (655 r.): 299 Wizygoci: 33-34, 53-54, 57, 63, 67-70, 75, 77, 79-81, 83-86, 101-108, \38-139,180,204-205,226,228,234,239, 256,291,301-302,312,318,323,337, 341 wojny saskie: 42,224,230-231, 249, 306, 308-309,334-335,339 Wroughton, bitwa (825 r.): 231 Wulfhere, król Mercji: 219 York:242-243,266,314, 329-330,333