ZNACZENIE DOP AT (W KREOWANIU DOCHODU) W GOSPODARSTWACH NAJSILNIEJSZYCH EKONOMICZNIE W POLSCE W UJÊCIU REGIONALNYM.

ZNACZENIE DOP AT ROCZNIKI (W KREOWANIU NAUK ROLNICZYCH, DOCHODU) W GOSPODARSTWACH SERIA G, T. 96, z. 3, 2009 NAJSILNIEJSZYCH.. 163 ZNACZENIE DOP AT (W KREOWANIU DOCHODU) W GOSPODARSTWACH NAJSILNIEJSZYCH EKONOMICZNIE W POLSCE W UJÊCIU REGIONALNYM Anna Grontkowska Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw Szko³y G³ównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Kierownik: prof. dr hab. Henryk Runowski S³owa kluczowe: gospodarstwa du e, regiony, dop³aty Key words: large farms, regions, direct payments S y n o p s i s. Przedstawiono zró nicowanie przestrzenne zmiany liczby oraz powierzchni u ytkowanej przez gospodarstwa o powierzchni 50 ha i wiêcej w latach 2007 w podziale na grupê od 50 do 100 ha oraz 100 ha i wiêcej w Polsce. Procentowy udzia³ liczby gospodarstw najwiêkszych obszarowo jest niewielki i systematycznie zwiêksza siê, natomiast udzia³ powierzchni u ytków rolnych tych gospodarstw nieznacznie zmniejsza siê. Gospodarstwa wielkoobszarowe s¹ g³ównie zlokalizowane w regionie Mazur, Pomorza, Wielkopolski oraz Dolnego Œl¹ska. Gospodarstwa zaliczane do najsilniejszych ekonomicznie, czyli o wielkoœci ekonomicznej 100 ESU i wiêcej, wykazywa³y wyraÿnie zró nicowanie przestrzenne w zakresie kwoty uzyskanych dop³at zarówno na jednostkê si³y ekonomicznej, zasobów i nak³adów pracy, a tak e uzyskan¹ jednostkê dochodu z gospodarstwa rolniczego, natomiast struktura uzyskiwanych dop³at w poszczególnych regionach by³a podobna. WSTÊP Wa nym zagadnieniem czêsto omawianym w odniesieniu do rolnictwa jest œrednia wielkoœæ gospodarstwa oraz zmiany struktury agrarnej [m.in. Dzun, Klepacki, Michna 2007]. Badania dotycz¹ce zmian udzia³u grup gospodarstw przyczyniaj¹ siê do tworzenia podstaw teoretycznych dla kszta³towania polityki wspierania poszczególnych grup gospodarstw. Gospodarstwa o du ym obszarze, zgodnie z zasadami Wspólnej Polityki Rolnej, tak e zosta³y objête systemem wspierania dochodów rolniczych. Podstawow¹ form¹ wsparcia dochodów tych gospodarstw w Polsce s¹ dop³aty bezpoœrednie. Ocena wyników ekonomicznych oraz wp³ywu poszczególnych instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej na poziom dochodów gospodarstw rolnych funkcjonuj¹cych na terenie Wspólnoty jest dokonywana na podstawie danych zebranych w systemie FADN. W ca³ej Unii Europejskiej w systemie FADN w zale noœci od roku jest 7080 tys. gospodarstw, które reprezentuj¹ oko³o 4,2 mln wszystkich gospodarstw. W Polsce w roku systemem FADN objêto 12 tys. gospodarstw, reprezentuj¹cych oko³o 750 tys. gospodarstw tworz¹

164 A. GRONTKOWSKA cych 90% nadwy ki bezpoœredniej w rolnictwie. System FADN klasyfikuje gospodarstwa wed³ug dwóch kryteriów: wielkoœci (si³y) ekonomicznej oraz typu rolniczego. W grupie gospodarstw o sile ekonomicznej powy ej 100 ESU w krajach Unii Europejskiej 1020 tys. badanych gospodarstw reprezentuje ok. 270 tys. gospodarstw tej wielkoœci. Z badañ wynika, e wystêpuje wyraÿne zró nicowanie potencja³u rolnictwa europejskiego i roli gospodarstw wielkotowarowych w ró nych krajach, bowiem przyk³adowo w Danii i Holandii wysok¹ si³ê ekonomiczn¹ uzyskano dziêki du ym nak³adom kapita³owym oraz pracoch³onnej produkcji, zaœ np.: w Czechach i S³owacji dziêki gospodarowaniu na znacznych obszarach [Poczta, Sadowski, Œredziñska 2008]. Najwiêksz¹ liczb¹ gospodarstw o sile ekonomicznej powy ej 100 ESU spoœród wszystkich krajów Unii Europejskiej25 charakteryzowa³a siê Francja. W roku udzia³ gospodarstw francuskich w ogólnej liczbie gospodarstw unijnych o najwy szej sile ekonomicznej wynosi³ oko³o 28%. Nieznacznie mniejszy odsetek, 16% takich gospodarstw, wystêpowa³ w Niemczech. Ponadto, po oko³o 10% gospodarstw o najwy szej sile ekonomicznej, zanotowano we W³oszech, Holandii, Wielkiej Brytanii oraz Hiszpanii. ¹cznie gospodarstwa o sile ekonomicznej powy ej 100 ESU z szeœciu krajów UE25 stanowi³y ponad 80% ogó³u tych gospodarstw we wszystkich krajach UE25. W Polsce w systemie FADN reprezentowanych jest tylko 3,4 tys. gospodarstw, które osi¹gaj¹ wielkoœæ ekonomiczn¹ ponad 100 ESU. Udzia³ polskich gospodarstw w tej klasie wynosi zaledwie 1,2%. Zatem, pomimo wysokiego udzia³u liczby polskich gospodarstw ogó³em w FADN, udzia³ gospodarstw o najwy szej sile ekonomicznej by³ niewielki. Najmniejsz¹ liczb¹ takich gospodarstw charakteryzowa³y siê nastêpuj¹ce kraje: Malta, S³owenia (poni ej 50 gospodarstw), Estonia, Litwa, otwa, Luksemburg, Cypr (poni ej 400 gospodarstw). CEL I MATERIA Y RÓD OWE Celem opracowania jest przedstawienie udzia³u gospodarstw o powierzchni powy ej 50 ha oraz dynamiki liczby takich gospodarstw w Polsce w latach 2007, a tak e okreœlenie zmian w zakresie zró nicowania przestrzennego. Badania dotycz¹ce struktury obszarowej przeprowadzono w podziale na grupy od 50 do 100 ha oraz 100 ha i wiêcej. Drugim celem jest okreœlenie znaczenia dop³at do dzia³alnoœci operacyjnej (SE 605) w grupie gospodarstw najsilniejszych ekonomicznie, czyli wydzielaj¹c grupê gospodarstw o sile ekonomicznej 100 i wiêcej ESU wed³ug regionów, zgodnie z metodyk¹ FADN. W opracowaniu wykorzystano dane statystyki publicznej oraz FADN. ZMIANY LICZBY GOSPODARSTW Struktura obszarowa gospodarstw zale y zarówno od liczby gospodarstw, jak i powierzchni u ytków rolnych, co wp³ywa na œredni¹ powierzchniê gospodarstwa. Wielu autorów analizuje zmiany w strukturze gospodarstw dla poszczególnych województw lub regionów [Brodziñska 2007, Otoliñski 2007]. Celem tego opracowania jest wskazanie zmian w grupie gospodarstw najwiêkszych obszarowo. Skupiono siê na znaczeniu gospodarstw najwiêkszych i ich roli w rolnictwie wed³ug regionów.

ZNACZENIE DOP AT (W KREOWANIU DOCHODU) W GOSPODARSTWACH NAJSILNIEJSZYCH.. 165 W d³u szych okresach wystêpuje tendencja powolnego zmniejszania powierzchni u ytków rolnych oraz liczby gospodarstw i jednoczeœnie zwiêkszania œredniej powierzchni gospodarstwa, co wynika z wiêkszej dynamiki zmniejszania liczby gospodarstw ni powierzchni u ytków rolnych (przyk³adowo w latach 19952000 liczba gospodarstw zmniejszy³a siê o 8,2% [Ziêtara ]. Analizy liczby gospodarstw w poszczególnych grupach obszarowych potwierdzaj¹ d³ugookresow¹ tendencjê spadkow¹ liczby gospodarstw rolnych w Polsce. W okresie po wst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej w roku liczba gospodarstw zmniejszy³a siê, ale w nastêpnych dwóch latach wzros³a, w roku o 1,3% w stosunku do i 1,0% w 2007 w stosunku do roku. Najwiêksza liczba gospodarstw wystêpowa³a w przedzia³ach obszarowych 25 ha, 12 ha oraz 510 ha. Ich ³¹czny udzia³ w liczbie gospodarstw ogó³em w 2007 roku wyniós³ 80%. Wœród gospodarstw wystêpuje zjawisko polaryzacji, to znaczy obserwuje siê zwiêkszanie udzia³u liczby gospodarstw z grup obszarowych najmniejszej (12 ha), których udzia³ wzrós³ o 6,5 pp. w okresie 19902007 oraz najwiêkszych powy ej 15 ha wzrost w analogicznym okresie wyniós³ 4,7 pp. Gospodarstwa o powierzchni 100 ha i wiêcej u ytkuj¹ oko³o 20% powierzchni u ytków rolnych w Polsce. Tabela 1. Struktura gospodarstw wed³ug klas wielkoœci ekonomicznej [ESU] w 2007 roku [%] Klasa ekonomiczna 02 ESU 24 48 816 1640 40 ESU i wiêcej Udzia³ gospodarstw w grupie obszarowej u ytków rolnych [ha] ogó³em 01 12 25 510 1020 2050 50100 100 i wiêcej 67,9 12,5 9,3 6,1 3,4 0,8 98,5 0,6 0,4 0,2 0,2 0,1 97,0 1,5 0,6 0,4 0,4 0,1 81,1 15,1 2,7 0,7 0,3 0,1 31,1 38,4 24,5 4,8 0,9 ród³o: zestawienie i obliczenia w³asne na podstawie danych GUS. Obszarowa struktura gospodarstw w znacznej czêœci pokrywa siê ze struktur¹ gospodarstw wed³ug si³y ekonomicznej mierzonej w ESU (tab. 1), bowiem najwiêkszym udzia³em gospodarstw o najni szej i najwy szej sile ekonomicznej charakteryzowa³y siê gospodarstwa odpowiednio z grup o najmniejszym i najwiêkszym obszarze u ytków rolnych. W grupach obszarowych do 5 ha dominowa³y gospodarstwa o sile ekonomicznej z przedzia³u 04 ESU, których udzia³ przekracza³ 96%. Wœród gospodarstw zakwalifikowanych do grupy najwiêkszych obszarowo, o powierzchni powy ej 100 ha, ponad 75% to gospodarstwa charakteryzuj¹ce siê si³¹ ekonomiczn¹ powy ej 40 ESU, zaœ 98% tych gospodarstw mia³o si³ê ekonomiczn¹ powy ej 16 ESU. Podobna sytuacja jest notowana w zakresie nak³adów pracy w gospodarstwach w podziale na grupy obszarowe. W gospodarstwach o powierzchni do 5 ha dominowa³y te z nak³adami pracy do 0,99 AWU, przy czym im mniejsze obszarowo gospodarstwo tym udzia³ mniejszych zasobów pracy by³ wiêkszy. Gospodarstwa o powierzchni powy ej 50 ha charakteryzowa³y siê wiêkszym udzia³em gospodarstw z wy szymi zasobami pracy, w grupie o powierzchni 100 ha i wiêcej udzia³ gospodarstw z zasobami powy ej 3 AWU wyniós³ ponad po³owê. 0,3 3,3 19,4 37,0 32,2 7,4 0,6 0,8 1,5 13,2 38,7 41,6 4,3 0,5 0,2 1,2 12,5 58,8 26,8 0,4 0,2 0,4 1,0 22,4 75,5

166 A. GRONTKOWSKA 0DáRSROVNLH ZL WRNU]\VNLH 3RGNDUSDFNLH O VNLH àyg]nlh /XEXVNLH /XEHOVNLH 3RGODVNLH 2SROVNLH 0D]RZLHFNLH 3RPRUVNLHÃ.XMDZVNRSRPRUVNLH 'ROQR O VNLH =DFKRGQLRSRPRUVNLH :LHONRSROVNLH :DUPL VNRPD]XUVNLH ZRÓ NICOWANIE PRZESTRZENNE UDZIA U GOSPODARSTW O POWIERZCHNI POWY EJ 50 HA à à à à OLF]EDÃJRVSRGDUVWZ Rysunek 1. Liczba gospodarstw w grupie obszarowej 50 do 100 ha w latach 2007 wed³ug województw ród³o: zestawienie w³asne na podstawie GUS. W Polsce wystêpuje wyraÿne przestrzenne zró nicowanie struktury obszarowej gospodarstw rolnych. W tabeli 2 i na rysunkach 1 i 2 zestawiono szczegó³owe dane obrazuj¹ce liczbê gospodarstw o powierzchni 50 ha i wiêcej w latach 2007 i w podziale na grupy od 50 do 100 ha oraz 100 ha i wiêcej wed³ug województw. WyraŸnie odmienna struktura obszarowa zarówno liczby, jak i powierzchni gospodarstw w ujêciu wojewódzkim wynika z uwarunkowañ historycznopolitycznych [Niedzielski 2008]. Liczba gospodarstw o powierzchni 50 ha i wiêcej wzros³a z 19,8 tys. w roku do ponad 24,1 tys. w 2007 roku, czyli ponad 20%. Obserwuje siê dynamiczny wzrost liczby takich gospodarstw, chocia jego dynamika jest zró nicowana regionalnie, od 6% w województwie pomorskim do 50% w województwie podlaskim. W analizowanej grupie gospodarstw nast¹pi³o natomiast zmniejszenie ³¹cznej powierzchni u ytków rolnych z 4,2 do 3,9 mln ha (oko³o 10%). W tym zakresie równie zaobserwowano zró nicowanie regionalne. W województwach podlaskim, opolskim i lubelskim przy dynamicznie wzrastaj¹cej liczbie gospodarstw, wzros³a równie ³¹czna powierzchnia u ytków rolnych, na których gospodarowa³y. W pozosta³ych województwach powierzchnia u ytków rolnych bêd¹cych w dyspozycji gospodarstw z grupy obszarowej 50 ha i wiêcej zmniejszy³a siê. Najwiêksz¹ liczb¹ gospodarstw o powierzchni o 50100 ha w roku charakteryzowa³y siê województwa: warmiñskomazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie, pomorskie, dolnoœl¹skie i kujawskopomorskie, zaœ najmniej w województwach: œwiêtokrzyskim i ma³opolskim. ¹cznie udzia³ gospodarstw o powierzchni o 50100 ha z tych szeœciu województw wynosi³ 65,6%, ale w 2007 roku zmniejszy³ siê do 62,3% (rys. 1). W grupie gospodarstw od 50 do 100 ha nast¹pi³ wzrost ich liczby o 30% w ci¹gu szeœciu lat (2007), przy czym dynamika by³a zró nicowana przestrzennie. Najwiêkszy przyrost liczby takich gospodarstw zanotowano w województwach lubelskim, podkarpackim (wzrost o prawie 63%) oraz podlaskim o 57%, czyli w województwach charakteryzuj¹cych siê stosunkowo niewielk¹ liczb¹ takich gospodarstw. Oko³o 40% wzrost liczby gospodarstw nast¹pi³ w województwie mazowieckim, opolskim i ³ódzkim. Najmniejsz¹ dynamikê wzrostu takich gospodarstw zanotowano w województwach: pomorskim (wzrost liczby analizowanej grupy gospodarstw o 9%), lubuskim (wzrost o 14%), warmiñskomazurskim oraz zachodniopomorskim (wzrost o 17%), czyli regionach z du ¹ liczb¹ gospodarstw o obszarze od 50 do 100 ha.

ZNACZENIE DOP AT (W KREOWANIU DOCHODU) W GOSPODARSTWACH NAJSILNIEJSZYCH.. 167 Tabela 2. Liczba gospodarstw w grupie obszarowej 50 ha i wiêcej i powierzchnia u ytków rolnych w latach 2007 wed³ug województw Województwo L iczba gospodarstw w grupie obszarowej w rok u Powierzchnia u ytków rolnych w roku [ha ] Œrednia powierzchni a gospodarstwa [ha] Dolnoœl¹skie 2 200 5 200 6 200 7 zmian a =100 138 2 280 2 242 2 580 120,7 200 7 zmian a =100 487900 460 442 94,4 200 7 279,2 219,5 Kujawskopomorskie 1 784 2 058 1 856 2 111 118,3 300510 292 848 97,5 217,9 170,9 Lubelskie 851 990 1 042 1 265 148,6 164465 164 783 100,2 224,7 154,3 Lubuskie 996 1 089 1 110 1 190 119,5 278044 261 146 93,9 279,4 210,6 ódzkie 455 534 496 557 122,4 66573 63 957 96,1 228,2 178,5 Ma³opolskie 226 240 231 265 117,3 41774 37 715 90,3 168,4 138,7 Mazowieckie 1 282 1 358 1 418 1 645 128,3 199678 186 467 93,4 244,2 201,4 Opolskie 1 051 1 186 1 291 1 386 131,9 256618 279 167 108,8 224,8 176,7 Podkarpackie 370 420 406 539 145,7 105819 98 438 93,0 193,3 130,3 Podlaskie 801 1 000 1 018 1 205 150,4 112171 128 153 114,2 146,3 114,8 Pomorskie 1 785 1 688 2 104 1 891 105,9 388948 323 184 83,1 155,8 113,4 Œl¹skie 462 503 720 560 121,2 99636 81 648 81,9 140,0 106,4 Œwiêtokrzyskie 199 179 177 225 113,1 27697 20 540 74,2 184,8 142,3 Warmiñskomazurskie 2 419 2 531 2 681 2 768 114,4 543520 427 226 78,6 286,0 182,6 Wielkopolskie 2 599 2 764 2 807 3 221 123,9 584328 569 212 97,4 215,7 145,8 Zachodniopomorskie 2 398 2 717 2 842 2 692 112,3 669984 566 937 84,6 139,2 91,3 Polska 19 81 6 21 53 6 22 44 1 24 10 4 121, 6 432766 5 3 961 86 3 91, 5 218, 4 164, 4 ród³o: zestawienie w³asne na podstawie danych GUS.

168 A. GRONTKOWSKA ZL WRNU]\VNLH 0DáRSROVNLH àyg]nlh 3RGODVNLH 3RGNDUSDFNLH O VNLH /XEHOVNLH 2SROVNLH 0D]RZLHFNLH /XEXVNLH.XMDZVNRSRPRUVNLH 3RPRUVNLH :DUPL VNRPD]XUVNLH 'ROQR O VNLH :LHONRSROVNLH =DFKRGQLRSRPRUVNLH à Rysunek 2. Liczba gospodarstw w grupie obszarowej 100 i wiêcej ha w latach 2007 ród³o: zestawienie w³asne na podstawie GUS. W roku w grupie obszarowej 100 ha i wiêcej (rys. 2) najwiêksza liczba gospodarstw funkcjonowa³a w województwach zachodniopomorskim, wielkopolskim, dolnoœl¹skim oraz warmiñskomazurskim, zaœ najmniej w województwie œwiêtokrzyskim i ma³opolskim, a ponadto ³ódzkim i podlaskim. Udzia³ gospodarstw o powierzchni powy ej 100 ha z wymienionych czterech województw stanowi³ 51,0%, a w 2007 roku zwiêkszy³ siê do 51,3%. W okresie 2007 w grupie gospodarstw o obszarze 100 i wiêcej ha nast¹pi³ wzrost ich liczby o oko³o 10%, czyli w porównaniu z poprzednio analizowan¹ grup¹ dynamika wzrostu by³a wyraÿnie mniejsza. Wyst¹pi³o równie zró nicowanie przestrzenne w tym zakresie. Z danych zestawionych na rysunku 2 wynika, e najwiêkszy przyrost liczby gospodarstw o powierzchni powy ej 100 ha zanotowano w województwach podkarpackim, lubuskim i podlaskim (wzrost o 2628%) oraz lubelskim, opolskim i dolnoœl¹skim (wzrost o 1518%), zaœ w niektórych województwach wyst¹pi³o zmniejszenie liczby takich gospodarstw. Województwa te to: œwiêtokrzyskie (spadek liczby gospodarstw o ponad 20%), mazowieckie i ³ódzkie (spadek o 7%) oraz ma³opolskie (nieca³e 2%). Zmiany liczby gospodarstw najwiêkszych obszarowo s¹ nieznaczne. Wynikaæ to mo e z przepisów prawnych dotycz¹cych p³atnoœci w ramach systemów wsparcia bezpoœredniego gospodarstw. Ze wzglêdu na cel opracowania dane w uk³adzie wojewódzkim przekszta³cono w ujêcie regionalne zgodne z metodyk¹ FADN. W systemie FADN Polskê podzielono na cztery regiony, a mianowicie, obejmuj¹ce województwa: warmiñskomazurskie, pomorskie, zachodniopomorskie i lubuskie, Mazowsze i Podlaskie, które tworz¹ województwa: podlaskie, mazowieckie, lubelskie, ³ódzkie,, do których nale ¹ województwa: Tabela 3. Liczba gospodarstw w grupach obszarowych 50100 ha w latach 2007 wed³ug regionów Region i 100 i wiêcej Liczba gospodarstw w grupie obszarowej w roku 50100 ha 100 i wiêcej ha 2007 zmian a =100 4634 4722 2357 681 5317 6117 3583 976 114,7 129,5 152,0 143,3 2007 zmian a =100 2964 2850 1032 576 3224 3181 1089 613 108,8 111,6 105,5 106,4 Razem/œrednia 12394 15993 129, 0 7422 8107 109, 2 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie GUS. wielkopolskie, kujawskopomorskie, dolnoœl¹skie i opolskie oraz z województwami: œwiêtokrzyskim, ma³opolskim, œl¹skim i podkarpackim. Szczegó³owe dane dotycz¹cy liczby gospodarstw, powierzchni u ytków rolnych oraz œredniej powierzchni go

ZNACZENIE DOP AT (W KREOWANIU DOCHODU) W GOSPODARSTWACH NAJSILNIEJSZYCH.. 169 spodarstwa w regionach zestawiono w tabelach 3 i 4. W ujêciu regionalnym w grupie gospodarstw od 50 do 100 ha najwiêkszy przyrost liczby takich gospodarstw zanotowano w regionach z najmniejsz¹ ich liczb¹, czyli na Mazowszu i Podlasiu (wzrost o ponad 50%) oraz w Ma³opolsce i Pogórzu o 43%. Przy zbli onej ich liczbie w dwóch pozosta³ych regionach w, wiêksz¹ dynamikê odnotowano w regionie (wzrost o prawie 30%). W grupie gospodarstw o obszarze 100 i wiêcej ha w okresie 2007 najwiêksz¹ dynamikê (ponad 10% wzrost liczby takich gospodarstw) zanotowano w regionie. W pozosta³ych regionach dynamika zwiêkszania liczby gospodarstw obszarowo najwiêkszych waha³a siê od 5,5% (na Mazowszu i Podlasiu) do 8,8% (), a zatem dynamika by³a wyraÿnie mniejsza w porównaniu z grup¹ gospodarstw o obszarze mieszcz¹cym siê w przedziale od 50 do 100 ha. WyraŸne zmniejszenie powierzchni u ytków rolnych bêd¹cych w dyspozycji gospodarstw powy ej 50 ha oraz wzrost ich liczby wp³ynê³o na zmniejszenie œredniej powierzchni tej grupy obszarowej we wszystkich regionach (tab. 4). Spadek œredniej powierzchni gospodarstwa w analizowanym okresie wyniós³ 25%, przy zró nicowaniu od 20% () do ponad 30% (). Tabela 4. Powierzchna u ytków rolnych i œrednia wielkoœæ ha i wiêcej wed³ug regionów w latach 2007 powierzchni gruntów rolnych w grupie obszarowej 50 R egion P owierzchnia u ytków rolnych w roku [ha] Œrednia powierzchnia [ha] 2007 zmian a =100 1880496 1629356 542887 274926 1578493 1601669 543360 238341 83,9 98,3 100,1 86,7 2007 zmian a =100 247,5 215,2 160,2 218,7 184,8 172,3 116,3 150,0 ZRÓ NICOWANIE DOP AT DO DZIA ALNOŒCI OPERACYJNEJ WED UG REGIONÓW 74,7 80,1 72,6 68,6 Razem/œrednia 4327665 3961863 91, 5 218, 4 164, 4 75, 3 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie GUS. G³ównym za³o eniem dop³at do dzia³alnoœci operacyjnej jako instrumentu realizowanego w ramach Wspólnej Polityki Rolnej jest stabilizacja dochodów rolników. W tabeli 5 zaprezentowano wybrane informacje dotycz¹ce zasobów polskich gospodarstw o sile ekonomicznej 100 i wiêcej ESU w ujêciu regionalnym, a w dalszej czêœci okreœlono znaczenie dop³at dla tej grupy gospodarstw w poszczególnych regionach kraju. Z analizy danych zestawionych w tabeli 5 wynika, e wystêpuje bardzo wyraÿne zró nicowanie przestrzenne potencja³u gospodarstw o sile ekonomicznej 100 ESU i wiêcej. Dotyczy to zarówno przeciêtnej wielkoœci ekonomicznej, a tak e zasobów ziemi oraz si³y roboczej. W latach najmniej gospodarstw przekazuj¹cych dane do FADN zaliczanych do grupy najsilniejszych ekonomicznie (100 i wiêcej ESU) funkcjonowa³o w Ma³opolsce i Pogórzu oraz na Mazowszu i Podlasiu, co odzwierciedla przestrzenne po³o enie takich gospodarstw w kraju. Charakteryzowa³y siê one oko³o 40% ni sz¹ wielkoœci¹ ekonomiczn¹ w porównaniu do gospodarstw z Pomorza i Mazur oraz Wielkopolski i Œl¹ska. Zatrudnienie w regionie Pomorze i Mazury nieznacznie wzrasta³o w latach i waha³o siê od 1,3 w roku do 1,9 AWU w przeliczeniu na 100 ha u ytków rolnych w roku. Przeciêtne zasoby pracy w regionie wynosi³y oko³o 3 AWU na 100 ha UR, zaœ na Mazowszu i

170 A. GRONTKOWSKA Tabela 5. Charakterystyka regionów Region Polski polskich gospodarstw o sile ekonomicznej 100 ESU i wiêcej w latach wed³ug Wielkoœæ ekonomiczn a (SE005) w roku [ESU] Zasoby pracy (SE010) w roku [AWU] Powierzchnia u ytków rolnych (SE025) w roku [ha] 240,2 236,8 167,4 141,5 273,9 301,1 168,1 ród³o: zestawienie w³asne na podstawie FADN. 298,4 308,8 189,9 180,1 8,05 10,01 7,01 7,99 10,36 14,64 9,61 12,82 14,52 7,86 11,59 594,56 376,49 181,05 116,07 641,11 463,41 167,96 672,59 473,96 73,83 96,1 Podlasiu by³o to prawie 6 AWU na 100 ha. Powierzchnia u ytków rolnych, którymi dysponowa³y gospodarstwa o sile ekonomicznej po³o one w ró nych regionach Polski tak e by³a wyraÿnie odmienna. Najwiêksz¹ i rosn¹c¹ powierzchni¹ charakteryzowa³y siê jednostki z Pomorza i Mazur, by³a ona oko³o 45 krotnie wy sza od gospodarstw z regionu Ma³opolska i Pogórze oraz. Obserwuje siê wiêc bardzo wyraÿne zró nicowanie potencja³u, którym dysponowa³y jednostki prowadz¹ce produkcjê rolnicz¹ w grupie o sile ekonomicznej 100 i wiêcej ESU. W tabeli 6 zestawiono wyniki ekonomiczne uzyskiwane w gospodarstwach o najwiêkszej sile ekonomicznej oraz kwoty dop³at bezpoœrednich. Najwy sze kwotowo dochody w gospodarstwach najsilniejszych ekonomicznie uzyskano w roku, czyli pierwszym roku cz³onkostwa w Unii Europejskiej, pomimo najni szego wsparcia udzielonego w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. W dwóch kolejnych latach wartoœæ dochodów kszta³towa³a siê na zbli onym poziomie, oko³o 2030% ni szym w stosunku do roku, przy zwiêkszeniu kwoty dop³at o oko³o 80%. Oznacza to bardzo wyraÿny spadek dochodów z dzia³alnoœci operacyjnej, czyli produkcji rolniczej. W roku dochody uzyskiwane przez gospodarstwa najsilniejsze ekonomicznie by³y zbli one w poszczególnych regionach, tylko gospodarstwa z Ma³opolski i Pogórza uzyska³y dochód z gospodarstwa rolniczego (SE420) ni szy o oko³o 30%. W dwóch kolejnych latach tak e gospodarstwa z Mazowsza i Podlasia osi¹ga³y s³absze efekty ekonomiczne. Czy tak du e zró nicowanie wystêpuje tak e w zakresie wspierania gospodarstw instrumentami Wspólnej Polityki Rolnej? Dane zestawione w tabeli 7 wskazuj¹ na wyraÿne dysproporcje w kwotach dop³at w poszczególnych regionach. Na podstawie analizy danych zestawionych w tabeli 6 wynika, e wystêpowa³o wyraÿne regionalne zró nicowanie efektywnoœci ekonomicznej w gospodarstwach najsilniejszych ekonomicznie, przy czym najni sze by³o w roku, zaœ w kolejnych latach ró nice pog³êbia³y siê. Najwy sz¹ efektywnoœci¹ kosztów charakteryzowa³y siê gospodarstwach po³o one w regionie, natomiast efektywnoœæ Tabela 6. Kategorie dochodowe polskich gospodarstw o w euro w latach wed³ug regionów Region Polski Dochód z gospodarstw a rolniczego (SE420) w ESU w roku sile ekonomicznej 100 ESU i wiêcej oraz kwoty dop³at Suma dop³at do dzia³alnoœci Dochód z gospodarstwa operacyjnej (SE605) w rolniczego (SE420)/koszty roku ogó³em (SE270) w roku 128409 133882 131773 89969 106549 113035 85385 ród³o: zestawienie w³asne na podstawie FADN. 110798 111522 73149 50876 65074 52274 25709 17300 85594 69847 27338 120439 96513 18811 21773 0,32 0,37 0,48 0,42 0,21 0,21 0,28 0,17 0,19 0,32 0,15

ZNACZENIE DOP AT (W KREOWANIU DOCHODU) W GOSPODARSTWACH NAJSILNIEJSZYCH.. 171 Tabela 7. Udzia³ wybranych dop³at w ogólnej wartoœci dop³at 100 ESU w Polsce w latach wed³ug regionów w gospodarstwach o sile ekonomicznej powy ej R egion wg FADN Udzia³ dop³at (SE 605) w roku [%] do produkcji roœlinnej (SE 610) pozosta³e p³atnoœci (SE 620) p³atnoœci decoupled" (SE 630) 54,5 56,4 58,7 61,6 53,8 58,2 55,4 ród³o: obliczenia w³asne na podstawie FADN 53,6 52,8 50,3 54,3 mierzona dochodem przypadaj¹cym na jednostkê kosztów w gospodarstwach najsilniejszych ekonomicznie w regionie oraz by³a zbli ona. W tabeli 7 zestawiono informacje dotycz¹ce udzia³u najwa niejszych dop³at w sumie dop³at do dzia³alnoœci operacyjnej uzyskanych w gospodarstwach zakwalifikowanych do grupy najsilniejszych ekonomicznie. Wyró niono dop³aty do produkcji roœlinnej, jednolite p³atnoœci obszarowe oraz pozosta³e p³atnoœci. Z analizy danych w tabeli 7 wynika, e w strukturze dop³at w gospodarstwach o sile ekonomicznej powy ej 100 ESU dominowa³y dop³aty do produkcji roœlinnej oraz p³atnoœci decoupled, czyli w odniesieniu do polskich gospodarstw jednolita p³atnoœæ obszarowa. Gospodarstwa o sile ekonomicznej powy ej 100 ESU prawie nie korzysta³y z dop³at do produkcji zwierzêcej, podobnie jak wiêkszoœæ gospodarstw w Polsce [Grontkowska 2009]. Gospodarstwa w zakresie struktury dop³at nie wykazywa³y zró nicowania regionalnego, chocia gospodarstwa z regionu charakteryzowa³y siê najwiêksz¹ wielkoœci¹ tych udzia³ów, co wynika³o z wyraÿnie wiêkszego obszaru tych gospodarstw w porównaniu do gospodarstw z pozosta³ych regionów. Ogó³em udzia³ jednolitej p³atnoœci obszarowej oraz dop³at do produkcji roœlinnej stanowi³y w latach 9095% wszystkich dop³at, z których korzysta³y te gospodarstwa. W kolejnym roku odsetek ten nieznacznie siê zmniejszy³, ale nadal by³ wysoki, oko³o 85%, oprócz regionu, w którym wyraÿnie zwiêkszy³ siê udzia³ pozosta ³ych p³atnoœci (21%) kosztem zmniejszenia udzia³u jednolitej p³atnoœci obszarowej. W tabeli 8 zestawiono kwoty dop³at, które otrzyma³y gospodarstwa w przeliczeniu na jednostkê wielkoœci (si³y) ekonomicznej, zasoby ziemi oraz maj¹tku. Z danych zestawionych w tabeli 8 wynika, e kwoty dop³at w przeliczeniu na jednostkê si³y ekonomicznej w regionach z najwiêksz¹ liczb¹ gospodarstw ( oraz ) Tabela 8. Znaczenie wed³ug regionów Region wg FADN 1,6 6,9 5,9 5,9 4,3 4,7 10,3 6,3 10,0 20,8 11,5 42,5 33,5 32,8 31,2 41,9 36,9 34,4 dop³at w polskich gospodarstw o sile ekonomicznej 100 ESU i wiêcej w latach ESU w roku Kwota dop³at [euro] w przeliczeniu na ha UR w roku 39,6 34,8 27,8 31,3 na tys. euro aktywów w roku 270,9 220,7 153,6 122,3 312,5 232,0 162,6 ród³o: obliczenia w³asne na podstawie FADN 403,6 312,5 99,1 120,9 109,5 138,8 142,0 149,0 133,5 150,7 162,8 203,6 254,8 226,6 179,1 89 63 35 21 84 70 35 91 81 27 28

172 A. GRONTKOWSKA uczestnicz¹cych w FADN by³y w kolejnych latach wiêksze o 2030%. Ró nica w zakresie dop³at w przeliczeniu na jednostkê si³y ekonomicznej miêdzy regionami w roku wynosi³a oko³o 45%, a w kolejnych latach dysproporcje wyraÿnie siê zwiêksza³y. Najmniejsze ró nice, co oczywiste z punktu widzenia ustalania formu³y dop³at, by³y w zakresie sumy dop³at z ró nych tytu³ów w przeliczeniu na hektar u ytków rolnych. W latach rozpiêtoœæ dop³at mieœci³a siê w przedziale od 110 euro ( w roku) do 255 euro w przeliczeniu na ha u ytków rolnych ( w roku). Kwoty dop³at w przeliczeniu na tys. euro wartoœci aktywów w gospodarstwie najwy sze by³y w regionie Pomorza i Mazur, zaœ znacznie ni sze (ponad 3krotnie) notowano w Ma³opolsce i Pogórzu. Tabela 9 przedstawia ³¹czn¹ kwotê dop³at uzyskanych przez gospodarstwa o sile ekonomicznej powy ej 100 ESU wed³ug regionów, w przeliczeniu na jednostkê zasobów i nak³adów pracy, oraz efekt, czyli dochód z gospodarstwa rolniczego. Znaczenie dop³at w przeliczeniu na zasoby pracy oraz efekty ekonomiczne mierzone dochodem w gospodarstwach najsilniejszych ekonomicznie by³o bardzo wyraÿnie zró nicowane. Najkorzystniejsz¹ sytuacj¹ w tym zakresie charakteryzowa³y siê gospodarstwa po³o one na Pomorzu i Mazurach oraz w województwach, które obejmuje region. By³y one 23 krotnie wy sze w porównaniu z dwoma pozosta³ymi regionami. Tabela 9. Zró nicowanie wielkoœci dop³at w przeliczeniu na zasoby pracy ekonomicznej 100 ESU i wiêcej w latach wed³ug regionów Region wg FADN zatrudnionego (AWU) w roku PODSUMOWANIE polskich gospodarstw o sile Kwota dop³at [euro] w przeliczeniu na godzinê pracy w roku na euro dochodu w roku 8083,73 5222,18 3667,48 2165,21 8261,97 4770,97 2844,75 ród³o: obliczenia w³asne na podstawie FADN 9394,62 6646,90 2393,26 1878,60 3,67 2,37 1,67 0,98 3,75 2,17 1,29 4,26 3,02 1,09 0,85 0,507 0,390 0,195 0,192 0,803 0,618 0,320 1,087 0,865 0,257 0,428 W Polsce wystêpuje wyraÿne przestrzenne zró nicowanie struktury obszarowej gospodarstw rolnych. Udzia³ liczby gospodarstw najwiêkszych obszarowo zwiêksza siê, ale nadal jest niewielki. Natomiast udzia³ powierzchni u ytków rolnych u ytkowanych przez gospodarstwa z grupy obszarowej powy ej 100 ha wynosi oko³o 20%. Du y odsetek tych gospodarstw le y w regionie Mazur, Pomorza, Wielkopolski oraz Dolnego Œl¹ska. Pomimo zaliczania gospodarstw z ró nych regionów do jednej grupy gospodarstw najsilniejszych ekonomicznie, czyli o wielkoœci ekonomicznej 100 ESU i wiêcej, wykazywa³y one oprócz ró nic w potencjale gospodarstw wyraÿnie zró nicowanie kwoty uzyskanych dop³at zarówno na jednostkê si³y ekonomicznej, jednostkê powierzchni u ytków rolnych czy zasobów pracy, a tak e jednostkê dochodu z gospodarstwa rolniczego. Struktura uzyskiwanych dop³at by³a zbli ona. Tak e efektywnoœæ ekonomiczna tych gospodarstw wykazuje zró nicowanie. Najkorzystniejsz¹ sytuacj¹ w zakresie kreowania dochodu z ponoszonych kosztów charakteryzowa³y siê gospodarstwa z Mazowsza i Podlasia. Tak wiêc w Polsce gospodarstwa zaliczane do tej samej grupy (najsilniejszych ekonomicznie) wykazuj¹ bardzo wyraÿne zró nicowanie regionalne zarówno w zakresie posiadanych zasobów,

ZNACZENIE DOP AT (W KREOWANIU DOCHODU) W GOSPODARSTWACH NAJSILNIEJSZYCH.. 173 wielkoœci ekonomicznej, jak i uzyskiwanych dochodów z gospodarstwa rolniczego, a tak e efektywnoœci korzystania z instrumentów wsparcia w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Dop³aty bezpoœrednie uzyskane przez gospodarstwa najsilniejsze ekonomicznie s¹ kwotowo wysokie, co umo liwia ich wykorzystanie nie tylko do poprawy bie ¹cej sytuacji gospodarstwa, ale przeznaczenia ich na dzia³alnoœæ inwestycyjn¹, co jest wyraÿnie trudniejsze w gospodarstwach o mniejszej sile ekonomicznej, w których globalne kwoty s¹ wyraÿnie mniejsze, chocia w przeliczeniu na jednostkê zasobów s¹ to kwoty wiêksze. LITERATURA Brodziñska K. 2007: Zmiany strukturalne w rolnictwie Warmii i Mazur. Roczniki Naukowe SERiA, t. 9, z. 1. 5660. Dzun W. : Du e gospodarstwa rolne w Polsce i wybranych krajach UE15. Wieœ i Rolnictwo, nr 3(132). Grontkowska A. 2009: Znaczenie dop³at w gospodarstwach o du ej sile ekonomicznej w krajach Unii Europejskiej w latach. Roczniki Naukowe SERiA, t. 11, z. 1. Klepacki B. : Tendencje zmian w zatrudnieniu i liczbie gospodarstw o zró nicowanym obszarze w pañstwach Unii Europejskiej w latach 19902003. Roczniki Naukowe SERiA, t. 8, z. 4. Michna W. 2007: Sterowane i samoistne przemiany struktury agrarnej w ró nych regionach kraju. Komunikaty. Raporty. Ekspertyzy. Wyd. IERiG PIB, Warszawa. Niedzielski E. 2008: Rola gospodarstw wielkoobszarowych w rolnictwie polskim. Roczniki Nauk Rolniczych, seria G, t. 95, z. 1, s. 1421. Otoliñski E. 2007: Przemiany w strukturze agrarnej w Polsce Po³udniowej w latach 1996. Roczniki Naukowe SERiA, t. 9, z. 1. Poczta W., Sadowski A. Œredziñska J. 2008: Rola gospodarstw wielkotowarowych w rolnictwie Unii Europejskiej. Roczniki Nauk Rolniczych, seria G, t. 95, z. 1, 4255. Ziêtara W. : Kierunki i szanse rozwojowe przedsiêbiorstw rolniczych w Polsce w warunkach integracji z Unia Europejsk¹. Problemy Rolnictwa Œwiatowego, t. 11, SGGW, Warszawa, 226238. Anna Grontkowska ROLE OF THE CAP PAYMENTS IN GAINS CREATION IN THE GROUP OF ECONOMICALLY BIGGEST FARMS Summary The paper aims to analyze changes that took place in number of the biggest sized farms in Poland (over 50 ha) and acreage utilized by this group of farms. It shows that share of the biggest farms in total number of farms continuously increase, and in the same time share of land utilized by this group slightly decreased. In Poland the large scale farms are concentrated mainly in provinces of Mazury, Pomerania, Lower Silesia and Wielkopolska. Within the group of the economically biggest farms (with economic power 100 ESU and more) the regional diversity of the amount of subsidies received could be also observed. The structure of subsidies was similar in all regions, but the amount of subsidies per one hectare, one work unit or one zloty of profit were significantly different. Higher influence of subsidies on functioning of farms was in West Pomerania region. Adres do korespondencji: dr in. Anna Grontkowska Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw ul. Nowoursynowska 166 02787 Warszawa tel. (0 22) 593 42 40 email: anna_grontkowska@sggw.pl